امام زاده اسماعیل (بازار ناصر خسرو)

صفحه 1:
بلسمه الله الرحمن الرحیم گردآورندگان د حمید محمدی ! لمیر قلسم جعفری تلم لستاد : بسرکلد خلنم سیمین فرهنگی موضوع : لملم زلاده سید لسملعیل لبلزلر نلصرخسرو 

صفحه 2:
تهران امروز با وسعتي برلبر 700 کیلومتر مربع و جمعيتي بیش از هفت میلیون نفر يكي از ده شهر بزرگ جهان است. لین شهر هماکنون مجموعهاي از دو شهر تلريخي تهران و رٍي و بیش از 200 آبادي و روستا را دربرمیگیرد. در گذشتهاي نزدیک و تا دو قرن پیش تنها وسعتي در حد 4 کیلومتر مربع داشته است. حصاري دم وجهي و غیر منظم با شش دروازه و جمعيتي جداکثر در حد 175 هزار نفر با بافتي. سنتي و غیر هندسي نظام لین شهر را شکل میدلده است لين نظام از ۱ .. سس« لین شهر کوچک. خود نیز داراي هستهاي مرکزي با قدمتي بیش از دورهي صفوي ,بوده که موجودیت اميوزي شهر به واسطهي وجود آن بنیاد یافته لست 

صفحه 3:
أن لین روستا نشلنههليي لندک در دست است. موقعیت دروازههاي شهر و شبكههلي ارتباطي منتهي. به لين دروازههاء ميدلنهاء بارلندازها و کارولنسراهل. اسامي جلیها و بط آن ‎a Sb alr‏ کر با با ند ‎sally, Gps eas Sol‏ 

صفحه 4:
اما امامزادهها که در ضمن- وضع استقرار گورستانهاي (طراف روستاها و آبادیها را نیز مینملیانند مهمترین نشانههاي پيگيري تشکیلات روستليي است موقعیت شهري یافته است. علاوه بر لین نشانهها. تاريخ کتيبههاي لین گونه .مکلنها نیز میتولند راهنماي زمان تشکل شهر و هستهي روستليي آن باشد PSR 

صفحه 5:
موقعییت مکانی امامزاده إن بقاع متبركهي مهمي که نشلنگر موقعیت استقراد روستاي تهران هستند میتوان از لمامزاده سید نصرللدین, (ع) در كنار خیلبان خیام. امامزاده زید (ع1 در لنتهاي بلزار کفاشها. امامزاده يحيي (ع) در خیلبان 15 خرداد و امامزلده (سماعیل (ع) در قسمت شرقي بازار تهران نام برد در لمين ميان کهنترین آنار و کتیبهها در املمزاده (سماعیل (ع) به دست آمده است که در مقللهي حاضر .مود بررسي ‎gb‏ میگیرد 

صفحه 6:
موقعییت مکانی امامزاده ملمزلده لسماعیل تهران در قللب یک مجموعهي تلريخي به فاصلهي کمي لز خیلبان .شهید مصطفي خميني و در نزديكي ميدلني به همین نام (سید اسماعیل) قرار دلرد یک سوي لین مجموعه به ولسطهي راستهي ‎soll‏ سرپوشیدم. به خیلبان اصلي ‎pbk‏ ‏تهران لبازاد حضیتي) رام میبلبد لین مکان تاريخي شلمل میدلن. آب لنبار و بازلر سید اسماعیل و مسجد - مدرسهي فیلسوفللدوله است و مواضعي در (طرلف آن وجود دارد كه در آنها به حرف سنتي پرداخته میشود لین مجموعه از طریق شريلنهاي متعدد به شد 7 رت و منت وتا ‎ye | aa ۲‏ | سام م : و ‎eet at‏ عا ۱ ‎Ma‏ #امییه ‏نجه ‏ی ‎nee‏ ی ‏مهیبی_ دنا ‎dhe‏ ‎ ‎ ‎ 

صفحه 7:
موقعییت مکانی امامزاده لكاب بد تقشوب مسر كرشيش كد در 1275 هل اد نو مین تدش و مین باقت داخل حصان عيدضة وي شير اسن ‎EL th Se‏ موقعيت کی آن در اختبار ما ميكنليد. بد اسلس أطلاعلت منديج دن لين تقشف امادياده سيد لسماعيل به فاصليي كمن لل ایس میت خی و بر کار شايع أصلي بلرلد شوب لما جارج لد محلهي ‎ob‏ ‏و درون مجلهي چللهمیدان قرلد داشتص همچنین اطراف امامزاده با مبدلنهاي متعددي فراگرفته (ست. میدان کاهفروشها (میدان سید اسماعیل لمروزي) در جنوب. میدان صبافها ‎ly obey io Jl ed‏ در شمال غوبي بنا ماقع بودهاند. لین میدلنها که اطرلف بنا وا احاطه کرده بودند از رلههاي متعدد به بخشهلي ‎saline‏ ‏مجلات شهر ‎ul alg ol‏ ميذكيها سيب شد با [جامراده سيد اسماعیل (ع) در شیر ی هنیک فصل هوري كه لوهات لويد دكلكين اختصاص نليد عمل کید 

صفحه 8:
|_ کات اما دراد 7 در دههي دوم قون حاضرء هنكام اجراي طرح هندسي شهر تهرلن و احداث لان شمللي ‎Te is ee‏ سید سماعیل ‎Siege‏ سیب ند قا ايتباط لين مجدوعه .1 مجلهي جللوجييلن قطع شود د ميداتهاي كاهفروشها در لبهي خیلبان و حصيربافها در داخل خيلبان جديدالاحداث قراو بدد د دد نهانات ‎See‏ لين تسوت با يلقت ‎SU ee‏ .شود وان تقویت 

