معماری قاجار و بنای شمس العماره

معماری قاجار و بنای شمس العماره

اسلاید 1: به نام خدا

اسلاید 2: تزئینات دوره قاجار :  - کاشی کاری هفت رنگ و لعابهای رنگارنگ- نمای داخلی گچبری و کاشیکاری- استفاده از آرایه های چوبی در تزئینات- شیشه های رنگی- نقاشی های لندن کاری- استفاده ازآجر تزئینی قالبی و تراش مخصوص دوره قاجار- استفاده از تزئینات آئینه کاری- استفاده از کاشی منقوش و نقش دار ( منقوش اساطیری کهن و درباری )- استفاده از قواره آجر تراش در تزئینات مکانهای مذهبیرسمی بندی وکاربندی  رنگ مسلط به بنا در دوره قاجار: - رنگ زرد و نارنجی که گوشه ای از معماری قاجار را شکل میدهد. 

اسلاید 3: معماری قاجار و بنای شمس العماره هنر ایرانی در زمان قاجار به واسطه ارتباط این دوره با غرب پیشرفت چشم گیری داشته و هنرمندان زیادی در این دوران به اروپا و کشورهای غربی سفر می کنند. به خاطر همین به نوعی قاجاریه را سرآغاز مدرنیته در ایران می دانند. روند این پیشرفت در زمان ناصرالدین شاه سریع تر می شود و هنر ایرانی گام های بلندی در زمان این شاه قاجار بر می دارد . آن چه که از شکل شمس العماره می توان تشخیص داد این است که معماری آن کمی از معماری اسلامی فاصله گرفته و تا حدودی از معماری غربی تاثیر پذیرفته. و البته این به جا هم بوده زیرا در زمان ناصرالدین شاه این تاثیرپذیری وجود داشته است. اما در این میان نکته جالب توجه این است که معمار ایرانی دانش اروپایی ها را نداشته است، و این دانش را خودش به وجود می آورد که چگونه می تواند ساختمان به این مرتفعی به وجود بیاورد آن هم با توجه به مصالحی که ما در ایران داشتیم و این که چگونه می توان با مصالح سنتی مان پنج طبقه ساختمان را روی هم بنا کنند. اما این کار را یک معمار ایرانی انجام داد به نام «محمد کاشی»، و به هیچ وجه از مهندس و معمار اروپایی استفاده نشد. آن زمان، زمانی بود که تازه فلز وارد ایران شده بود و بنا بر گفته های دیگران شمس العماره اولین بنایی بود که در آن از فلز استفاده شده است.

اسلاید 4: از آن جایی که ما در ایران تا آن زمان بنایی به این بلندی نداشته ایم در شمس العماره برای سوار کردن طبقات از شیروانی استفاده کرده اند. که صرفا برای تفکیک طبقات استفاده شده است. نکته جالب این معماری در همین است. برای نگهداری ساختمان از «خرپا» استفاده کرده اند و بعد بالای آن خرپا را سطح مسطح گذاشتند که طبقه بالایی را روی آن بنا کنند. این از نکات بسیار بسیار جالب معماری شمس العماره است در واقع آن جا از «خرپا» برای برپایی صرفا شیروانی ای که بارش باران و برف را هدایت کند استفاده نشده است و از این طریق می خواستند فشاری که از بالا هدایت می شده را به دیوارها منتقل کنند. این خیلی جالب است که در آن زمان به وسیله چند چوب و خرپایی که بنا کرده اند طی محاسباتشان آن را به شکلی قرار داده اند که تا امروز این ساختمان را برپا نگه داشته است. برای ساخت اتاق های طبقه بالاتر نیز از تکنیک معماری مناره استفاده شده است آینه کاریها، نقاشی ها و گچبری های این عمارت از نظر نمایش شیوه های مختلف و متنوع تزئینات داخلی در ایران ، بی نظیر است و ساخت آن که از سال 1282 هجری قمری آغاز شد، دو سال به طول انجامید. تالارهای آئینه و ستونهای بلند و بزرگ از مرمر و ازاره و پله ها نیز کلا از مرمر و مراتب زیادی بالای عمارت دارد. مصالحی که در ساختن شمس العماره از آن استفاده شده است عبارتند از آجر ، خشت، کاه گل، ساروج و... که ساروج نوعی ملات ترکیبی از گرد آهک خالص _ خاکستر _ ماله بادی و مقدار کمی لویی (گل نی) بوده است و خیلی محکم عمل می کرده و شاید استحکام آن به اندازه سیمان باشد. از آهک در معماری شان خیلی استفاده می کردند، مخصوصا در پی ساختمان ها، چون این شفته آهک باعث استحکام بیشتر ساختمان می شود و هر چه رطوبت به آن بخورد محکم تر می شود. بر خلاف گچ که هر چه رطوبت به آن بخورد زودتر از بین می رود. مثلا ما در حمام هایمان آهک بری داریم و این به خاطر همان رطوبت است که باعث استحکام هر چه بیشتر آهک می شود. از دیگر مصالح استفاده شده چوب است که حتی برای اتصال دیوارها نیز از چوب استفاده می کردند. روی پوشش هایشان از ورق استفاده می کردند که به صورت مس بوده و آن را به وسیله کوبیدن به دست می آوردند. البته جلوتر و در زمان پهلوی از ورق گالوانیزه استفاده می کردند.

