واحدهای ناهمواری و انواع شهر

واحدهای ناهمواری و انواع شهر

اسلاید 1: بسم الله الرحمن الرحیملرستان

اسلاید 2: واحد های ناهمواری و انواع شهرتهیه و تنظیم:رخساره نوریان راد/ ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری / پیام نور بابل

اسلاید 3: فهرست مطالب : شهرهای کوهستانی شهرهای پایکوهی شهرهای جلگه و دشت شهرهای ساحلی شهرهای دره ای شهرهای مستقر در فرورفتگی ها4123

اسلاید 4: استقرار و پیدایش یک شهر بیش از هر چیز تابع شرایط محیطی و موقعیت جغرافیایی است.موقعیت جغرافیایی علاوه بر موقعیت ریاضی، موقع طبیعی ( وجود یک سلسله پدیده های طبیعی ) را هم در بر می گیرد.عمده ترین عناصر موقع طبیعی عبارتند از : فلات ها، کوه ها و تپه ها، چاله ها و دره ها، دشتهای مسطح ( پدیپلین )، دشهای پایکوهی، جلگه ها و سواحل، ارتفاع و شیب زمین، رودخانه ها و مسیل ها، مخروط افکنه ها، ماسه زارها، پلایا و کویر، باتلاق، مرداب، تالاب، نیزار، جنگل ، دریاچه، دریا وامثال آن

اسلاید 5: شهرهای کوهستانی به دلیل حالت خاص فیزیوگنومی ( شکل ظاهری زمین ) در نواحی کوهستانی ، شیب زیاد، ناهموار بودن، فقدان خاک مناسب و ...، تعداد و تراکم شهرهای کوهستانی عمدتا کم می باشد تیپولوژی شهرهای کوهستانی به صورت متمرکز ولیکن باز می باشد یعنی این شهرها به دلیل محدودیت فضا و زمین به صورت فشرده و متمرکز در مکان معینی شکل گرفته اند و نسبت به شهرهای مناطق پست، فاقد حصار هستند و به صورت باز و دارای ویژگی خودحفاظی می باشند مورفولوژی ( ساخت و بافت ) شهر در مناطق کوهستانی فاقد شکل هندسی منظم بوده و به صورت هسته های پراکنده خودنمایی می کند؛ بخش های جدید شهر به صورت محله ها و یا نوشهرهای ناپیوسته با بخش کهن شکل می گیرند نظیر شهرهای زیر:4

اسلاید 6: 4مسجد سلیمان

اسلاید 7: مسجد سلیمان

اسلاید 8: شهر اوشان-فشم - میگون

اسلاید 9: شهرهای کوهستانی ( ادامه...) در مناطق کوهستانی ، عامل ناهمواری و شیب از مهمترین عوامل تعیین کننده ی سمت توسعه شهر به شمار می رود. برای مثال وجود کوههای اطراف شهر خوانسار یا مسجد سلیمان توسعه فضایی این شهرها را محدود کرده است423

اسلاید 10: 4خوانسار

اسلاید 11: شهرهای کوهستانی ( ادامه...) آمایش مناطق کوهستانی اصولا فاقد برنامه ریزی و تاحد بسیار زیادی تحت تاثیر نیروهای بازار آزاد بوده، بهره برداری های آزاد شامل فعالیت های کشاورزی محدود، جنگل داری تجاری ، بهره برداری های پراکنده از معادن و.... با برنامه ریزی صحیح سه نوع استفاده رایج از سرزمین های مرتفع منطقی به نظر می رسد:استقرار شهرها یا شهرک های توریستی، ورزشی، استراحتگاهی، درمانی ( مانند دو کشور سوئیس و اطریش ) ؛ بهره گیری از توان معدنی و کانسارهای مناطق کوهستانی اجرای طرح های جنگل کاری، ایجاد یا تثبیت جنگل های بومی و یا غیر بومی اجرای پروژه های مربوط به استفاده از منابع آب، نظیر احداث سدهای مخزنی، تنظیمی، انحرافی42

