توسعه اقتصادی

توسعه اقتصادی

اسلاید 1: توسعه اقتصادي و برنامه ریزی

اسلاید 2: فصل چهارم:نظری اجمالی بر گزیده ای از تئوریهای رشد و توسعه اقتصادی

اسلاید 3: رشد اقتصادی از دیدگاه ریکاردوديويد ريكاردو (1823-1772) از جمله اقتصاد دانان مكتب كلاسيك و از پيشگامان علم اقتصاد است. در سال 1817 کتابی تحت عنوان اصول اقتصاد سیاسی و مالیات از دیوید ریکاردو که دومین عضو صاحب نام مکتب کلاسیک بود منتشر شد. در این کتاب وی سعی کرده است نشان دهد که به علت محدودیت زمین رشد اقتصادی در آینده با مانع مواجه خواهد شد. به همین جهت از ریکاردو به عنوان اقتصاددان بدبین مکتب کلاسیک یاد می شود.

اسلاید 4: به نظر ریکاردو محدودیت برای رشد به سرعت فرا می رسد مگر اینکه زمین بیشتری کشف شود و یا مواد غذایی بیشتر و ارزانتری از خارج وارد گردد.البته وی امکان مورد دوم را بیشتر می داند و به همین سبب روی تجارت خارجی تأکید زیادی دارد.

اسلاید 5: دیوید ريكاردو مانند آدام اسميت معتقد بود که رشد از تجمع و تشکیل سرمایه نتیجه می شود. اما به نظر وی تجمع سرمایه خود تابعی از سود است. سود نیز خود تابعی از سطح دستمزدها و سطح دستمزدها به قیمت مواد غذایی بستگی دارد. قیمت مواد غذایی تابعی از میزان دسترسی به زمین یا واردات مواد غذایی از خارج است.بنابراين در اين نظريه اجاره زمين نسبت به قيمت ساير عوامل توليد افزايش مي يابد.به هر حال نکته اصلی و اختلاف اساسی اسميت و ریکاردو در این است که آدام اسمیت بر توليد و ريكاردو بر توزيع تولید تأکید دارد.به نظر ریکاردو جریان نامناسب توزیع باعث اخلال در امر تولید و توقف رشد آن می شود.

اسلاید 6: به نظر ریکاردو تولید بین سه عامل نیروی کار، زمین و سرمایه به شکل دستمزد، اجاره و سود توزیع می شود. اما با گذشت زمان توزیع تولید به نفع اجاره و به زیان سود تغییر می کند. به این ترتیب که چون دستمزدها در حداقل معاش ثابتند، افزایش در اجاره فقط از طریق کاهش سود امکانپذیر خواهد بود. این تغییر در توزیع در اثر گذشت زمان در شکل زیر نمایش داده شده است.

اسلاید 7: نمایش چگونگی تغییر در توزیع درآمد بر اساس الگوی ریکاردو

اسلاید 8: بر اساس نمودار، جامعه با نرخ مثبت اما کاهنده ای می تواند به حرکت خود ادامه دهد و مسیر BF نشان دهنده روند این جریان در طول زمان است. بر اساس استدلال ریکاردو، در آینده (مثلا در زمان tn) این حرکت سرانجام متوقف می شود. دلیل این توقف کاهش سهم سود به سمت صفر است. t0نشان دهنده زمانهای بسیار دوری است که به علت فراوانی زمین، سهم آن (که همان اجاره بها است) از تولید سرانه صفر بوده است. اما با افزایش جمعیت و کمیابی زمین، زمین به عنوان یک عامل اقتصادی مطرح می شود و سهم آن دائما در حال افزایش است.