اسلاید 5: سوالی که این جا پیش می آید این است که شمس العماره تماما در نمای بیرونی از آجر استفاده شده است. آجر از چه زمانی وارد مصالح ساختمانی ما شده است؟ ساخت آجر به سال های بسیار دور باز می گردد. چادرنشین هایی که در کنار رودها به کار گله داری مشغول بودند می دیدند که در اثر نفوذ آتش گل های کنار آتش پخته شده و در واقع نحوه پیدایش آجر چنین بوده است. هم زمان در ساخت برج بابل خشت زدن و پختن آجر به وسیله بابلی ها ابداع شد و به همین سبب نام آجر که یک واژه بابلی است در اغلب زبان ها به همین نام مشهور گشت؛ سپس توسط کلدانی ها پخت آجر به تکامل رسید. قابل ذکر است که آجرهای اولیه بدون قالب و نظیر بالش ساخته می شدند بنای «چغازنبیل» مربوط به 1250 سال قبل از میلاد، اسکلت اش از آجر و .سنگ و خشت است به طور کلی صنعت آجرپزی در عهد پیش از هخامنشی در ایران تکامل یافت و در دوره هخامنشی پخت آجرهای لعاب دار معمول گردید. ودر دوره سلجوقی از آجر به عنوان مصالح اصلی برای کلیه بناهایی چون کاروانسراها، آب انبارها، بناهای شاهی، مساجد، برج ها و مقبره ها استفاده می شده است. آجر در دوره ایلخانی‌ برای پوشش طاق ها و گنبد ها استفاده می شده و در دوره های بعدی نیز به عنوان مصالح اصلی در بناهای ایرانی .کارکرد داشته که همچنان هم ادامه دارد