صفحه 9:
بناي فعلي امامزاده سید اسماعیل (ع) بناي فعلي امامزاده سید اسماعیل (ع) مشتمل بو صحرء ایوان. یولق» بقعه و مسجد بالاسر است. صحن امامزاده مستطيلي است که محور طولي ‎ol‏ دیامتداد شمللي - جنوبي قوار دلید و با لبعادي دو حدود 23 منو و 35 متوء داياي سه ورودي است (1) 52999 شوقي که مدخل اصلي بنا نیز هست قاقد تریینات است و به نظی میوسد. نیمهکلیم رها شدم باشب لین وییدعد مقلبل سردی آبلنبار ساخته شده است و به معبر شمللي جنوبي شرق امامراده ه و خود اين معبن به ميدان سيد اسماعيل - يله نلود. لن دو ورودير ديكن أطراف صحن نيز يكي در شمال و دبكري در جنوب به معلیر قرعي واه مپیلبند؛ چنلنکه معيو جنوبي به مدرسهي فیلسوفالدوله و خلبان اصلي بلیاد تهیان منتهي میشود و معبر شمللي. دسترسي به واحدهاي صنفي واقع در لين بخش. دیا میسو میساید 

صفحه 10:
در هر یک از طرفین ورودي شرقي. چهار التملتجه بد دهلتهي جدود نه متن قيلن دليد و در اطراف وووديهاي شمللي و جنوبي. صحن نیز سه دهلنهي. كوجكتر متقارن. قراد ل ‎ae‏ ‎Obed shb ae ot reer‏ 82 و ‎Sa‏ لست كه در ظطوقين أن دق منلرهي طویل قد برافراشته و پاي هر یکد تا کف صحن أمتداد يافته است در طرفین لیوان مزبور نيز سه ليولنجه در لبهي صحن, واقع شده است از لین شش لیوان كوجكسم ‎Selous IS bs a SE‏ كوجكتري دلرد - به دو هشتي کوچک متقاین یله میبیند و خود لین دو هشتي از دو سو ‏به رواق بنا يله مييلبند نملي اطراف: صحر. ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‏جا تملبي آجرق شكل كرفته لست و ارتفاعة كم ماق صحن ‎iE wes Sas‏ ‏سادهي آجري نماهاي چهار طرف صحن. در محل لجكي يشت بفلبباكاشيكاريهاي ‎Gaul oad Gude ‏.معقلي و حوشتقشي‎ 

صفحه 11:
در حللي که لبههاي اطرلف. صحن ارتفاعي. معادل 5 / 4 متر دارده ليوان غربي آن با ايتفاع 5 / 10 مترد در ميلنهي جبههي. غربيد تمامي توجه بیننده را به خود جلب. یک تحلتهن لاطلن جدود 43 2 من لست و ايتفاع منارههاي اطراف آن به حدود 22 متر میرسد و بلید اذعان کرد که لین لیوان. در حقیقت شاخصترین قسمت بناي امامتلده سيد اسماغيل توران اسب؟ يدتهي ليوان يوشيده از كاشي و نيم كنبد يوشش. آن مزين به مقرنسي زيبا و پرکار است. در محل پاکار قوس پوشش لیران. بر کتيبهاي با زمينهي لاجوردي (در سه سوي! و روي کاشيهاي خشتي. لین عبارات به خط :سفید نقش بسته است 

صفحه 12:
به عهد دولت. خلقان جم جلم و شهنشاه کیوان بلرگله و جهلندار سلیمان دستگله و جامي اسلام و ملحي كفر و ظلم و مروج دين احمدي و برپادارندهي شریعت محمدي.- للسلطان العادل: و حاريت للسلطان لبن للسلطان لبن خاقلن لبن خلقلن محمد له قاري - خلد لللة ملكة و لبد شوكته - مد يندقي توكلم شاهنشاه اساامپنامد عیسیحان بيگلربيگي - طعل للله عمیه و لرلطلللد ازقدم - صورت لمتمام داد به تاريخ غره شهر نيللحجة للحرام سنهي هزار و دویست و .شصت و دو كتبه اسدالله شيرازي ليا علياصفر شهيد 1262) 

صفحه 13:
تنعل ‎Le oe‏ ان قطاع استولنهي منارهها با هيثتي هلالي به جلي يليههاي طرفین نشستص و لین استولنهها 0 تا کف صحن لمتدلد یافتهلند. در كنار لين دو پلیه نیز - از دو سو - ليولنچههاي متصل به ‎Sit‏ دی و یتیب اج دیا اس 1 تضاد ناشي ان عظطمت ليولن دن یکین بلبدنههاي صحن تقلیل یلبد. سلیر كاشيهاي بدنهي لیوان. از ترلز ازلره تا پاکار نیمگنبد. از لنواع منقوش برجسته و افيسلدد كم دن ‎SIS Sy Sls alls‏ شدهلند وا نولوريها و ابداغات كاشيكليقي دوران قاجار مجحسوب ميشوند دو لمين. نوع كاشيكاريء نقوش. به صورتي كود و برجسته جسم كاشي نقش بسته و سپس ‎Si‏ و لعاب .بر آن افزوده ميشده است 

صفحه 14:
‎i ou‏ واسطون دركاهي به بولق مستطيل يكل بنا - كه مور طملب تن در امتداد شمال - جنوب قرلر دلرد - منتهي ميشود عرض و طول لین رولق بلریک به ترتیب 0 2 و 20 / 9 متر است و از دو سوي شمللي و جنوبي به لتاقهلي هشتگوش اطراف لدولتها يلم جليد و اد قوب يه بقعه لوتباظ مببليد سواسو يدنهي لنارهي بولق بل كاشيهلي خشتي هفترنگ تزبین ‎cowl oo‏ همجنين بر بدنهي غربي آن - در كنار مدخل ورودي بقعه - كاشي حشتي :ترركي. به عرص جدود 50 سانتيمتي و امتفاع 210 سلتيمتب كتببهات با ينكد سفید دیده میشود که بر زمينهي لاجوردي آن به خط خوش نستعلیق لین عبارات نقش بسته است:: پقایی یت سل فلس لیس یل ‎ee‏ ‏پوشنهدر خارارخلنهلي فمللی محروسه بتعمين و كلشي نمودن يوليق ‎ath seen‏ حضوك لمامرادهي ذاه بالتعظيي حضرت املمراده لسداعيل - سلام للله عليه و علي ليلئه - موقى كرديد تمعي و لهتمام علليجناب تتيادت لنتمياتب خا سيد متضب متولي استلتهب مباركوي بادوللعصري استلد علیاکین ‎plesk‏ وسلنيد في .شهد ذي للحجد للخيام 1281 ‎ ‎ 