اسلاید 12: سوئیس

اسلاید 13: اطریش

اسلاید 14: سد هوور در آمریکاآبشار نیاگارا

اسلاید 15: شهرهای پایکوهی این مناطق نسبت به توده های کوهستانی مجاور ارتفاع کمتری دارند و با یک شیب نسبتا ملایم از کوه ها فاصله می گیرند کنیک، مخروط افکنه ها، باهادا و گلاسی ( دشت سر ) از عمده ترین عناصر ژئومورفیک پایکوه ها هستند این دسته از ناهمواری های سطح زمین در اکثر کشورها، از نقاط جاذب برای استقرار سکونتگاه های شهری به شمار می آیند بسیاری از شهرهای مهم ایران نظیر تهران، سمنان، کرج، قزوین، سبزوار بر روی دشت های پایکوهی ( عمدتا از نوع مخروط افکنه ها) مستقر شده اند42

اسلاید 16: 4123مخروط افکنه

اسلاید 17: باهادا4

اسلاید 18: 4123تهرانسمنانکرجکرجقزوین

اسلاید 19: شهرهای پایکوهی ( ادامه...) شهرهای پایکوهی از پراکنش منظم برخوردارند، چون مناطق پایکوهی به صورت نوار ممتد و به موازات رشته کوهی گسترش یافتند و از هوای معتدل، خاک نسبتا خوب، و آب تقریبا کافی ( رودها و چشمه ها )، برخورداند. شهرهای پایکوهی شکل متراکم و بسته ای دارند و تاحدی متاثر از شکل ناهمواری پایکوهی می باشند؛ مثلا شکل شهرهای واقع بر روی مخروط افکنه ها، بادبزنی، قوسی ( کمانی ) و گاهی نزدیک به دایره است. این شهرها به تبعیت از راس و قاعده مخروط افکنه می تواند به صورت شعاعی باشد ( تقریبا مثل تهران )با توجه به ارتفاع و شیب نسبتا مناسب و آبرفتهای حاصلخیز، امکان فعالیتهای اقتصادی به ویژه کشاورزی در این مناطق فراهم است. مناطق پایکوهی برای ایجاد شهرها یا شهرک های توریستی و ییلاقی نظیر طرقبه، شاندیز ( از شهرک های ییلاقی مشهد ) از پتانسیل خوبی برخوردارند. 23

اسلاید 20: طرقبهمنطقه ییلاقی شاندیز

اسلاید 21: 4اکثر سکونتگاههای پایکوهی بر روی سطوح آبرفتی و نسبتا شیبدار نظیر مخروط افکنه ها قرار دارند که سبب شرایط ناپایدار فونداسیون و نشست ساختمان می شود نظیر نشست بخشی از ساختمانهای دانشگاه شهید بهشتی؛ به همین دلیل ساختمانهای بلند اغلب در قسمتهای پایین دست وکم شیب پایکوهی استقرار می یابند ( نظیر شهر زاگرب در کرواسی ) آسیب پذیری شهرهای پایکوهی به دلیل وجود گسلها در برابرزمین لرزه در حد قابل توجهی است مانند گسل آبیک و فیروزکوه در امتداد البرز آبهای فرورو در راس مخروط افکنه، مجددا در قاعده مخروط بالا آمده، زمینه را برای آب گرفتگی ، غرقاب شدگی و تخریب تدریجی بناهای پایین دست، آلودگی محیط زیست و بروز بیماری ها فراهم می کند نظیر شرایط در پایین دست مخروط افکنه تهران ( جنوب شهر) و مخروط افکنه مشهد از آنجایی که مخروط افکنه ها در محل خروج رود از کوه تشکیل می شوند ، به هنگام طغیانی شدن رودخانه ، سیلابهای خانمان برانداز شکل می گیرد نظیر سیل خرداد 1371 نه دره ( محله آب و برق مشهد ) که تعداد زیادی از بناها را ویران و عده زیادی جان باختندمشکلات ژئومورفولوژیک در شهرهای پایکوهی