اسلاید 6: تاریخچه آینه کاری معماران ایرانی همواره به شیوه های گوناگون و متناسب با مصالح  و مکان که مایه اصلی آن خاک است به آمود برون بنا پرداخته و شاهکارهایی در حد جهانی پدید آوردند. آجر و کاشی دو نمونه برجسته از این گروه مصالح است و بناهای تاریخی پر شکوهی بر جای مانده در سراسر محدوده ایران کنونی و ایران بزرگ گذشته و سرزمینهای تأثیر پذیرفته ازفرهنگ ایران ، گواهی گویا بر این امر که آنان در کار خود هنرمندانی بی همتا بوده اند، هر چند نام و نشان شمار اندکی از آنها بر جاست . این هنرمندان از در آمیختن خاک و آب و به یاری رنگ و قلم و آتش و مدد ذوق اندیشه، شاهکارهایی بر پا داشته اند که پس از گذشت سدهای پی درپی همچنان شکوهمند و پر جلال پا بر جایند .آنان همان گونه که در آمود برون نما مهارتی کم مانند داشتند ، در آراستن درون بنا نیز چیره دستی شگفت انگیزاز خود نشان داده اند . دیوارنگاره ها و گچبریهای که بر دیوارها وطاقها و قوس ایوانها(نیم کاره) در بناها بر جای مانده هر بیننده صاحب ذوق و زیبا پسندی را نه تنها مجذوب زیبایی بنا می کند که به ستایش از توان والای هنرمندان سازنده ان  برمی انگیزد . آینه کاری را باید واپسین ابتکار هنرمندان ایرانی در این گروه هنر های زیبا دانست  که ایرانیان در معماری داخلی و تزیین درون بنا به کار گرفته اند . اجرا کنندگان این شاخه از هنر که به دقت ،ظرافت و حوصله بسیار در کار نیازمند است از زمان پیدایش تا کنون همواره هنرمندان ایرانی بوده و هستند.آینه کاری با ایجاد اشکال و طرح های تزینی منظم و بیشتر هندسی از قطعات کوچک و بزرگ آینه در سطوح داخلی بنا فضایی درخشان پر تلألو پدید می آورد که حاصل آن باز تاب پی در پی نور در قطعات بی شمار آینه و ایجاد فضایی پر نور دل انگیز و رویایی است . مدارک تاریخی نشان میدهد که تزیین بنا با آینه برای نخستین بار در شهر قزوین پایتخت شاه طهما سب   صفوی و در دیوان خانه ای که او به سال  ۹۶۵ ق. به پایان رساند اغاز شده است .

اسلاید 7: آیینه کاری درسده ۱۳ هجری قمری رو به ترقی وگسترش نهاد و تکاملی تدریجی اما محسوس داشت. آینه کاری تالار آینه   و  کاخ الماس   ، کاخ شمس العماره ،  کاخ باد گیر کاخ گلستان از بهترین نمونه های کار برد آینه قدی در این دوره است .

اسلاید 8: هنر مندان آینه کارآینه ها را به اشکال مختلف هندسی چون لوزی و مثلث ، مستطیل و جز آن  می بریدند و به صورت تخت و بر جسته در کنار هم به طور یکنواخت و منظم می چیدند. البته هنر گره سازی (از کنار هم چیدن اشکال منتظم هندسی ) در صنعت چوب و البته هنر کاشی سازی معرق که سابقه دیرینه در این مرز و بوم دارد وجود داشته و کار بردن آن در هنر آینه کاری که خود به[ نسبت جدید درهنرهای سنتی ( ۴۰۰سال )] می باشد رخنه کرده و از آن آرایه های داخلی بسیار زیبا خلق شده) اما قریب به اتفاق اکثر اساتید این هنر رایج ترین طرحها در آینه کاری را شیوه (گره سازی ) و (رسمی سازی ) میدانند این از دیدگاه گوناگونی شکلها و تنوع کار برد گسترده ای در تمام شاخه های هنر ایران دارد طرحهای دیگر چون (قاب سازی )  یا (قاب بندی ) به شیوه گوناگون به ویژه در تزیین سقف ها به کار می رفت . گاهی قاب های تشکیل دهنده سقف تنها از آینه های مسطتیل شکل شامل می شد(شبکه بندی سقف)  و باز تاب تصویر  دیوارهای آینه کاری شده و اشیای داخل تالار عمارت و نقش های رنگارنگ قالی کف تالارو شیشه های رنگی پنج دریها و اروسیها را در خود داشت و منظرهای دلپذیر پدید می آورد . سقف (تالار آینه ) کاخ گلستان یکی از بهترین نمونه های این گونه آینه کاریست