صفحه 15:
کش بقع به میتلن 50 سس پلیس بر زملق قیل لب وان ‎ok‏ ده يله يلآن موتبط است. مساحت بقعه نزدیک به مساحت تقريبي یک مريع (7 / 6 ضربدر 5 / 6 متر مریع) و ضریح آن در فاصلهي نزديكنري به در ورودي ولقع است. لین فضاي چهارگوش. نسبت به رولق. زاوبهدار است و با کمي پیچش نسبت به محور طولي ‎ol‏ قرلر دلرد. فضاهاي پر و خللي بقعهي امامزاده سید اسماعیل (ع) متناسب با طرح چهار طلقي است که پليههاي قطور و عريضي در چهار سوي آن قرلد گرفتهلند. در بدنهي. ‎i‏ ‏عریض جبههي جنوبی. محرلبي ولقع. و در شمال آن درگاهي وجود دلرد که متقارن با مجداب اس در غرب بقعم درگلهی قرار دلرد که به ‎a‏ شرفي سلحته شدم است. لین طرح فضلي جهار كنبدخلتنه تا لرتفاع 7 / 4 متري امتداد مييلبد و در لين لرتفاع تويزههليي که در گوشههاي اضلاع بربا شدهلند طرح چهارگنبد را به دلیره نزدیک میکنند. ساقهي دليرهي گنبد در ارتفاع شش متري قرلد دارد وارتفاع گنبد عرقچین کمخیز بنا به 0 9 متر ميرسد؛ نقطهاي که یک متر پلیینتد از بالاترین ارنفاع لبوان قرار ‎yb‏ ‏فيلپوشهاي فضاي هشت گتبد سادمد کمکلر و فاقد نقشلند در حد فاصل فضاي چهار و هشت گنید. کتيبهاي با خط قرمز بر زميتهاي به نگ سبن نقش پسته که متأخر است و تاریخ 1335 را دارد 

صفحه 16:
لما دی همین ‎Lind‏ نیز بلید قدیمیتوین نشلتههلي تلريخي ول جست؛ نفش گل و بوتههاي اسليمي که در جل جلي بدنههلی سفید سملوح فوفلني بفعم جلوه میکنده ضريح و مرقد ميان بقع و ‎Ss a‏ باقي بن آنه میتوان, به ترنیب تحولات تاريخي بنا دست بافت.. دی ‎oes‏ صویح فلری و پیدینگ مقعم بل نلريع 1359 بن آن : صريحي جوبي با نقش آلت جيني گرم به چم میخورد. لین لت چيبي مشبک و خوشتقش در طلهر قلقد کتیبه اس ولي مینوان حدس رد کم صییج فلري فوقلني سیب پوشیده ملندن كتييهي ضويج مزبور نين شده بأشد در داخل صییج چوبیر مرقدي بل بدنهي پوشیده از كاشيهلي مختلف فولن تلود كه دو ميان آنها جند قطعه كاشي نقيس زريتقام ستارهلي شكل بين به جشم ميخورد كه أن قورون هفقنم و هشنم هجوي قمويه بلوماتدهاند ‎panera alate Ly oll yu‏ اسناد تاريخي موجود در امامیاده سید اسماعیل نهران, به شملر آووت ل نرنيب استقران كاشيها مبنوان درياقت كه عليرعم أسيبهلي ولود بن سطح مرقده برخي لن لين قطعات همجنان دي جلي اصلي خود بافي ملندهاند و لین موید اصللت لننساب كاشيهلي یفام بد ناسین 

صفحه 17:
در تیرهرنگ و منفوشي در غرب بقعه؛ موجب ارتباط آنان با فضاي مسجد بالاسر و اين در؛ يكي از نفیسترین آثار تاريخي شهر تهران است؛ دري دو لنگه از قرن نهم هجري قمري که در دورهي فاجار تعمیرشده است. به طوري که از ظاهر امر برمیاید بخشهاي مختلف کنيبههاي حك شدهي روي دره به مرور از بین رفته وصورت ناقصي از متن کتیبهها بافي مانده است. این کنیبهها: در کنار قاب و همچتین در دو ردیف بالا و پایین هر لنگهي در جاي داشنه است. سطح دروني قاب به نقوش هندسي ستاره )22 مرية متداعق) ه كوكين اختمياس ذارد که داحل آنها نیز نقسهاي کل و پوت تفر شده اس گفتني است که آرایش ابن نقشها نظیر نجوهي فرار گرفتن کاشتهاي زرینفام روي مرقد است. آنچه “أذ شقن كتد وهاي رو هر در قرالت شد ‎Ie‏ MES ‏بالل‎ gas Gly ce ‏سید اسماعیل علیه التحية والسلام‎ ES VE as cal ek ‏به تاریخ غره جمادیالاول سنه‎ ذن بعت رات کین بانط 4 قال النبي صلي الا [كذا] عليه والسلم در نمت راشت كروي باس قط 2 عمل استاد الحنسين اين خسن تجار لباساني در سعك جب كتبيهي بالا؛ خط 11 صاحب خير هذ [ا] الباب المزار متبركه السلطان ادر سحت جب كتييهي بالاء خط 2: استاد حسين ابن بير علي حداد:.. ذر سحت حت كتببون يايين: خط 11 