اسلاید 9: تحلیل نظریه ریکاردو به کمک تئوریهای اقتصادینظریه ریکاردو بر اساس اصل خست زمین استوار است. به این مفهوم که تمامی زمینها همگن و یکنواخت نیستند. بلکه از بسیار مرغوب شروع شده اند و به کمتر مرغوب می رسند. در هر مرحله از زمان بر اساس عرضه و تقاضای کل در بازار محصول، دسته خاصی از زمینها زیر کشت می روند. با گذشت زمان و افزایش جمعیت، جامعه به ناچار به زمینهای کمتر مرغوب روی می آورد.

اسلاید 10:

اسلاید 11: در نمودار بالا، زمین (الف) زمینی است مرغوب و بر اساس قیمت حاکم بر بازار محصول، زیر کشت می رود. بر اساس تئوری اقتصاد خرد، قیمت در بلند مدت بر حداقل منحنی هزینه متوسط تولید AC مماس است و مقدار تولید را مشخص می کند.با گذشت زمان و افزایش تقاضا برای محصول (ذرت)، منحنی عرضه هم بالا می رود.اما چون زمینهای جدید کمتر مرغوب هستند، هزینه واحد تولید افزایش می یابد و همانطوری که در شکل نشان داده شده است، AC’ بالاتر از AC است.

اسلاید 12: در بلند مدت قیمت بر حداقل هزینه متوسط AC’ مماس می شود و بر اساس قانون وحدت بها، قیمت جدید بر کل بازار حاکم می شود.به همین دلیل به زمین (الف) به علت مرغوبیت، سهم اضافی تعلق می گیرد. این سهم اضافی اصطلاحاً رانت اقتصادی نامیده می شود. با گذشت زمان و با زیر کشت رفتن زمینهای (ج)، به زمینهای (ب) که قبلاً رانت اقتصادی نداشت، سهم اضافی تعلق می گیرد و رانت اقتصادی زمینهای (الف) تشدید می شود و مسئله به همین شکل ادامه می یابد.

اسلاید 13: در نتیجه، در اقتصاد سهم اجاره بها از تولید یا درآمد ملی دائماً افزایش می یابد و این همان نظریه ریکاردو است. توصیه ریکاردو آن است که به خاطر حفظ سلامت اقتصاد، دولت باید این سود اضافی (رانت اقتصادی) را از بهرمندشدگان گرفته و آنرا در اقتصاد توزیع مجدد نماید.عمده ترین ایرادی که به نظریه ریکاردو گرفته شده است، در نظر نگرفتن عامل تکنولوژی است که می تواند وضعیت توزیع درآمد را به نفع عامل سرمایه یعنی سود، تغییر یا دست کم تعدیل کند.

اسلاید 14: تئوریهای مرحله ای رشد و توسعه تعدادی از اقتصاددانان و جامعه شناسان رشد و توسعه جوامع بشری را مشتق از تاریخ اقتصادی آنها می دانند و عنوان می کنند که رشد و توسعه اقتصادی در جوامع گوناگون می تواند مسیر نسبتاً یکنواختی را طی کند. این مسیر یکنواخت شامل یک سری مراحل است و تفاوت اصلی بین دو جامعه در قرار گرفتن آنان در دو مرحله مختلف از این مسیر عبور است.

اسلاید 15: پیروان مکتب تاریخی در آلمان به تئوریهای مرحله ای نظر بسیار موافقی داشتند، ولی اشخاص مختلف این مکتب تعبیرهای متفاوتی از مسیر انتقالی توسعه دارند.از مشهورترین پیروان مکتب تاریخی، مارکس را می توان نام برد.در مقابل تجزیه و تحلیل مارکس و ارائه تئوری مرحله ای او، تئوری مرحله ای دیگری در دهه 1960 از طرف روستو ارائه شده است که خود روستو آنرا اعلامیه غیر کومونیستی می نامد.