اسلاید 22: 423شهر زاگرِب در کرواسی

اسلاید 23: گسل آبیک - فیروز کوه

اسلاید 24: جنوب غربی شهر تهران

اسلاید 25: شهرهای جلگه و دشت پدیپلین ها یا دشت های بزرگ مسطح، سطوح پست و همواری هستند که در مناطق مرطوب شرایط مساعدی را از نظر استقرار سکونتگاهها ، طرق ارتباطی و ... فراهم می کنند دشتهای سیلابی، از پدیپلین ها کوچکتر هستند اما تقریبا از ویژگی های دشتهای بزرگ افقی برخوردارند جلگه ها، دشتهای همواری بین کوهستان و دریا هستند، دارای شیب کم، توپوگرافی هموار و همگن و از نظر شرایط جغرافیایی ( آب سطحی و زیر زمینی، خاک و پوشش گیاهی) مساعد هستند تعداد و تراکم شهرها در دشتها و جلگه ها زیاد است.توزیع فضایی سکونتگاهها نسبت به مناطق کوهستانی منظم تر ولی نسبت به پایکوهی از نظم کمتری برخوردارند. شهرها پراکنش منظومه ای و ارتباط شعاعی یا قطاعی دارند. یک شهر مرکزی ارتباط خود را با شهرهای پیرامونی به صورت شعاعی برقرار می کند مانند جلگه خوزستان، جلگه گیلان و دشت گنبد برخی از جلگه ها باریک و طویل هستند، مانند جلگه مازندران . در چنین حالتی شهرها از یک پراکندگی خطی برخوردارند و از نظر اندام و سلسله مراتب شهری با یکدیگر فاصله چندانی ندارند طراحی و برنامه ریزی شهری در دشتها و جلگه ها نسبت به تیپ های دیگر دشواری های کمتری دارد.کشاورزی،احداث جاده، خیابان کشی، انتقال خطوط آب و برق و ... با صرف کمترین هزینه امکان پذیر است. البته احداث پاره ای از تاسیسات نظیر شبکه فاضلاب شهری ( اگو) نیازمند شیب بندی مناسب و صرف وقت و سرمایه است

اسلاید 26: شهرهای جلگه خوزستان ، حول محور اهواز گرد آمده اند

اسلاید 27: جلگه مازندران

اسلاید 28: شهرهای جلگه و دشت ( ادامه...) در رابطه با گذراندن اوقات فراغت و احداث تاسیسات رفاهی در شهرهای جلگه ای می توان موراد زیر را در نظر داشت: احداث پارک جنگلی، ورزشگاهها در زمینهای همواری که کاربرد کشاورزی کمتر دارند؛ استفاده از زمینهای فرورفته و گودالهای طبیعی برای ایجاد دریاچه های مصنوعی؛ مانند دریاچه شهر لاهیجان یا دریاچه های چاه نیمه در دشت سیستان ( حوالی زابل ) حوادث طبیعی ژئومورفیک در شهرهای جلگه ای کمتراست، اما در برخی نقاط برداشت بیش از حد از آبهای زیرزمینی دشت، موجب فرونشینی زمین بخصوص در زیر پیکره شهر و تخریب بنا می شود شهرهایی که در دشتها یا جلگه های خشک یا نیمه خشک قرار گرفته اند مشکلات بیشتری دارند ، در صورت وجود رود ، در اثر بارندگی های عروجی و تشنجی احتمال رخداد سیل افزایش می یابد، حرکت ماسه های روان، پیشروی کویر، از دیگر عوامل مخرب در این شهرها به شمار می آید.

اسلاید 29: دریاچه لاهیجان

اسلاید 30: دریاچه های چاه نیمه سیستان ( اطراف زابل )

اسلاید 31: شهرهای ساحلی شهرهای واقع در کنار دریا، در خط ساحلی یعنی محل تلاقی دو محیط جغرافیایی متفاوت ( خشکی و آب ) استقرار یافته اند و از هر نظر متاثر از شرایط محیطی این دو فضای جغرافیایی هستند شهرهای ساحلی را با توجه به شرایط توپوگرافی و ژئومورفولوژیکی ساحل ( نوع ساحل) می توان در دو گروه قرار داد:شهرهای مستقر در سواحل جوان و کوهستانی شهرهای استقرار یافته در سواحل پست و پلاژدار ( سواحل شنی و ماسه ای )