صفحه 18:
دن لتهي"هيان'دو در فيز اين عنازت به همان خط تقض بسته اسنت: لا اله الا الله محمد رسولالله علي ولیالله علاوه بر عبارات مدکور که به خط تعلیق است, در دو سوي بالا و پایین هر لنگه از درهاء در قالب قاب ترنج عباراتي به خط خوش نستعلیق به چشم میخورد و آنطور که مشاهده میشود به تعمیرات در وبقعه در دورهي قاجار بازمیگردد. قسمتي از متن کتیبه چنین است: تعمير در و بقعهي متبركه سيد جليل:.. امامزاده اسماغيل در عهد دولت شادمان العادل خاقان ابن السلطان و الخاقان ابن السلطان محمد شاه غاصي [كذا] خلد الله ملکه و.. ‎onl‏ 49 اکنون با پوششي از صفحات شيشهاي از آسيبهاي احتمالي بیشتر در امان مانده است. ‏آخرین مکان مربوط به محوطهي امامزاده اسماعیل - واقع در غرب بقعه و منتهیالیه غرب بنا - فضايي است که نها راه دسترسي بدان از داخل بقعه است وراه به جايي هم ندارد؛ بدون روزن و حتي پنجره, و در حال حاضر متروک. مكاني که روزگاري به عنوان مسجد بالاسر ‎larg Sage‏ ف 41 قي ای و ی و ی ی فا ی 

صفحه 19:
‎ous sly‏ تاريخ عناصر ساختماني, باید اذعان داشت که بقعه خود یک دورهي ساختماني مستقل است که تاریخ آن, با توجه به نقش ترنجهاي اسليمي بازمانده در فضاي هشت گنبدخانه, به دورهي صفویه بازمیگردد و البته اين گنبد خود جانشین بناي قديميتري است که از آن - چنانکه اشاره شد - دو شاهد تاريخي نیز در اختیار داریم: نخست کنيبهي روي در (مورخ 6 ه.ق), ديگري کاشيهاي زرینفام مرقد که تاريخي مقدم بر اين تاریخ (866 ه.ق) دارند. و .متعلق به قرون هفتم و هشتم هجري قمریاند 

صفحه 20:
مرحوم استاد محمدتقي مصطفوي, در باب این بناء چنین میگوید: این بقعه که منسوب به سید اسماعیل, از احفاد امام عليالنقي (ع) است در محلهي چالهمیدان واقع گشته. بناي ‎wisi‏ آن طبق کنيبهي موجود در ایوان و داخل حرم, در زمان محمدشاه قاجار به سال 1262 هجري ساخته شده [و] باني آن عیسیخان بيگلربيگي بوده است.اثر بسیار قدیمتر آن در منبت عتیقه است که در ضلع غربي حرم قرار گرفته و به مسجد كوجكي باز ميشود كه بر روي اين در نیز نام محمدشاه قاجار و عیسیخان بيگلربيگي مذکور است ولي قسمت اصلي يعني وسط هر دو لنگهي در. مربوط به قرن نهم هجري میباشد و طبق کتيبههاي موجود آن, باني در استاد حسین پیر علي حداد تهراني و تاریخ آن غرهي جمادیالاول سال 886 هجري است و اين تاريخ قدیمترین سال تاريخي است که دربارهي ابنيهي قديمي داخل شهر تهران میتوان سراغ نمود(2) 