اسلاید 16: نظر دیگر نویسندگان معتقد به مسیر مرحله ای:به نظر لیست، تاریخ زندگی بشر شامل مراحل مختلف زیر است: بربریت، زندگی چوپانی، کشاورزی، کشاورزی و صنعت، کشاورزی و صنعت و تجارت تواماً.بوکر می گوید: اقتصاد خانوار (استقلال در تولید و مصرف)، اقتصاد شهری (تولید بر طبق رسوم) و اقتصاد ملی (تولید به منظور ذخیره سازی و توزیع عمده ای).اشلی: نظام خانوار، نظام صنفی، نظام ملی، نظام کارخانه ای.

اسلاید 17: هیلد براند: تجارت پایاپای، تجارت پولی، تجارت اعتباریبه نظر هیلد براند هر جامعه سه مرحله را طی می کند. مشخصه مرحله اول اقتصاد غیر پولی است یعنی مبادلات به صورت پایاپای انجام می شود.مشخصه مرحله دوم تسلط پول بر اقتصاد است. اکثر کشورهای در حال توسعه در این مرحله به سر می برند.مشخصه مرحله سوم این است که نقش پول در اقتصاد تضعیف شده است و اسناد اعتباری نقش مسلط در اقتصاد را پیدا کرده اند. امروزه کشورهای توسعه یافته در این مرحله از تاریخ اقتصادی خود قرار دارند.

اسلاید 18: نظریه مرحله ای مارکسكارل ماركس(1883-1818) فـيلسوف، جامعه شناس، مورخ و اقتصاددان قرن نوزدهم ميلادي بزرگترين منتقد نظام سرمايه داري است. مكتب سوسياليسم علمي حاصل تلاش اوست. نام كتاب مشهور ماركس سرمايه است. ماركس اميدي به اصلاح نظام سرمايه داري نداشت و معتقد بود نظام سرمايه داري محكوم به شكست است. ماركس اولين كسي بود كه معايب سيستم اقتصاد آزاد را ذكر كرد. نظريه توسعه اقتصادي ماركس در شمار نظريه هاي مراحل طبقه بندي مي شود.

اسلاید 19: سیر تکاملی تاریخ از دیدگاه مارکس مثل دیدگاه هگل به وسیله استدلال دیالکتیکی و با بکار بردن قانون تز- آنتی تز – سنتز قابل توجیه است.به نظر مارکس پیدایش تضاد میان ابزار تولید موجب شده است که جوامع از مرحله برده داری، فئودالیسم و سرمایه داری عبور کرده و به سوی سوسیالیزم و کمونیزم حرکت کنند. برای درک این مراحل از دیدگاه مارکس یادآور می شویم که وی معتقد بود وضع اقتصادی هر جامعه تنها عاملی است که اوضاع سیاسی، فکری، اجتماعی و دیگر پدیده های غیر اقتصادی را معین می کند.وضعیت اقتصادی هم نشأت گرفته از روش تولید، ابزار تولید و وضع نیروهای تولیدی است.

اسلاید 20: عقاید مارکس درباره فلسفه تاریخ، بر اساس فلسفه هگل، استاد وی قرار دارد. به نظر هگل هر پدیده ای در جامعه وجود دارد، به عنوان یک تز مطرح است. این پدیده باعث بوجود آمدن پدیده مخالف خود که آنتی تز نامیده می شود، می گردد. این دو پدیده متضاد با هم برخورد و مقابله می کنند و پدیده جدیدی به نام سنتز بوجود می آید. تفاوت مارکس و هگل در این است که هگل ایده آلیست و مارکس متریالیست یا مادی گرا بوده است. بدین معنا که به نظر مارکس پدیده های واقعی تنها پدیده های مادی هستند و پدیده های غیر مادی از نظر وی اصالت نداشته و تنها بازتابی از پدیده های مادی هستند.

