صفحه 1:
صفحه 2:
صفحه 3:
از نیازهای دیرینه ی بشر روشنایی بود تا به واسطه ی آن از دام ظلمت و تاریکی برهد .با
زمان درهر گوشه و کنار راه و رسمی برای مبارزه با عفریت سیاهی شب ایجاد شد. که ا
دانه های روغنی یکی ازاین راه ها بود.پیش از آنکه شمع اهمیتی بسزا داشت.لیک بیشتر
ی اعیان و رجال ودرباریان بکار می رفت. خواجه شم الدین می گوید
| شب تیره چوسرآرم ره پیچ پیچ زلفت
۱ مگر آنکه شمع رویت بر من چراغ دارد
لحت عوام ,در شهر و روستنا:استفاده ازاروشتابي دانه هاى روغنى را برتر مى شعردتك و ۱۳
دقيق آثار باستانى .كواه ابن مدعاست كه روغن جراغ بزركترين عامل مؤثر در تأمين روشنايى مورد
ز مردم بوده است
صفحه 4:
در مسجد جامع اصفهان. که از آثار قزون اولیه عصر اسلامی است . جای چراغ های روغنی
فراوانی در دالانها و شبستانها به چشم می خورد وقف نامه های موجود نیزتماما" حاکی از آن
است که در گذشته سرمایه های هنگفتی برای تأمین روغن چراغ مساجد وامام زاده
هاءاختصاص می دادند .
فشار روز افزون احتیاجهاء سبب پیدایی کارخانه های پیشرفته شد و اندک اندک عصارخانه
شكل كرفت . اين نوع كارخانه نخست در اصفهان تأسیس يافت و بعد به نواحى اطراف آن
سرایت کرد . به گونه ای که در استان اصفهان قريب ينجاه كارخانه روغن كشى وجود داشت.
صفحه 5:
پیش از آنکه صنعت روانکاری به صورت مدرن امروزی شکل بگیرد ۰ کارگاه های تو لید روانکار
در گوشه وکنار کشور ما وجود داشته و انواع روغن های گیاهی در این کارگاه ها تولید می شده
کارگا ههای روغن کشی با نام عصارخانه از حدود پانصد سال قبل در ایران به شکل جدید و
ساختار صنعتی وجود داشته و تعدادی از آنها هم اکنون به صورت آثار تاریخی حفظ و
نگهداری می شود .به عقیده ی باستان شناسان وبر حسب قراین و شواهد به دست آمده .
تولید روغن از دانه های گیاهی در ایران به حدود ۷ هزار سال بيش می رسد و درکارگاه های
اولیه
به صورت ابتدایی وبا ابزار های ساده تهیه می شده است
صفحه 6:
درفرهنگ فارسی معین در معنی کلمه عصارخانه آمده
است:
«عصارخانه, جايي که درآن عصاری کنند.محلی که در آن
شيره انكوريا روغن نباتي گیرند.»عصار با روغنگربه _
کسی کویند که از بذور گونگون مانند کرچک وکنجد ۱ ۱
از بذور
وجزآن روغن گیرد.
ار را عصاری * با انی
a 3 روعی کیرند و فروشنده نامب یا خاه عصاری را
با چشم بسته د ور دستگاه روغن گیری می گرداند وان م[
را به کار می اندازد.
تولید روغن خوراکی وروغن چراغ
ی اوکاربری روشنایی و سواد
آموزی بيش از "روخن Sales شده در عصارخانه ها باعث
اها نزد مردم معتبرو مقدس و در نهایت
صفحه 7:
SS ا
55
عصارخانه يعنى محل روغن كشى
از عصارخانه la دوره ى صفويه در اصفيهان
جزمعدودى باقى نمانده كه اين يكى -معروف
به عصارخانه شاهی -از جمله آنهاست .
تا دیروز گردشگران ومس‌افرانی که
دربازاراصفهانبه گردش درمی آمدند.از برابر
درببی ینگ و روی عصارخانه می گذشتند.
بى آنكه بدانند يشت كن جه دنيليى است!
شهردارى عصارخانه را خريد . مرمت كرد و
غا مستی دیگربه عنوان یکی از مهمترین و
متفاوت ترین جاذبه های گردشگری اصفهان
افتتاح می کند
زیرانه تنهاساختمان متعلق‌به صفویه است.
بلکه تمام ابزار و آلات موجود نیز آز همان
دوره دست نخورده بلقی مانده و همین حالا
می توان با آنها روغن کشید!
صفحه 8:
عصارخانه ی شاهی در سال ۱۰۲۱ همزمان با احداث بازار بزرگ 00 در زمان شاه عباس اول 7
صفوی احداث گردید .درب ورودی جدید عصاری مجازی تعبیه گردیده است:
محل اول ورودى اصلى عصارى معروفببه تير خلنه به خاطر وجود تیر های چوبی و قسمت دوم
معروف‌به شتر خوان است که در حال حاضر تخریب گردیده است.طبقه ی بالاً معروف‌به گرمخانه
است و مربوط به قسمت سوم عصارخانه است.