بسمه الله الرحمن الرحیم گردآورندگان :حمید محمدی /امیر قاسم جعفری نام استاد :سرکار خانم سیمین فرهنگی موضوع :امام زاده سید اسماعیل (بازار ناصرخسرو) مسجد امام زاده اسماعیل تهران امروز با وسعتي برابر 700کيلومتر مربع و جمعيتي بيش از هفت ميليون نفر يکي از ده شهر بزرگ جهان است .اين شهر هماکنون مجموعهاي از دو شهر تاريخي تهران و ري و بيش از 200آبادي و روستا را دربرميگيرد .در گذشتهاي نزديک و تا دو قرن پيش تنها وسعتي در حد 4کيلومتر مربع داشته است .حصاري ده وجهي و غير منظم با شش دروازه و جمعيتي حداکثر در حد 175هزار نفر با بافتي سنتي و غير هندسي نظام اين شهر را شکل ميداده است اين نظام از دورهي شاه طهماسب صفوي را در 961ه.ق بنيان نهاده شد .اما اين شهر کوچک خود نيز داراي هستهاي مرکزي با قدمتي بيش از دورهي صفوي .بوده که موجوديت امروزي شهر به واسطهي وجود آن بنياد يافته است نقشه طهران قدیم از اين روستا نشانههايي اندک در دست است .موقعيت دروازههاي شهر و شبکههاي ارتباطي منتهي به اين دروازهها ،ميدانها ،باراندازها و کاروانسراها ،اسامي جايها و نظاير آن از جمله شواهدي هستند که ما را به شناخت موقعيت هستهي روستايي .شهر هدايت ميکنند نقشه گورستانها اما امامزادهها که در ضمن ،وضع استقرار گورستانهاي اطراف روستاها و آباديها را نيز مينمايانند مهمترين نشانههاي پيگيري تشکيالت روستايي است که موقعيت شهري يافته است .عالوه بر اين نشانهها ،تاريخ کتيبههاي اين گونه .مکانها نيز ميتواند راهنماي زمان تشکل شهر و هستهي روستايي آن باشد موقعییت مکانی امامزاده از بقاع متبرکهي مهمي که نشانگر موقعيت استقرار روستاي تهران هستند ميتوان از امامزاده سيد نصرالدين (ع) در کنار خيابان خيام ،امامزاده زيد (ع) در انتهاي بازار کفاشها ،امامزاده يحيي (ع) در خيابان 15خرداد و امامزاده اسماعيل (ع) در قسمت شرقي بازار تهران نام برد .در اين ميان کهنترين آثار و کتيبهها در امامزاده اسماعيل (ع) به دست آمده است که در مقالهي حاضر .مورد بررسي قرار ميگيرد مکانی امامزاده موقعییت مک%انی مامزاده اسماعيل تهران در قالب يک مجموعهي تاريخي به فاصلهي کمي از خيابان .شهيد مصطفي خميني و در نزديکي ميداني به همين نام (سيد اسماعيل) قرار دارد یک سوي اين مجموعه به واسطهي راستهي بازاري سرپوشيده ،به خيابان اصلي بازار تهران (بازار حضرتي) راه مييابد .اين مکان تاريخي شامل ميدان ،آب انبار و بازار سيد اسماعيل و مسجد -مدرسهي فيلسوفالدوله است و مواضعي در اطراف آن وجود دارد که در آنها به حرف سنتي پرداخته ميشود .اين مجموعه از طريق شريانهاي متعدد ،به .بخشهاي مختلف بافت تاريخي اطراف خود راه دارد موقعییت مکانی امامزاده نگاهي به نقشهي مسير کرشيش که در 1275ه.ق از شهر تهران تهيه شده و مبين بافت داخل حصار عهد صفوي شهر است ،اطالعات باارزشي را از موقعيت گذشتهي آن در اختيار ما ميگذارد. بر اساس اطالعات مندرج در اين نقشه ،امامزاده سيد اسماعيل به فاصلهي کمي از دروازهي حضرت عبدالعظيم و در کنار شارع اصلي بازار شهر ،اما خارج از محلهي بازار و درون محلهي چالهميدان قرار داشته ،همچنين اطراف امامزاده را ميدانهاي متعددي فراگرفته است؛ ميدان کاهفروشها (ميدان سيد اسماعيل امروزي) در جنوب ،ميدان صيربافها در قسمت شمال شرقي و ميدان درويشها در شمال غربي بنا واقع بودهاند. اين ميدانها که اطراف بنا را احاطه کرده بودند ،از راههاي متعدد به بخشهاي مختلف محالت شهر راه داشتهاند و اين ويژگيها سبب شد تا امامزاده سيد اسماعيل (ع) در .شهر صفوي ،همانند يک مفصل شهري که لبههاي آن به دکاکين اختصاص دارد عمل کند موقعییت مکانی امامزاده در دههي دوم قرن حاضر ،هنگام اجراي طرح هندسي شهر تهران و احداث خيابان شمالي -جنوبي که از غرب آب انبار سيد اسماعيل عبور ميکرد ،سبب شد تا ارتباط اين مجموعه با محلهي چالهميدان قطع شود و ميدانهاي کاهفروشها در لبهي خيابان و حصيربافها در داخل خيابان جديداالحداث قرار گيرد و در نهايت پيوستگي اين مجموعه با بافت محلهي بازار تهران تقويت .