اسلاید 9: تاریخچه گچبریگچبُری یکی از پدیده ها و هنرهای ارزنده، بخصوص در عصر ساسانی و دارای اُلگوهای کاملتر و پیشرفته تر از سایر هنرها و بیان کننده ی تاریخ هنرِ عهد ساسانی است . به گواهیِ آرایه های گچی که هِیئت آلمانی، در ویرانه های مَدائن ( تیسفون ) کشف کرده اند و اکنون در بخش موزه های بِرلین نگهداری می شود و همچنین به گواهی نقش های گچی ای که در نزدیکی وَرامین بدست آمده و اکنون در موزه ی پِنسیلوانیایِ آمریکا نگهداری میشود ، ایرانیان از روزگار ساسانی از گچ، برای نقش های تزئینی استفاده می کرده اند.گچ به سبب گیرایی و انعطاف پذیری در استحکام بخشیِ ساختار بَنا و در تزئینات معماری دوره ی اسلامی کاربرد ویژه دارد. پیشینه ی هنر گچبُری در ایران، به ۲۵۰۰ سال پیش از این و قبل از ساخت آجُر می رسد . ایرانیان اقسام عملیات گچبُری را ابداع، تجربه و تکمیل کرده اند و یک سِلسله شاهکار در سبک های متوالی پدید آورده اند ، که در جای دیگر همتایشان را نمی توان یافت . اغلب، گچبری را خوار شمرده اند . چون تصوّرمی شده که این وسیله در دست طراح، مقاومتی ندارد و به او امکان می دهد بدون احساس مسئولیت یا برنامه ریزی سنجیده، اَشکال نوظهورِ بی بهایی را پدید آورد . اجرای واقعی نقش های گچبُری که مُستلزِم مهارت حکّاکی است، فوق العاده دشوار نیست ولی طراحی آن مشکل است. مزیّت گچبُری ایرانی در وَهله ی اول، طراحی آن است . یک طرح واقعاً بزرگ، همیشه کار بسامان خیال انگیز نُبوغ است. به طور کلی گچکاری و استفاده از گچ در ایران، سابقه ای طولانی دارددر عصر هَخامنشی و اَشکانی هم بطور ساده و گاه بصورت ترکیبی و تلفیقی از این هنر استفاده شده است، اما در دوران ساسانی، تِکنیک و روش های خاصّی به همراه نقوش و موتیف های مختلف حیوانی وگیاهی و انسانی و نیز در فُرم های هندسی، به کار گرفته شده و در مجموع از به کارگیری روش ها و تَلفیق عناصر و موتیف ها در روی گچبری ها ، مناظر جالب توجهی عرضه گردید که موجب تحوّلاتی در دیگر هنرهای عَهد ساسانی و بعدها هنرهای دوران اولیّه ی اسلام در ایران و خارج از مرزهای کشور باستانی ایران شد .

اسلاید 10: تزیینات داخلی شمس العماره -گچبری سقف

اسلاید 11: اولین کاخ اروپایی ایران  شمس‌العماره نه تنها اولین کاخ بلند تهران قدیم است، بلکه اولین کاخ سلطنتی ایران است که به سبک اروپایی ساخته شده. کاخی که اگرچه شباهت زیادی به عالی قاپوی اصفهان دارد اما با تحولاتی که در ساختار ظاهری آن در نظر گرفته شده، به یک بنای ایرانی – اروپایی تبدیل شده است. این عمارت از نظر ارتفاع و تقسیم بندی طبقاتش، شباهت زیادی به بناهای غربی دارد‌ اما تزیین و آرایش داخلی و خارجی آن ردپایی از هنر ایرانی و سنتی را نشان می دهد. هرچند که همین هنر سنتی هم دچار تغییرات فرنگی شده و کاشی های بیرونی بنا با گل و بته های فرنگی شان، نقاشی ایرانی- اسلامی را با موج نوی نقاشی رئال اروپایی پیوند داده اند. در این کاشی کاری‌ها بیش‌تر از رنگ‌های زرد و سیاه استفاده شده که یکی از مشخصه های اصلی تحول هنر کاشیکاری ایرانی- اسلامی به شمار می رود.

