برنامه ریزی و توسعه اقتصادی

برنامه ریزی و توسعه اقتصادی

اسلاید 1: توسعه اقتصادي و برنامه ریزی

اسلاید 2: فصل سوم:فرآیند تاریخی توسعه و توسعه نیافتگی

اسلاید 3: عمر ادبیات اقتصاد توسعه بسیار کوتاه است و تاریخ شروع آن به نظر اکثر علمای این رشته به اواخر دهه 1940 میلادی یعنی پس از جنگ جهانی دوم و استقلال سیاسی بسیاری از جوامع در حال توسعه امروزی، می رسد.اما در واقع پدیده توسعه نیافتگی پدیده جدیدی نیست و عمر آن به چندین قرن می رسد. به نظر این علما، از دوران اولیه زندگی بشر تا شروع قرن شانزدهم میلادی، اگرچه تفاوتهای زیادی بین ساختار اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و حتی اقتصادی جوامع مختلف وجود داشته است، اما اختلاف چندانی بین سطح زندگی و سطح تکنولوژی آنها نبوده است.

اسلاید 4: به بیان دیگر، با گذشت هزاران سال از زندگی بشر، اختلاف چشمگیری در سطح اقتصادی- فنی بین آنها نبوده است.این پرسش که از قرن شانزدهم به بعد چه اتفاقاتی رخ داده است و یا اینکه ارتباط بین دو پدیده توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی چگونه است پرسشهایی هستند که در این فصل به آنها پاسخ می دهیم.

اسلاید 5: دیدگاه اول:به نظر عده ای از علمای توسعه، اقتصاد جهانی به مثابه مجموعه مرکبی است که اقتصادهای ملی عناصر این مجموعه هستند. اگرچه شکل این مجموعه به طور دائم در حال تغییر، تحول و دگرگونی است، اما عناصر این مجموعه (اقتصادهای ملی) با سلسله مراتب خاصی با یکریگر در ارتباطند. بنابراین هر گونه تغییری در قسمتی از این مجموعه اتفاق افتد، مطمئناً تغییراتی در کل مجموعه و در بقیه عناصر مجموعه ایجاد می کند.

اسلاید 6: تحولات سه مرحله ای در کشورهای توسعه یافته:به عقیده نظریه پردازان دیدگاه اول، توسعه اقتصادی عناصری از این مجموعه که امروزه کشورهای توسعه یافته نامیده می شوند، در سه مرحله انجام شده است. با توجه به ارتباط بین زیرمجموعه های این مجموعه مرکب، تغییرات ایجاد شده تنها محدود به خود این کشورها نبوده است، بلکه تأثیرات مهمی نیز در کشورهای توسعه نیافته ایجاد کرده است.سه مرحله ذکر شده در بالا عبارتند از:1- مرحله اول یا مرحله تراکم اولیه ثروت2- مرحله دوم یا مرحله صدور کالا3- مرحله سوم یا مرحله صدور سرمایه

اسلاید 7: 1- مرحله اول یا مرحله تراکم اولیه ثروتشروع این مرحله از قرن شانزدهم میلادی است و تقریباً تا اواخر قرن هجدهم ادامه دارد. در این مرحله که به آن مرحله تراکم اولیه سرمایه نیز می گویند، علاوه بر تاراج ثروت کشورهایی نظیر هند، غارت ثروت سرزمینهای کشف شده آمریکایی به خصوص آمریکای لاتین نیز توسط کشورهای اروپایی انجام می شود. منظور از کشورهای اروپایی ابتدا هلند، پرتغال و اسپانیا بودند که به سبب داشتن ناوگانهای بزرگ دریایی از موقعیت برجسته ای برخوردار بودند. اما در نهایت کشورهایی نظیر انگلستان و فرانسه نیز به آنها پیوستند.

اسلاید 8: نقطه شروع تفاوت در زیر مجموعه ها و بوجود آمدن زیرمجموعه غنی و زیرمجموعه فقیر از همین جا آغاز شد.بدین ترتیب تراکم سرمایه در ممالک غربی در این محدوده زمانی شرایط مالی مناسبی را برای این کشورها ایجاد کرد. این شرایط مالی مناسب، جریانی را بوجود آورد که به آن انقلاب تجاری می گویند. تکامل انقلاب تجاری در نهایت منجر به انقلاب صنعتی، تولید محصولات کارخانه ای و شروع مرحله دوم شد.