اسلاید 32: شهرهای ساحلی ( ادامه...) شهرهای مستقر در سواحل جوان و کوهستانی ، اگر جلگه باریکی در سواحل وجود داشته باشد تقریبا ویژگی های شهرهای جلگه ای را کسب می کنند، در غیر اینصورت شهر بر روی دامنه های نسبتا پرشیب کوه بالا می رود و از خصلت شهرهای کوهستانی برخوردار می شود بندر تِرابزون در ترکیه ( کنار دریای سیاه ) نمونه بارز اینگونه شهرهاستاین سواحل مضرس، پرپیچ و خم، دارای خلیج ها، دماغه ها، جزایر، و نیز تاق سنگهای دریایی می باشنددر این شهرها توجه به نقش توریستی و ورزش های آبی، بسیار مهم است. بریدگی های ساحلی و خلیج های مربوط به این شهرها از عمق مناسبی برخوردار بوده و شرایط لازم برای دخول کشتی ها را در بردارند، لذا توجه به نقش بندری و تجاری آنها بسیار مهم است بزرکترین بنادر دنیا و برخی از شهرهای معروف جهان نظیر نیویورک ، بوئنوس آیرس و هامبورگ از چنین موقعیتی برخوردارند

اسلاید 33: بندر ترابزون ( ترکیه )

اسلاید 34: بندر نیویورک

اسلاید 35: بوئنوس آیرس

اسلاید 36: هامبورگ

اسلاید 37: شهرهای ساحلی ( ادامه...)شهرهای استقرار یافته در سواحل پست و پلاژدار ( سواحل شنی و ماسه ای ): این سواحل، پیر، کم عمق، و تقریبا به خط مستقیم و بدون هیچ پیج و خم امتداد یافته اند. برخی از شهرهای این سواحل در دلتاها جایگزین شده اند. دلتاها برای جایگزینی بنادر دریایی مساعد نیستند ، مگر آنکه رودخانه پرآب و عمیق باشد رُتردام در دهانه رودخانه ” لک ” بادبی و عمق زیاد و بستری فاقد گل و لای احداث شده است. شهر به وسیله یک سری کانال به قطعات مجزا تقسیم شده است. هر گونه عملیات ساختمانی یا خدماتی در این شهر نظیر مترو، نیازمند هزینه سنگین و تکنیک روز دنیا می باشد

اسلاید 38: شهر رُتِردام ( هلند )

اسلاید 39: شهرهای ساحلی ( ادامه...) وجود ناهمواری پسکرانه ای موجب توسعه شهر در امتداد ساحل می شود و شکل خطی به خود می گیرد. سکونتگاههای ساحلی غالبا دارای مسافت طولی و بافت شطرنجی هستند به گونه ای که یک محور اصلی به موازات خط ساحلی امتداد یافته وخیابان های دیگر بر آن و بر ساحل عمود می گردند احداث شهرهای توریستی ، استراحتگاهی در سواحل پست از مهمترین اقداماتی است که باید در برنامه ریزی شهری مد نظر قرار گیرد از مشکلات ژئومورفیک در شهرهای ساحلی می توان به موارد زیر اشاره کرد: هوازدگی و تخریب شیمیایی بالاخص در شرایط شرجی ( بندرعباس ) تخریب و خورندگی حاصل از جریانهای دریایی و امواج، تسونامی یا آبلرزه ( شهرهای ساحلی ژاپن) خیزش و پیشروی آب به ویژه در سواحل پست ( سواحل دریای خزر ) ( احداث دیوارهای ساحلی از مهمترین اقدامات است )