اسلاید 21: به نظر مارکس هر جامعه در روند تاریخی خود از مراحل پنج گانه زیر عبور می کند تا به مرحله کمونیسم برسد:1- جامعه یا کمون اولیه2- نظام برده داری3- نظام فئودالیسم4- نظام سرمایه داری5- نظام سوسیالیسممدینه فاضله یا نظام کمونیسم

اسلاید 22: 1. مرحله اول : جامعه یا كمون اوليهجامعه سنتي كوچكي كه در آن همه انسانها كار مي كنند و از محصول بدست آمده به صورت اشتراكي استفاده مي كنند. بشر در این دوره با استفاده از سنگ و سایر وسایل طبیعی موفق به ساخت ابزارهای ابتدایی شد. به نظر مارکس در این دوره تضاد طبقاتی وجود نداشت ولی با گذشت زمان انسانهای نخستین به تدریج به ابزار تولید بهتر دست یافتند و با رشد نیروهای تولیدی، مالكيت خصوصی پدیدار شد. به این ترتیب گروهی بر گروه دیگر تسلط یافتند و عصر برده داری و بردگی آغاز شد.

اسلاید 23: 2. مرحله دوم : نظام برده داريتضاد میان روابط تولیدی و نیروهای تولیدی در این مرحله از تاریخ بشر شروع شد. در این دوره از بردگان به عنوان مهمترین عامل تولید بهره کشی می شد. نظام برده داری با استثمار غیر انسانی بردگان باعث هلاکت بردگان بیشماری گردید. سرانجام شورش بردگان نظام برده داری را در هم کوبید و سیستم جدیدی را به نام فئودالیسم به وجود آورد.

اسلاید 24: 3. مرحله سوم : نظام فئوداليسمبرده داران ديروز مالكين و فئودال هاي اين مرحله تاريخي مي شوند. بردگان ديروز رعيت و دهقان امروز مي شوند. در اين مرحله فئودال ها زمين ها را تصاحب كرده و بردگان را وادار به كشت و زرع مي كنند و نان بخور و نميري به آنها مي دهند و با شيوه ي متكامل تر از قبل آن ها را استثمار مي كنند. در این دوره با توسعه و تکامل ابزار تولید، صنایع دستی پیشرفت بیشتری کرده و ماشینهای تازه ای اختراع شد که بازدهی کار را افزایش داد.با پیدایش کارخانه جات و صنایع ماشینی، بین نیروهای تولیدی و روابط تولیدی فئودالیسم تضاد ایجاد شد. این تضاد، عصر فئودالیسم را به پایان رساند و باعث شد که نظام سرمایه داری جایگزین آن شود.

اسلاید 25: 4 . مرحله چهارم: نظام سرمايه داري (كاپيتاليسم) فئودال ها در اين مرحله صاحبان صنايع و كارخانه ها و رعايا كارگر مي شوند. در سرمایه داری دو طبقه سرمايه دار و كارگر شكل مي گيرد. سرمايه داران مالك زمين، كارخانه و ابزار توليد هستند، كارگران فاقد مالكيت ابزار توليدند و براي ادامه زندگي مجبور به كار براي سرمايه دار مي شوند. در اين مرحله كارگران مورد استثمار قرار مي گيرند. سرانجام با بوجود آمدن بحرانهای اقتصادی و افزایش بیکاری، مبارزه طبقاتی شروع می شود و کارگران دست به شورش می زنند و سوسیالیسم بوجود می آید.

اسلاید 26: Dr.Lashkariچگونگی از هم پاشیدن نظام سرمایه داری از نظر مارکس:چون تغییرات تکنولوژیکی که در مراحل نهایی سرمایه داری به اوج خود میرسد، باعث افزایش بازدهی سرمایه می شود، بنابراین سرمایه داران به خاطر حفظ سود، جانشینی سرمایه به جای نیروی کار را سرعت می دهند. این امر موجب افزایش بیشتر بیکاری نیروی کار می شود و در نهایت ارتش بیکاران نظام سرمایه داری را واژگون می کند.

اسلاید 27: Dr.Lashkari5 . مرحله پنجم: نظام سوسياليسمدر سوسیالیسم با از بین رفتن مالکیت خصوصی استثمار کارگران پایان می پذیرد. توزیع تولید بر مبنای کمیت و کیفیت کار انجام می گیرد. به بیان دیگر شعار: ”هركس به اندازه توانش كار مي كند و به اندازه كارش دريافت مي كند“ بر جامعه حاکم می شود.