اسلاید 9: 2- مرحله دوم یا مرحله صدور کالادر این مرحله به علت تولید وسیع و انبوه که ناشی از ماشین در کار تولید است، تسخیر بازار ممالک مستعمره و نیمه مستعمره اهمیت پیدا می کند. تولید انبوه که منجر به کاهش هزینه های تولید و کاهش قیمت محصول می شد، شرایط را برای گشایش بازار ممالک دیگر فراهم آورد. در مواردی هم که مقاوتهایی در مقابل این حرکت ایجاد شد، غرب از طریق زور و نیرنگ و با بستن قراردادهایی تحمیلی بازار چنین کشورهایی را تسخیر می کرد.

اسلاید 10: نتیجه این فرآیند، تخریب و فروپاشی اساس صنایع دستی بومی یا تولیدات غیر کشاورزی کشورهایی بود که امروزه عقب مانده خوانده می شوند. این روند رو به رشد تا قبل از جنگ جهانی اول (1914) به شکلهای مختلف ادامه یافت و مرحله سوم، بعد از جنگ جهانی اول شروع شد.

اسلاید 11: 3- مرحله سوم یا مرحله صدور سرمایهدر این مرحله که به دنبال تراکم بالای کالاهای سرمایه ای و نتیجتاً کاهش سود انحصارات در غرب بوجود آمد، فروش کالاهای سرمایه ای به زیرمجموعه توسعه نیافته شروع می شود. نکته جالب توجه این است که حتی در این مرحله صدور کالاهای سرمایه ای، فروش به صورت غیر مشروط نبوده و نیست. به طوریکه همواره تعدادی از کالاهای سرمایه ای با عنوان صنایع استراتژیک فقط در انحصار کشورهای توسعه یافته باقی می ماند. مانند صنعت ذوب آهن

اسلاید 12: نتیجه گیری از نظریات دیدگاه اول:1- نقطه شروع و ریشه دو پدیده توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی یکی است و در واقع این دو پدیده دو روی یک سکه هستند.2- ساختار اصلی مناسبات بین دو زیرمجموعه در مراحل مختلف حفظ می شود، اگرچه شکل این مناسبات تغییر می کند.3- تحولاتی که در زیرمجموعه توسعه یافته صورت می گرفته است، آثار مثبتی نیز برای زیر مجموعه توسعه نیافته داشته است، مانند انتقال تکنولوژی

اسلاید 13: دیدگاه دوم:عده دیگری از علمای اقتصاد توسعه مبدأ شروع و ریشه اصلی پدیده توسعه یافتگی در جوامعی که امروزه توسعه یافته نامیده می شوند، را در انقلاب صنعتی می دانند. اما تحلیلی که این گروه از انقلاب صنعتی دارند با تحلیل ارائه شده توسط علمای دیدگاه اول متفاوت است. در ادامه با بیان تاریخچه مختصری در مورد پیدایش انقلاب صنعتی و عوامل بوجود آورنده آن به بررسی دیدگاه دوم می پردازیم.

اسلاید 14: با نگاهی به تاریخ تمدن بشر می توان به این نتیجه رسید که دو تحول عمیق و اساسی در گذشته تاریخ بشر رخ داده است:1- انقلاب نئولتیک یا شروع عصر حجر جدیداین انقلاب حدود ده هزار سال پیش اتفاق افتاد و با اختراع یا ابداع کشاورزی آغاز شد و باعث شد اقتصاد بشر که تا آن زمان بر پایه شکار و استفاده از میوه های جنگلی و طبیعی بود، تبدیل به اقتصاد بر پایه کشاورزی و دامداری گردد. بدنبال این جریان تقسیم کار، تخصص و شهر نشینی به وقوع پیوست.2- انقلاب صنعتی