اسلاید 40: شهرهای ساحلی ایرانبابلسرمحمود آبادرامسربندر عباس

اسلاید 41: شهرهای دره ای اکثر دره های ساختمانی یا غیر ساختمانی معمولا توسط یک رود و شعب آن اشغال گردیده اند، به همین دلیل دشت های سیلابی بزرگ و کوچکی را در امتداد دره های عریض گسترانیده اند انواع سکونتگاههای شهری و یا روستایی بر روی این دشتهای سیلابی ظهور یافته اند دشتهای سیلابی تقریبا ویژگی های جلگه ها و دشتهای بزرگ را دارند و موروفولوژی شهرها نیز تقریبا مشابه شهرهای جلگه ای می باشد. البته خطر طغیان و سیلاب رود در این شهرها را باید مد نظر قرار داد.برخی از شهرها که در دره های بسیار کم عرض بنا شده اند شامل این موارد است: شهر ماکو در نزدیکی مرز بازرگان ( مرز ایران و ترکیه )، شهر کلات در یک ناودیس معلق ( سنکلینال پرشه ) در شمال خراساندر دره های تنگ ، شهر به ناچار در امتداد دره گسترش می یابد و یک ساخت طولی دارد . یک خیابان به عنوان محور اصلی شکل می گیرد و خیابان های فرعی عمود بر آن یک شبکه یا بافت شطرنجی را پدید می آورند با گسترش شهر روی دامنه های مشرف به دره ، شهر ویژگی های شهرهای پایکوهی و یا کوهستانی را به خود می گیرد

اسلاید 42: شهرهای دره ایشهر ماکوشهر ماکوشهر کلاتکلات

اسلاید 43: شهرهای دره ای ( ادامه...) شهرهای دره ای به شرط دائمی بودن رود، از نظر آب سطحی مشکلی ندارند در واقع این شهرها در یک راهرو قرار گرفته اند و در مسیر بادهای دره ای قرار دارند، لذا آلودگی هوا پایدار نخواهد بود از طرفی در شهرهای دره ای ، محدودیت فضا و کمبود خاک مناسب کشاورزی وجود دارد. از دیگر نکات منفی آلودگی آب رودخانه بر اثر هدایت فاضلاب به داخل آن، و مشکلات ناشی از شیب ، خطر ریزش های تخته سنگی و ...نقاط ضعف این شهرها بیش از نقاط قوت است، و امکان توسعه اقتصادی و فیزیکی برای این شهرها محدود است

اسلاید 44: شهرهای مستقر در فرو رفتگی ها برخی از ناهمواری ها مثل دولین ، به صورت چاله های طبیعی تقریبا بسته خودنمایی می کنند. این فرو رفتگی ها معمولا به شکل نعلبکی یا نشستگی می باشنداین فرورفتگی ها به دلیل دارا بودن حصار طبیعی و نقش امنیتی به تصرف انسان و زیستگاه وی در آمده اند مانند شهرهای شیراز ، آنکارامحدودیت فضا و زمین باعث می شود توسعه فضایی شهر به کندی و به وسعت دامنه های ارتفاعات پیرامونی صورت گیرد که نتیجه آن غلبه رشد عمودی به افقی، ساخت مدور، بافت ستاره ای، و پیکربندی کاملا متمرکز و فشرده در این سکونتگاه ها می باشداز آنجایی که شهر در یک چاله بسته محصور است و دور آن ارتفاعات قرار دارد، هوای شهر در حال سکون و شدت باد و جریان هوا کم است و آلودگی جو متراکم می گردداگر فرو رفتگی از نوع کارستی باشد، فرو نشینی ناشی از انحلال و خورندگی و در نتیجه نشست و تخریب بنا رخ می دهد و به دنبال آن مسائل کمی و کیفی آبهای زیرزمینی تحت شعاع قرار می یگرد به این ترتیب ملاحظه می شود که این نوع سکونت گاهها نیز شرایط چندان مطلوبی ندارند

اسلاید 45: شهرهای مستقر در فرورفتگی هاآنکاراشیراز

اسلاید 46: منابع زمردیان، محمد جعفر. کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه ریزی شهری و روستایی. چاپ اول، 1393 . مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام نور رجایی، عبدالحمید. کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه ریزی شهری و روستایی . چاپ دوم، 1387 . انتشارات سمت نگارش، حسین. 1382. کاربرد ژئومورفولوژی در مکان گزینی شهرها و پیامدهای آن. مجله جغرافیا و توسعه، بهار و تابستان 1382، ص 150 – 134 .

اسلاید 47: از توجه شما سپاسگزارم