اسلاید 28: از نظر مارکس، به دلایل زیر سوسیالیسم به عنوان یک نظام اقتصادی موقتی قبل از کمونیسم لازم می باشد: 1- در سوسیالیسم دیکتاتوری طبقه کارگر بوجود می آید تا ریشه سرمایه داری کاملاً خشکیده شود و کارگران مطمئن شوند که سرمایه داران دوباره اعمال نفوذ نخواهند کرد. 2- چون اقتصاد قبل از رسیدن به سوسیالیسم در مرحله سرمایه داری صنعتی شده است، بنابراین هرگاه در این مرحله تنگناهای اقتصادی بوجود آمد وظیفه اقتصادی سوسیالیسم ایجاب می کند که مضیقه را بر طرف کند.3- چون تفکر مردم به دلیل نظام سرمایه داری به گونه ای دیگر است، برای پذیرش کمونسیم بشر باید خود را از نظر روحی نیز آماده سازد.

اسلاید 29: جامعه ايده آل ماركس جامعه كمونيسماز نظر مارکس مدینه فاضله همان کمونیسم است که پس از سوسیالیسم فرا می رسد. در این نظام جامعه در حد نهایی خود صنعتی است و در آن فقط یک طبقه اجتماعی یعنی کارگران فعالیت دارند. از این رو امکان بوجود آمدن تضاد طبقاتی وجود ندارد.در نظام کمونیسم چون تولید در حد فراوانی است، شعار: ”هركس به اندازه توانش كار مي كند و به اندازه نيازش دريافت مي كند“ بر جامعه حاکم است.

اسلاید 30: نقدی بر نظریه مارکس:زندگی پر مشقت مارکس، به خصوص اتفاقاتی که در فاصله 56-1850 بر وی گذشت که در این فاصله سه فرزند خود را بر اثر فقر از دست داد، همچنین اوضاع اقتصادی- سیاسی- اجتماعی خاص آن زمان اروپا، اثر زیادی بر تفکر او داشت. این مشکلات اقتصادی- سیاسی- اجتماعی توانست او را که پیرو اصل جبر تاریخی بود معتقد کند که این جریان قسمتی از مراحل تاریخی است و قابل تغییر نمی باشد مگر به وسیله جبر.

اسلاید 31: مارکس تمامی رفتارهای انسان را ناشی از مسائل اقتصادی و مادی می داند. تأکید وی روی این مسئله تا حدی شبیه به تفکر یک بعدی فروید است که تمامی رفتارهای انسان را ناشی از حس تمایلات جنسی او می داند.

اسلاید 32: از نظر فلسفی، فلسفه مارکس که معتقد به جبر مادی تاریخ است، از طرف بسیاری از فلاسفه مورد نقد واقع شده است.با توجه به شواهد تاریخی پیش بینی های مارکس با واقعیت مطابقت ندارد. رکن اصلی هر تئوری مرحله ای وقوع مراحل مختلف آن بطور متوالی است. در حالیکه شواهد تاریخی در مورد هیچ کشوری تئوری مرحله ای مارکس را تأیید نکرده است.

اسلاید 33: بطور مثال مارکس معتقد بود که نظام سرمایه داری در نهایت پیشرفت و به سوسیالیزم تبدیل می شود. اما چنین اتفاقی به وقوع نپیوست. شوروی سابق که اولین کشور سوسیالیستی جهان بود، جزو کشورهای سرمایه داری عصر خود نبود.استقرار نظام کمونیستی در چین به عنوان یک کشور با نظام فئودالیته در سال 1949 نمونه بارز دیگری بر نقض نظریه مرحله ای مارکس است