شود بناي فعلي امامزاده سيد اسماعيل (ع) ب%ن%ا%ي %ف%ع%ل%ي ا%م%ا%م%ز%ا%د%ه %س%ي%د %ا%س%م%ا%ع%ي%ل%( %ع %)%م%ش%ت%م%ل %ب%ر% ص%ح%ن %،%ا%ي%و%ا%ن %،%ر%و%ا%ق %،%ب%ق%ع%ه %و %م%س%ج%د %ب%ا%ال%س%ر %ا%س%ت. صح%ن %ا%م%ا%م%ز%ا%د%ه %م%س%ت%ط%ي%ل%ي %ا%س%ت %ک%ه %م%ح%و%ر %ط%و%ل%ي% آ%ن %د%ر%ا%م%ت%د%ا%د %ش%م%ا%ل%ي %- %ج%ن%و%ب%ي %ق%ر%ا%ر %د%ا%ر%د %و %ب%ا %ا%ب%ع%ا%د%ي% د%ر %ح%د%و%د 23 %م%ت%ر %و 35 %م%ت%ر %،%د%ا%ر%ا%ي %س%ه %و%ر%و%د%ي% ا%س%ت %)1( %و%ر%و%د%ي %ش%ر%ق%ي ک%ه %م%د%خ%ل %ا%صل%ي ب%ن%ا %ن%ي%ز% ه%س%ت %ف%ا%ق%د %ت%ز%ي%ي%ن%ا%ت %ا%س%ت %و %ب%ه %ن%ظ%ر %م%ي%ر%س%د% ن%ي%م%ه%ک%ا%ر%ه %ر%ه%ا %ش%د%ه %ب%ا%ش%د %.%ا%ي%ن %و%ر%و%د%ي %،%م%ق%ا%ب%ل% س%ر%د%ر %آ%ب%ا%ن%ب%ا%ر %س%ا%خ%ت%ه %ش%د%ه %ا%س%ت و %ب%ه %م%ع%ب%ر %ش%م%ا%ل%ي% %ج%ن%و%ب%ي ش%ر%ق %ا%م%ا%م%ز%ا%د%ه %- %و %خ%و%د %ا%ي%ن %م%ع%ب%ر %ب%ه%م%ي%د%ا%ن %س%ي%د %ا%س%م%ا%ع%ي%ل - %ر%ا%ه %د%ا%ر%د %.%ا%ز %د%و %و%ر%و%د%ي% د%ي%گ%ر %ا%ط%ر%ا%ف %ص%ح%ن %ن%ي%ز %،%ي%ک%ي %د%ر %ش%م%ا%ل %و %د%ي%گ%ر%ي %د%ر% ج%ن%و%ب %ب%ه %م%ع%ا%ب%ر %ف%ر%ع%ي %ر%ا%ه %م%ي%ي%ا%ب%ن%د%؛ %چ%ن%ا%ن%ک%ه %م%ع%ب%ر% ج%ن%و%ب%ي %ب%ه %م%د%ر%س%ه%ي %ف%ي%ل%س%و%ف%ا%ل%د%و%ل%ه %و %خ%ي%ا%ب%ا%ن %ا%ص%ل%ي% ب%ا%ز%ا%ر %ت%ه%ر%ا%ن %م%ن%ت%ه%ي %م%ي%ش%و%د %و %م%ع%ب%ر %ش%م%ا%ل%ي%، د%س%ت%ر%س%ي %ب%ه %و%ا%ح%د%ه%ا%ي %ص%ن%ف%ي و%ا%ق%ع %د%ر %ا%ي%ن %ب%خ%ش% .ر%ا %م%ي%س%ر %م%ي%س%ا%ز%د در هر يک از طرفين ورودي شرقي ،چهار ايوانچه به دهانهي حدود سه متر قرار دارد و در اطراف وروديهاي شمالي و جنوبي صحن نيز سه دهانهي کوچکتر متقارن قرار گرفته است. جبههي غربي بنا ،داراي ايوان رفيع و خوشمنظري است که در طرفين آن دو منارهي طويل قد برافراشته و پاي هر يک تا کف صحن امتداد يافته است .در طرفين ايوان مزبور نيز سه ايوانچه در لبهي صحن واقع شده است .از اين شش ايوان کوچک، ايوانهاي متصل به ايوان اصلي -که دهانهي کوچکتري دارد -به دو هشتي کوچک متقارن راه ميبرند و خود اين دو هشتي از دو سو به رواق بنا راه مييابند .نماي اطراف صحن نيز با آرايشي از پايهها و ايوانهاي کمارتفاع، با نمايي آجري شکل گرفته است و ارتفاع کم نماي صحن سبب ميشود تا ايوان جبههي غربي بنا بزرگتر جلوه کند .بدنهي سادهي آجري نماهاي چهار طرف صحن ،در محل لچکي پشت بغل،باکاشيکاريهاي .معقلي و خوشنقشي تزيين شده است در حالي که لبههاي اطراف صحن ارتفاعي معادل 4 / 5متر دارد ،ايوان غربي آن با ارتفاع 10 / 5متر ،در ميانهي جبههي غربي ،تمامي توجه بيننده را به خود جلب ميکند .دهانهي ايوان حدود 7 / 3متر است و ارتفاع منارههاي اطراف آن به حدود 22 متر ميرسد و بايد اذعان کرد که اين ايوان در حقيقت شاخصترين قسمت بناي امامزاده سيد اسماعيل تهران است؛ بدنهي ايوان پوشيده از کاشي و نيم گنبد پوشش آن مزين به مقرنسي زيبا و پرکار است. در محل پاکار قوس پوشش ايران ،بر کتيبهاي با زمينهي الجوردي (در سه سوي) و روي کاشيهاي خشتي ،اين عبارات به خط :سفيد نقش بسته است به عهد دولت خاقان جم جاه و شهنشاه کيوان بارگاه و جهاندار سليمان دستگاه و حامي اسالم و ماحي کفر و ظلم و مروج دين احمدي و برپادارندهي شريعت محمدي ،السلطان العادل و خان ......السلطان ابن السلطان ابن خاقان ابن خاقان محمد شاه غازي -خلد الله ملکه و ابد شوکته -و ...بندهي درگاه شاهنشاه اسالمپناه ،عيسيخان بيگلربيگي -طول الله عمره و ارادالله ازقده - صورت اتمام داد به تاريخ غره شهر ذيالحجة الحرام سنهي هزار و دويست و .شصت و دو کتبه اسدالله شيرازي (يا علياصغر شهيد )1262 در نماي صحن در طرفين ايوان ،بخشي از قطاع استوانهي منارهها با هيئتي هاللي به جاي پايههاي طرفين نشسته ،و اين استوانهها تا کف صحن امتداد يافتهاند .در کنار اين دو پايه نيز -از دو سو -ايوانچههاي متصل به ايوان ،در دو طبقه به اجرا درآمده است تا تضاد ناشي از عظمت ايوان در ترکيب بابدنههاي صحن تقليل يابد. ساير کاشيهاي بدنهي ايوان ،از تراز ازاره تا پاکار نيمگنبد ،از انواع منقوش برجسته و نفيساند که در قالب خشتهاي بزرگ کار شدهاند و از نوآوريها و ابداعات کاشيکاري دوران قاجار محسوب ميشوند .در اين نوع کاشيکاري ،نقوش به صورتي گود و برجسته بر جسم کاشي نقش بسته و سپس رنگ و لعاب .