اسلاید 15: دومین تحول عمیق با نام انقلاب صنعتی در سال 1760 ابتدا در انگلستان اتفاق افتاد. این انقلاب با فاصله زمانی 20-30 سال در فرانسه و سپس به تدریج در کشورهای مجاور گسترش یافت. قبل از توضیح درباره عوامل بوجود آورنده انقلاب صنعتی ذکر دو نکته اساسی زیر لازم است:1- انقلاب صنعتی توانست جوامع کهنه کشاورزی را به جوامع صنعتی تبدیل کند.2- یکی از تفاوتهای بارز این انقلاب با انقلاب نئولتیک و سایر انقلابها سیاسی – اجتماعی در این است که تمدنهای پدید آمده براساس این انقلاب هرگز منقرض نشدند، زیرا اساس این تمدن علم و تکنیک بود.انقلاب صنعتی:

اسلاید 16: عوامل بوجود آورنده انقلاب صنعتی:1- عوامل اقتصادی2- عوامل اجتماعی – فرهنگی3- عوامل فنی

اسلاید 17: 1- عوامل اقتصادی:یکی از مهترین عوامل اقتصادی بوجود آورنده انقلاب صنعتی، تغییر در شیوه تولید کشاورزی در مدت نیم قرن ابتدای قرن هجده در انگلستان است. تغییر و تحولاتی که در این مدت در انگلستان در بخش کشاورزی اتفاق افتاد و بعداً بنام انقلاب کشاورزی خوانده شد، موجب گردید متوسط مازاد محصولات کشاورزی به حدود 50 درصد برسد. به بیان دیگر در حالیکه انگلیس در ابتدای قرن هجدهم در صادرات محصولات کشاورزی تقریباً سهمی نداشت، در سال 1750 با مازاد 200 هزار تن غله - که معادل 15 درصد مصرف سالیانه کشورهای اروپایی در آن زمان بود – به انبار غله اروپا معروف شد.

اسلاید 18: این مسئله باعث شد که برای نخستین بار در تاریخ بشر امکان بروز قحطی در آن جامعه به طور اساسی تقلیل یافت. به همین دلیل جامعه انگلیس توانست از بحرانهای دورهای گذشته که باعث از هم گسیختگی اساس زندگی اقتصادی – اجتماعی و گاه باعث توقف و حتی اضمحلال تمدنهای قدیمی تر شده بودند، مصون بماند.در کنار این عامل مهم اقتصادی، می توان از عوامل اقتصادی دیگر نظیر وجود کارگران نسبتاً ماهر و طبع سودجوی کارفرمایان و سوداگران اقتصادی در جامعه آن زمان انگلیس نیز نام برد.

اسلاید 19: 2- عوامل اجتماعی – فرهنگیمطمعنا انقلاب کشاورزی تنها عامل یا مهمترین عامل بوجود آورنده انقلاب صنعتی در انگلستان نبوده است. بدون تردید پیشرفتهای علمی پس از قرون وسطی در اروپا نیز از دیگر عوامل انقلاب صنعتی در انگلستان می باشد. مورخین اروپایی، قرون پنجم تا چهاردهم میلادی در اروپا را قرون وسطی یا عصر تاریکی، جهل ئ رکود نام نهادند. بر عکس قرون پانزدهم ، شانزدهم و هفدهم میلادی را در اروپا عصر رنسانس نامیده اند.رنسانس در لغت به معنای نو زایش و تجدید حیات است. در اینجا منظور از نوزایش، تجدید حیات علمی، ادبی، هنری و فرهنگی در اروپاست.

اسلاید 20: جامعه اروپا در دوران رنسانس با بهره گیری از نتایج و دست آوردهای تمدنهای گذشته و با بهره گیری از کشفیات، تحقیقات و مطالعات انجام شده در این دوره در قرن هجدهم به چنان سطحی از رشد علوم و فنون رسیده بود که هیچ یک از تمدنهای گذشته به آن دست نیافته بود. بدون شک چنین سطحی از ترقی و رشد توانست زمینه های لازم برای پدید آمدن انقلاب صنعتی را فراهم کند.به هر حال مهمترین نمود عصر رنسانس که آن را عصر روشنگری نیز نامیده اند، پیدایش فلسفه علمی و خلق انسان نو یعنی انسان با خرد و تفکر نو بوده است.