دکتریقینی درباره ی تقدس تیر چهبی عصارخانه نزد مردم گفت :لین تیر های چوبی معمولا"۱۰ تا
۳ متر طول داشته و چوب لن را از کشورهایبی چون هندوستان وارد ایرن می کردند. وی
ا cae و ف مبر بيج شهر امكان بشير نبوده و به
ونر جوا ملع دیواری درخورد تاشته آنسا را تع ریب میک
صفحه 9:
افزود:«ما لین هاکه در بسیاری از موارد باعث خراب شدن دیوار خلنه یا اتاق مردم می
تنها اعتراض را بر نمی انگیخت بلکه صاحب خانه این تخریب را مبارک قلمداد می کرده وب
تبرک آن سور(مهمانی) می داده است.
تتلا فانة زكارخلنة ى روغن كشى).ءدر كدشتة وخال.روشتكر ويزكى ی ۳
اقتصادی.صنعتی وکشاورزی مناطق آطراف خود بوده است oo ه ی معماری عصارخانه
های کهن جلب توجه فراوان می کند و کیفیت ساختمانی لحاظ انواع تیرها و سنگها و
یات ها وشتره ها و لو کجوه ي نس مویک 0 ار می دهد .
مبنای شیوه های ساختمانی عصارخانه به دوران قبل از صفویه بر می گردد وچنان که از شواهد
تاریخی یافت می شود .شهرباران بزرگ خاندان صفوی به نقلید از روشهای مألوف عصارخانه سازی.
بنا هایی در اصفهان برپا داشتند.
صفحه 10:
سر ی رسای ای ازارچه ی حبیب الّه خان بيد آباد عصار خلنه ها به
ن فضای خدملتی در تاریخ ایران بسزایی در فراهم کردن سوخت لازم برای مصارف
از جمله آنها عصار حلنه شاهی در نزدیکی چارسو شاه .عصارخانه شاهزادگان مختلف ایفا می
كده اند که در لین میان «عصارخانه شاهی» اصفهان با مساحت ۳۶۰ متر میبع و۷۰۰ متر مربع زیر
با از عناصر مهم محور تاریخی . گردشگری و فرهنگی اصفهان است .
کاس او هرمن + جات زار ری سمل ا
مدرسه ى ملا عبدالله بنا شده است.
به طور کلی اصفهان ۱۷ عصارخانه داشت که متأسفانه در قرن اخیر ۱۳ عصارخانه ویران شد.در
میان ۴عصارخانه ی باقیمانده از همه کهن-تر عصارخانه ی کوچه جودهاست که در مجاورت کوی
قندیل سازها قرار دارد وشگفت آنکه از هر جهت کامل وسا لم است.
عصارخانه ی دیگر نزدیک گرمابه ی شیخ بهایی (کوچه ی جماله)واقع است که با همان شیوه ی
قدیمی اداره می شود .سومین عصارخانه .شاهی نام دارد ودر بازار مخلص .همزمان با مدرسه ی
.ملا عبدالله ودیگر آثار تاریخی شاه عباس کبیر ساخته شده است
چهارمین عصارخانه پانسنگ واقع است .اهمیت این آثار بشتر از آن جهت است که از اصول
فنی و شیوه ی حمل و نقل ستون های سنگین و صعب الانتقال در دوران معماری گذشته را
نشان می دهد
صفحه 11:
عصار خلنه در شکل کلی. عبارت است از بنلیی دو طبقه که در ّن پلیه ها عمومأنبا استفاده از
شفته ی آهکی و سنگ و دیوارها و سقفها بیشتر با خشت وگاه با اجرساخته شده است.
طبقه ی بالای عصار خلنه که قسمت ورودی ol را نیز تشکیل می دهد. شامل انبار های بزرگ
خمره ها و مجموعه ای ازظروف است که روی برخی آز لین ظروف لعابهای فیروزه ی وزمردین
لاجوردین دیده میشود.
صفحه 12:
دستگاهی به نام گرمخلنه نیز در لین طبقه احداث کرده لند که به منظوریو دادن دانه های
روغنی مورد استفاده قرار مى كيرد.
طبقه ی زبریین عصارخانه به دستگاه روغن گیری اختصاص دارد که مشتمل است بر سنگهای
آسیای کاشفه وآسیای گندم خرد کنی و ارده مالی . که بنایی است کلا" مدور از سنگ و آجر با
آرتفاع تقریبی یک متر . روی این بتا دو سنگ بزرگ مدور قرار دارد. :
در میان یکی از لین سنگهامکه سطح فوقلنی آسیاب را فرش می کند . سوراخی است که تیر
چوبی استوانه ای شکلی را در ن جا داده لند (میله وتوره). سنگ دیگر که بزرگتر است . به
وسیله ى تير جوبى (كه جهار متر درازا دارد واز جوب زبان كنجشك ويا وسكى ساخته مى شود
سنى هاى عصارخانه ها عموماً از نوع لاسوست
(كوه سخت و منسجمى در حوالى اردستان).