بر آن افزوده ميشده است ايوان غربي ،به واسطهي درگاهي به رواق مستطيل شکل بنا -که محور طولي آن در امتداد شمال -جنوب قرار دارد -منتهي ميشود .عرض و طول اين رواق باريک به ترتيب 2 / 60و 9 / 20متر است و از دو سوي شمالي و جنوبي به اتاقهاي هشتگوش اطراف ايوانها راه دارد و از غرب به بقعه ارتباط مييابد .سراسر بدنهي ازارهي رواق ،با کاشيهاي خشتي هفترنگ تزيين شده است .همچنين بر بدنهي غربي آن -در کنار مدخل ورودي بقعه کاشي خشتي بزرگي به عرض حدود 50سانتيمتر و ارتفاع 110سانتيمتر ،کتيبهاي با رنگسفيد ديده ميشود که بر زمينهي الجوردي آن به خط خوش نستعليق اين عبارات نقش بسته است: به تأييد حضرت سبحان عاليجاه مقربالحضرت العليه سميرزا سيد حسين تفريشي سررشتهدار چاپارخانهاي ممالک محروسه بتعمير و کاشي نمودن روايق مطهر بقعهي منور حضرت امامزادهي واجبالتعظيم حضرت امامزاده اسماعيل -سالم الله عليه و علي آبائه - موفق گرديد بسعي و اهتمام عاليجناب سيادت انتساب آقا سيد مرتضي متولي آستانهي مبارکهي نادرالعصري ،استاد علياکبر باتمام رسانيد .في .شهر ذي الحجة الحرام 1281 کف بقعه ،به ميزان 50سانتيمتر پايينتر از رواق قرار دارد و از طريق دو پله با آن مرتبط است .مساحت بقعه نزديک به مساحت تقريبي يک مربع ( 6 / 7ضربدر 6 / 5متر مربع) و ضريح آن در فاصلهي نزديکتري به در ورودي واقع است .اين فضاي چهارگوش، نسبت به رواق ،زاويهدار است و با کمي پيچش نسبت به محور طولي آن قرار دارد. فضاهاي پر و خالي بقعهي امامزاده سيد اسماعيل (ع) متناسب با طرح چهار طاقي است که پايههاي قطور و عريضي در چهار سوي آن قرار گرفتهاند .در بدنهي ضخيم ديوار عريض جبههي جنوبي ،محرابي واقع ،و در شمال آن درگاهي وجود دارد که متقارن با محراب است .در غرب بقعه ،درگاهي قرار دارد که به قرينهي درگاه شرقي ساخته شده است .اين طرح فضاي چهار گنبدخانه تا ارتفاع 4 / 7متري امتداد مييابد و در اين ارتفاع تويزههايي که در گوشههاي اضالع برپا شدهاند طرح چهارگنبد را به دايره نزديک ميکنند. ساقهي دايرهي گنبد در ارتفاع شش متري قرار دارد وارتفاع گنبد عرقچين کمخيز بنا به 9 / 40متر ميرسد؛ نقطهاي که يک متر پايينتر از باالترين ارتفاع ايوان قرار دارد. فيلپوشهاي فضاي هشت گنبد ،ساده ،کمکار و فاقد نقشاند .در حد فاصل فضاي چهار و هشت گنبد ،کتيبهاي با خط قرمز بر زمينهاي به رنگ سبز نقش بسته که متأخر است و .تاريخ 1335را دارد ا%م%ا %د%ر %ه%م%ي%ن %ف%ض%ا %ن%ي%ز %ب%ا%ي%د %ق%د%ي%م%ي%ت%ر%ي%ن %ن%ش%ا%ن%ه%ه%ا%ي %ت%ا%ر%ي%خ%ي %ر%ا% ج%س%ت%؛ %ن%ق%ش %گ%ل %و %ب%و%ت%ه%ه%ا%ي %ا%س%ل%ي%م%ي %ک%ه %د%ر %ج%ا%ي %ج%ا%ي %ب%د%ن%ه%ه%ا%ي% س%ف%ي%د %س%ط%و%ح %ف%و%ق%ا%ن%ي %ب%ق%ع%ه %ج%ل%و%ه %م%ي%ک%ن%د %،%ض%ر%ي%ح %و %م%ر%ق%د %م%ي%ا%ن% ب%ق%ع%ه %و %د%ر %چ%و%ب%ي %ق%س%م%ت %غ%ر%ب%ي %آ%ن %،%ک%ه %ب%ا %ا%س%ت%ن%ا%د %ب%ه %ت%ه %ر%ن%گ%ه%ا%ي% ب%ا%ق%ي %ب%ر %آ%ن %م%ي%ت%و%ا%ن %ب%ه %ت%ر%ت%ي%ب %ت%ح%و%ال%ت %ت%ا%ر%ي%خ%ي %ب%ن%ا %د%س%ت %ي%ا%ف%ت.% د%ر %ز%ي%ر %ض%ر%ي%ح %ف%ل%ز%ي %و %ز%ر%د%ر%ن%گ %ب%ق%ع%ه %- %ب%ا %ت%ا%ر%ي%خ 1359 %ب%ر %آ%ن%- % ض%ر%ي%ح%ي %چ%و%ب%ي %ب%ا %ن%ق%ش %آ%ل%ت %چ%ي%ن%ي %گ%ر%ه %ب%ه %چ%ش%م %م%ي%خ%و%ر%د %.%ا%ي%ن% آ%ل%ت %چ%ي%ن%ي %م%ش%ب%ک %و %خ%و%ش%ن%ق%ش %د%ر %ظ%ا%ه%ر %ف%ا%ق%د %ک%ت%ي%ب%ه %ا%س%ت %،%و%ل%ي% م%ي%ت%و%ا%ن %ح%د%س %ز%د %ک%ه %ض%ر%ي%ح %ف%ل%ز%ي %ف%و%ق%ا%ن%ي %س%ب%ب %پ%و%ش%ي%د%ه %م%ا%ن%د%ن% ک%ت%ي%ب%ه%ي %ض%ر%ي%ح %م%ز%ب%و%ر %ن%ي%ز %ش%د%ه %ب%ا%ش%د %.%د%ر %د%ا%خ%ل %ض%ر%ي%ح %چ%و%ب%ي%،% م%ر%ق%د%ي %ب%ا %ب%د%ن%ه%ي %پ%و%ش%ي%د%ه %ا%ز %ک%ا%ش%ي%ه%ا%ي %م%خ%ت%ل%ف %ق%ر%ا%ر %د%ا%ر%د %ک%ه %د%ر% م%ي%ا%ن %آ%ن%ه%ا %چ%ن%د %ق%ط%ع%ه %ک%ا%ش%ي %ن%ف%ي%س %ز%ر%ي%ن%ف%ا%م %س%ت%ا%ر%ه%ا%ي %ش%ک%ل %ن%ي%ز% ب%ه %چ%ش%م %م%ي%خ%و%ر%د %ک%ه %ا%ز %ق%ر%و%ن %ه%ف%ت%م %و %ه%ش%ت%م %ه%ج%ر%ي %ق%م%ر%ي% ب%ا%ز%م%ا%ن%د%ه%ا%ن%د %.%ا%ي%ن %آ%ق%ا%ر %ر%ا %م%ي%ت%و%ا%ن %ق%د%ي%م%ي%ت%ر%ي%ن %ا%س%ن%ا%د %ت%ا%ر%ي%خ%ي% م%و%ج%و%د %د%ر %ا%م%ا%م%ز%ا%د%ه %س%ي%د %ا%س%م%ا%ع%ي%ل %ت%ه%ر%ا%ن %ب%ه %ش%م%ا%ر %آ%و%ر%د %.