اسلاید 34: تئوری مرحله ای روستونظریه مرحله ای دیگری توسط والت روستو مورخ اقتصادی مشهور در دهه 1960 ارائه گردید. این تئوری دارای پنج مرحله است که به ترتیب عبارتند از:1- اجتماع سنتی2- آغاز تحول (آمادگی)3- خیز4- حرکت به طرف تکامل (بلوغ)5- مصرف انبوه

اسلاید 35: 1- مرحله اجتماع سنتیاز نظر روستو اولین مرحله در روند تکاملی هر جامعه ای مرحله اجتماع سنتی است. از نظر وی مشخصه این جامعه آن است که در آرامشی عاری از حرکت به سر می برد. از دیگر مشخصه این جامعه ثابت بودن تکنیک، اهمیت بارز محصولات کشاورزی در تولید ملی و عدم تغییر و تحولات اقتصادی اجتماعی قابل ملاحظه است. تا این که این آرامش همراه با سکون به وسیله مکانیزم خاصی نظیر آنچه هیگن مطرح می کند به هم می خورد.

اسلاید 36: 2- مرحله آغاز تحولهیگن تحولات اقتصادی در مرحله اولیه یک جامعه را معلول و منبعث از تحول فرهنگی می داند. وی می گوید تحول اساسی در فرهنگ به خودی خود باعث می شود که اقتصاد از حالت خفگی و رکود خارج شود و به رشد و توسعه روی آورد. در این مرحله تحولاتی آهسته در شیوه تفکر مردم و سازمانها رخ می دهد. اعتقاد به بهبود اقتصادی شکل می گیرد، جمود سنتی جامعه در هم می شکند و تحرک اجتماعی، جغرافیایی و حرفه ای امکان پذیر می شود. حمل و نقل ارزانتر و تجارت گسترش می یابد. در تولید کشاورزی و صنعتی تحولاتی با گامهای آهسته پدید می آید.

اسلاید 37: 3- مرحله خیزاز نظر روستو این مرحله از اهمیت زیادی برخوردار است. خط جدا کننده ای بین مراحل قبلی و مراحل بعدی است. در این مرحله مقاومتها در برابر توسعه به ویژه در یک یا چند بخش پیشگام، جایی که تغییرات تکنیکی به قدرت احساس می شود، شکسته می گردد. نرخ سرمایه گذاری خالص از حدود 5 درصد در مرحله قبل بع بیش از 10 الی 15 درصد افزایش می یابد. مرحله خیز موجب چنان افزایشی در سرعت تغییرات می شود که یک جدایی و انفصال از گذشته بوجود می آورد.

اسلاید 38: 4- مرحله تکامل (بلوغ)به دنبال مرحله خیز، مرحله حرکت به سمت بلوغ اقتصادی پیش می آید. در این مرحله گسترش تغییرات تکنولوژی و بهبود کارآیی بخشهای پیشگام به تمامی قسمتهای اقتصاد سرایت می کند.با زیاد شدن فاصله بین نرخ رشد اقتصادی و نرخ رشد جمعیت، درآمد سرانه به نحو چشمگیری افزایش می یابد. مراحله تکامل وقتی به اوج خود می رسد که تمامی بخشها رشد متوالی و منظمی پیدا می کنند.

اسلاید 39: 5- مرحله مصرف انبوهپس از مرحله بلوغ، اقتصاد با حفظ سرعت رشد به سمت مصرف انبوه پیش می رود. در این مرحله مصرف کالاهای مصرفی با دوام نظیر یخچال، تلویزیون، اتومبیل شخصی و غیره همگانی می شود. از دیگر خصوصیات این مرحله، زندگی در حومه شهرها و فراهم آمدن امکانات تحصیل دانشگاهی برای 1/3 تا 1/2 جمعیت است. رسیدن به مرحله مصرف انبوه در پاره ای از جوامع ممکن است به تعویق بیفتد.

اسلاید 40: سرعت رشد درآمد ملی در مراحل مختلف پنجگانه نظریه روستو