اسلاید 21: 3- عوامل فنی باید توجه داشت که کشور انگلستان در آغاز قرن هجدهم از لحاظ علمی و تکنیکی در اروپا نه تنها مقام نخست را نداشت بلکه بعد از ایتالیا و فرانسه در رده سوم با هلند رقابت می کرد. مطالعات تاریخ پیشرفتهای فنی در اروپا نشان می دهد که بیشتر پیشرفتهای فنی زمینه ساز انقلاب صنعتی در ابتدا نتیجه زحمات علمی علما نبوده است بلکه به وسیله افرادی بوجود آمده است که حتی سواد خواندن و نوشتن نداشته اند.

اسلاید 22: بعنوان مثال بیشتر ماشینهایی که در مراحل اولیه انقلاب صنعتی به کار گرفته شدند و با نام مخترعین عجین هستند، زمانی پیشتر توسط پیشه وران عادی اختراع شده بودند. به همین جهت اصطلاح کامل تر کردن مناسب تر از کلمه اختراع است.به بیان دیگر در پیشرفتهای فنی که آغازگر حرکت انقلاب صنعتی شد، علوم نقشی نداشته اند.

اسلاید 23: انقلاب کشاورزی: انقلاب کشاورزی یکی از عوامل مهم و معمولاً فراموش شده شکل دهنده انقلاب صنعتی در انگلستان است. به همین جهت توضیح مختصری در مورد آن ضرورت دارد. به طور کلی می توان گفت که انقلاب کشاورزی در انگلستان از اوایل قرن هجدهم، با بکارگیری تکنیکهای جدید کشاورزی در آن سرزمین آغاز شد. این تکنیکها حاصل کار متخصصین کشاورزی هلند بود که در قرن شانزدهم و هفدهم به علت تراکم جمعیت در هلند به تدریج تکمیل شده بودند.

اسلاید 24: انتقال این تکنیکها به سرزمین کم جمعیت انگلستان باعث افزایش چشمگیر بازدهی کشاورزی در آن کشور شد. اگرچه در ابتدا انگلیسیها از روشهای کشاورزی هلند تقلید می کردند اما به تدریج خود نیز روشهای جدیدی ابداع کردند. به طوری که از سال 1730 به بعد انگلستان خود به عنوان کشوری پیشتاز در تکنولوژی کشاورزی شناخته شد.

اسلاید 25: تکنیکهای کشاورزی که توانستند تغییرات بسیار عظیمی در وضعیت کشاورزی انگلستان بوجود آورند و آنرا انقلاب کشاورزی نامیدند، عبارتند از: 1- کشت پی در پی زمین و کنارگذاشتن تدریجی آیش به وسیله کشت گیاهانی که باعث احیا و تقویت زمین می شوند مانند یونجه.2- استفاده بیشتر از کود حیوانی به سبب کاشت علوفه دامی 3- کشت محصولات جدید مانند سیب زمینی که از آمریکا آورده شده بود، همچنین گسترش کشت محصولات جدید.4- تکامل ابزارهای قدیمی و استفاده از وسایل و ابزارهای جدید مثل شخم با گاو آهن به جای بیل، استفاده از داسهای دسته بلند به جای داسهای دسته کوتاه و غیره.

اسلاید 26: 5- اصلاح بذرها و نژاد دامها6- توسعه و بهبود زمینهای زیر کشت با خشک کردن مناطق باتلاقی و زه کشی زمینها7- استفاده بیشتر از اسب در کارهای کشاورزی و بخصوص در زمینهای باتلاقی، زیرا در چنین مناطقی اسب نسبت به سایر حیوانات دارای کارآیی بیشتری است.

اسلاید 27: تغییرات به ظاهر ساده مطرح شده در بالا به دلیل آنکه به طور گسترده در اقتصاد انگلستان به کار گرفته شدند چنان تأثیر قابل توجهی بر تولید بخش کشاورزی آن جامعه گذاشت که آنرا انقلاب کشاورزی نامیدند.