آسياب نيز يكى از وسايل كارخانه هاى روغن
كشى است.اين دستكاه به وسيله ى شتر
عصارخانه به گردش در می آید ودارای دو
چرخ بزرگ از چوب چنارو یک چرخ کوچک از
چوب کوکن و یا وشمه است.
صفحه 13:
بخش های ساختمان عصار خانه عبارتد از:
۱ -باغچه یا باربند
۲ شترخان
۳- انبار
۴-فضای تیرخانه
۵- فضای algo و آسیاب
صفحه 14:
انار
محل آسیاب کافشه
صفحه 15:
صفحه 16:
عادر كه در مقدمه امد ٠ چهار عسارخانه کمیه جود ها شیخ بان شاف ريا شاك
اصفهان باقى است . در اين ميان عصارخانه شيخ بهايى جالب است. اين عصارخانه يكى از
قديمى ترين كارخانه هاى روغن كيرى اصفهان به شمار ميرود وقبل از آنكه به صورت فعلى در
1 د طردى جوعن كرى آذاره مى شد.. نمونه سنك هاى دستكاه قديفى این گر عان کر
.انبارى نكهدارى مى شود
از این مقوله كه بگذريم سال ۱۳۴۳ عصارخانه سر قبر آخوند در بازار مجلسی (نزدیک مسجد
جامع) بر جا بود. که به علت بی توجهی فرو ریخت. ٩عصارخانه معروف دیگر نیز در اصفهان
:جود داشت که عبارت بودند از
سل حانه ی عظیمب زار عربان‌که از موقوفه هایمسجد جامع ب ود و به مستور لقا 17
.نجفییکیاز علمایمتنفذ دورلنقاجاریه در هم کوبیده شد
عصار خانه ی بازار غاز در لمتناد بازار میدلن‌میر. که در سل ۱۳۱ به علطحداغه
.خیابانهاتفاز میانیفت
عصارخانه ی شامزادگارولقع در شم لب ازارچه بلند لیرهصارخانه در سلل؟81١ -©
.هجروقمرییه دستور مسعود میرزا ظا | لسلطان‌ویرلن‌شد
صفحه 17:
عصار خلنه ی در دشنولقع‌در امل‌کوچه ی ارلبه چی‌ها که بسه دستور حسیرسعمت؟6
بسخش خولبشد درلیرک ارخلنه تسیروسه نام جهاننسما وجود دلشت‌که در نوع خود
.منحصر به فرد بود
عصار خلنهى بازار حسير باد لميزمصار خلنه در نزهيكيدروايدى حسيرآباد قرار -©
عصار خلنه ی بسید آباد:لمبزمصار خلنه در بازار بسيد آباد و در نزسیکی‌مسجد و حمام -6
.صيرزا باقر ولقع بود ولمروزاثرواز انير جانيست
ails ac | بازار كلشتّليزعصار خلنه در محلىمجاور سرلوفخر لير بود و حدود -2
١ .هشتاد سللبیشویین‌شد
,عصاوخلنه ی چهار سوی‌شسبرازی‌ها که لمروز تسنها نامیاز آنبسر جای‌مانده لسع
صفحه 18:
خارج از شيهر تاریخی اصفهان نیز عصارخانه های فراوانی وجود داشت که پاره ای از آنها پابر جاست..
از جمله مى توان عصارخانه ى بزرى بن اصفهان سده (همايون شهر) كه مجاور جارسوى بازار است.
نامبرده سنى اين عصارخانه را از بازار عربان آوروّه اند.
در نجف آباد نيز ده كارخانه عصارى به اين شرح وجود دارد .
.در گذشته در محل تیران و کرون نیز عصارخانه بزرگی وجود داشت که از میان رفته است
تا چند سال قبل عصارخانه بزرگی در قهدریجان, بوده که به عمد وبا بواسطه ی بی توجهی نابود
.شده است
در شهرکرد هنوزچند عصارخانه وجود دارد ودر قهوه رخ عصارخانه ی بسیار زیبای سید حسین در
دامته ی کوهی با هیمنه و جلال خاص,به چشم می آید.سنگ بزرگ و زیبای این عصارخانه را از
آن هاتف آورده اند.بر روی سنگ عصارخانه سید حسین اشعار نغزی حجاری شده است واز جمله
ن بيت
غرض نقشى است كه از ما باز ماند
ی دایب ی
در اطراف شهر رضا نیز عصارخانه های زیادی وجود داشته است و از قرار معلوم در خود شهر چهار عصارخانه
باقی است که معروفترین آنها حاجی حسین نام دارد .بهعلاوه .در گلپایگان عصارخانه های کهن یافت می
و و در اردستان و زواره وبرانه های جند عسارخانه وجو دتارد
صفحه 19:
صفحه 20:
صفحه 21:
صفحه 22:
خمره:
صفحه 23:
اي اسع اانه ها وس را ار ليق ارس مت
خهابى دعبيه شده كه انجام مى داده است.
صفحه 24:
صفحه 25:
صفحه 26:
صفحه 27:
صفحه 28:
:منابع
رواد سید
ارخانه های اصفهان . نشریه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری
فرهنگ فارسی معین