اسلاید 12: طرح و نقشه اولیه شمس العماره از معیر الممالک (نظام الدوله) و معماری آن کار استاد علی محمد کاشی بوده است‌ اگر سری به این بنا بزنید می توانید تالار آینه، ستون‌های بلند مرمرین و دو برج و یک مهتابی را ببینید که زیباترین بخش های عمارت به حساب می آیند. اما جاذبه های شمس العماره به همین جا ختم نمی شود. این عمارت با نفیس ترین اثاثیه زمان پر شده است و ساعت بزرگی هم در بالای آن به چشم می خورد که صدای زنگ آن در بیشتر نقاط تهران قدیم شنیده می‌شد اما این روزها این ساعت از کار افتاده است.

اسلاید 13: شمس العماره که به دلیل ویژگیهای منحصر به فرد ظاهری و تعداد طبقاتش، اولین ساختمان بلند آن دوران به حساب می آید، به حدی برای ناصرالدین شاه قاجار اهمیت داشت که دستور داد هر قدر لازم است خرج بنای این ساختمان کنند. در نتیجه در آن زمان، مبلغی بیشتر از 40 هزار تومان برای این برج زیبا هزینه شد تا نمای بیرونی اش با كاشی های بته فرنگی و دیوارهایش با نقش های منحصر به فرد .و غیرتکراری پوشیده شوندنمای بیرونی دارای کاشی‌کاری‌های منحصر به فرد و هر دیوار دارای طرح و رنگ آمیزی خاصی است‌ در این کاشی کاری‌ها بیش‌تر از رنگ‌های زرد و سیاه استفاده شده است که شاخصه رنگ‌های جدید کاشی کاری در این دوران است.هر چند این بنا مشابه کاخ عالی قاپوی اصفهان است‌،اما شمس‌العماره اولین کاخ به سبک اروپایی در ایران‌است

اسلاید 14: معماری دوران زندیه با معماری دوره قاجاریه خیلی بهم نزدیك اند طوری كه در دوران قاجار تخت مرمر را كه می سازند، «آقا محمدخان» دستور می دهد به شیراز بروند و قصر وكیل را ویران كنند و تمام اجزا و تزیینات آن را به آن جا بیاورند و نصب كنند. ستون ها و درهای خاتمی كه در تخت مرمر می بینید مربوط به همان دوران است. در زمان قاجار ما آینه كاری های زیادی می بینیم كه در زمان زندیه خیلی كمتر استفاده می شده است. كاشی كاری را كه ابتدا در هر دو دوران داشتیم ولی نوع آن فرقی می كرده است. مثلا در زمان قاجار رنگ «زرد» رنگ شاخص كاشی های آن دوره بوده است. یعنی شما با دیدن رنگ زرد در كاشی می فهمید كه این كاشی قاجاری است. در حالی كه رنگ شاخص كاشی در دوره زندیه‌ «صورتی» است. ولی از لحاظ ظرافت كاشی ها در دوره قاجار، طراحی آنها كمی ضعیف تر می شود. البته مواردی را داریم كه خیلی خوب هم كاشی كاری شده اند، مثل مسجد «سپه سالار» كه كاشی كاری قاجاری با كیفیت و ظریفی دارد. كاشی كاری هفت رنگ شمس العماره خیلی كیفیت عالی ندارد.

اسلاید 15: ولی حجاری های دوره قاجار بسیار عالی بود و حجارهای قابلی داشتند. البته از قبل هم حجاری در ایران بود، و کسانی بودند که این کار را می کردند، اما در دوره قاجار، به خصوص ناصرالدین شاه هنرمندان بسیار خوبی در بخش حجاری وجود داشتند و خیلی ظریف و عالی کار می کردند.

اسلاید 16: برگزیدۀ ماخذ دایرهالمعارف بزرگ اسلامی ،آینه کاریسایت میراث فرهنگی سایت فرهنگی هنری صباترمه تاج بخشزهرا پور بافرانیمهسا حقیقی