%ا%ز% ت%ر%ت%ي%ب %ا%س%ت%ق%ر%ا%ر %ک%ا%ش%ي%ه%ا %م%ي%ت%و%ا%ن %د%ر%ي%ا%ف%ت %ک%ه %ع%ل%ي%ر%غ%م %آ%س%ي%ب%ه%ا%ي% و%ا%ر%د %ب%ر %س%ط%ح %م%ر%ق%د %،%ب%ر%خ%ي %ا%ز %ا%ي%ن %ق%ط%ع%ا%ت %ه%م%چ%ن%ا%ن %د%ر %ج%ا%ي% ا%ص%ل%ي %خ%و%د %ب%ا%ق%ي %م%ا%ن%د%ه%ا%ن%د %و %ا%ي%ن %م%ؤ%ي%د %ا%ص%ا%ل%ت %ا%ن%ت%س%ا%ب %ک%ا%ش%ي%ه%ا%ي% .ز%ر%ي%ن%ف%ا%م %ب%ه %ب%ن%ا%س%ت در تيرهرنگ و منقوشي در غرب بقعه ،موجب ارتباط آنان با فضاي مسجد باالسر و اين در ،يکي از نفيسترين آثار تاريخي شهر تهران است؛ دري دو لنگه از قرن نهم هجري قمري که در دورهي قاجار تعميرشده است .به طوري که از ظاهر امر برميآيد بخشهاي مختلف کتيبههاي حک شدهي روي در ،به مرور از بين رفته وصورت ناقصي از متن کتيبهها باقي مانده است .اين کتيبهها ،در کنار قاب و همچنين در دو رديف باال و پايين هر لنگهي در جاي داشته است .سطح دروني قاب به نقوش هندسي ستاره (دو مربع متداخل) و کوکبي اختصاص دارد که داخل آنها نيز نقشهاي گل و بوته نقر شده است. گفتني است که آرايش اين نقشها نظير نحوهي قرار گرفتن کاشيهاي زرينفام روي مرقد است .آنچه :از متن کتيبههاي روي هر در قرائت شد ،چنين است در سمت راست کتيبهي باال ،خط :1 سيد اسماعيل عليه التحية والسالم در سمت راست کتيبهي باال ،خط :2 به تاريخ غره جمادياالول سنه در سمت راست کتيبهي پايين ،خط :1 قال النبي صلي اال [کذا] عليه والسلم در سمت راست کتيبهي پايين ،خط :2 عمل استاد الحسين ابن حسن نجار لباساني در سمت چپ کتيبهي باال ،خط :1 صاحب خير هذ [ا] الباب المزار متبرکه السلطان در سمت چپ کتيبهي باال ،خط :2 استاد حسين ابن پير علي حداد..: در سمت چپ کتيبهي پايين ،خط :1 در لتهي ميان دو در نيز اين عبارت به همان خط نقش بسته است :ال اله اال الله محمد رسولالله علي وليالله عالوه بر عبارات مذکور که به خط تعليق است ،در دو سوي باال و پايين هر لنگه از درها ،در قالب قاب ترنج عباراتي به خط خوش نستعليق به چشم ميخورد و آنطور که مشاهده ميشود به تعميرات در وبقعه در دورهي قاجار بازميگردد .قسمتي از متن کتيبه چنين است: تعمير در و بقعهي متبرکه سيد جليل ...امامزاده اسماعيل در عهد دولت شادمان العادل خاقان ابن السلطان و الخاقان ابن السلطان محمدشاه غاضي [کذا] خلد الله ملکه و... اين در ،اکنون با پوششي از صفحات شيشهاي از آسيبهاي احتمالي بيشتر در امان مانده است. آخرين مکان مربوط به محوطهي امامزاده اسماعيل -واقع در غرب بقعه و منتهياليه غرب بنا فضايي است که تنها راه دسترسي بدان از داخل بقعه است و راه به جايي هم ندارد؛ بدونروزن و حتي پنجره ،و در حال حاضر متروک .مکاني که روزگاري به عنوان مسجد باالسر مورد استفاده قرار ميگرفت ،اکنون نسبت به ايوان ،رواق و بقعه ،به صورت فضايي محقر و براي تعيين تاريخ عناصر ساختماني ،بايد اذعان داشت که بقعه خود يک دورهي ساختماني مستقل است که تاريخ آن ،با توجه به نقش ترنجهاي اسليمي بازمانده در فضاي هشت گنبدخانه ،به دورهي صفويه بازميگردد و البته اين گنبد خود جانشين بناي قديميتري است که از آن -چنانکه اشاره شد -دو شاهد تاريخي نيز در اختيار داريم :نخست کتيبهي روي در (مورخ 886ه.ق) ،ديگري کاشيهاي زرينفام مرقد که تاريخي مقدم بر اين تاريخ ( 866ه.ق) دارند ،و .متعلق به قرون هفتم و هشتم هجري قمرياند مرحوم استاد محمدتقي مصطفوي ،در باب اين بنا ،چنين ميگويد: اين بقعه که منسوب به سيد اسماعيل ،از احفاد امام عليالنقي (ع) است در محلهي چالهميدان واقع گشته .بناي کنوني آن طبق کتيبهي موجود در ايوان و داخل حرم ،در زمان محمدشاه قاجار به سال 1262هجري ساخته شده [و] باني آن عيسيخان بيگلربيگي بوده است.اثر بسيار قديمتر آن در منبت عتيقه است که در ضلع غربي حرم قرار گرفته و به مسجد کوچکي باز ميشود که بر روي اين در نيز نام محمدشاه قاجار و عيسيخان بيگلربيگي مذکور است ولي قسمت اصلي يعني وسط هر دو لنگهي در ،مربوط به قرن نهم هجري ميباشد و طبق کتيبههاي موجود آن ،باني در استاد حسين پير علي حداد تهراني و تاريخ آن غرهي جمادياالول سال 886 هجري است و اين تاريخ قديمترين سال تاريخي است که دربارهي ابنيهي قديمي داخل شهر تهران ميتوان سراغ نمود()2