تپه نوشیجان

تپه نوشیجان

اسلاید 1: موضوع تحقیق : تپه نوشیجان

اسلاید 2:

اسلاید 3: نقشه شماره 2 -1 – 1 قرار گيري استان همدان در نقشه كشور نقشه شماره 2- 1- 2- تقسيمات كشوري استان همدان منبع : جغرافياي استان همدان منبع : جغرافياي استان همدان  1 - موقعیت جغرافیایی استان همدان استان همدان با مساحت 19493 کیلومتر مربع در غرب کشور واقع شده است كه بین مدارهای 33 درجه و 59 دقیقه تا 35 درجه و 48 دقیقه عرض شمالی و 47 درجه و 34 دقیقه تا 49 درجه و 36 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است . بر اساس آخرین تقسیمات کشوری ؛ این استان از شمال به استان زنجان وقزوین ، از شرق به استان مرکزی ، و از غرب به استان های کردستان و کرمانشاه محدود می شود و همچنین شامل هشت شهرستان به نام های همدان ، ملایر ، نهاوند ، تویسرکان ، اسدآباد ، کبودرآهنگ ، رزن و بهار است . که در مجموع ، استان همدان متشکل از 18 شهر و 18 بخش و 68 دهستان است . استان همدان منطقه ای کوهستانی ، که کوه های آن جزء کوه های مرکزی و غربی ایران است . اما ارتفاعات غرب و جنوب غرب استان جزو پیش کوه های داخلی زاگرس می باشد که جهت عمومی همه آن ها از شمال غرب به جنوب شرق است ؛ مهمترین ارتفاعات در این استان عبارتند از : کوه الوند به ارتفاع 3574 متر از سطح دریا و مرتفع ترین کوه استان است که در 18 کیلومتری جنوب غربی شهر همدان قرار دارد و از سنگ های گرانیتی ( خارا – دگرگونی ) تشکیل شده است ، کوه لشگر در ( جنوب شرقی ملایر ) ، آلما بلاغ ( حد فاصل اسد آباد وبهار ) ، بوقاطی کبودر آهنگ ، سیاه دره ( تویسرکان ) .

اسلاید 4: 2 – 1 – 2 - موقعیت جغرافیایی و ویژگی های طبیعی شهرستان ملایر شهرستان ملایر با مساحتی در حدود 3208 کیلومتر مربع در جنوب استان همدان و غرب کشور ، در 34 درجه و 40 دقیقه عرض جغرافیایی و 48 درجه و 24 دقیقه تا 49 درجه و 8 دقیقه طول جغرافیایی از گرینویچ واقع شده است . براساس آخرین تقسیمات کشوری تا پایان سال 1357 شهرستان ملایر دارای سه شهر به نام های ملایر ، سامن و ازندریان و سه بخش مرکزی ، سامن و جوکار است ؛ همچنین این شهرستان دارای 15 دهستان و256 آبادی است. - ساريخاني مجيد ، 1382،بررسي باستان شناسي معماري و شهرسازي ملاير، علم گستر ،ص 11 نقشه شماره 2 – 1- 3 نقشه تقسيمات كشوري ملاير منبع : جغرافياي استان همدان

اسلاید 5: پیشینه و جغرافیای تاریخی شهرستان ملایر 2 – 2 – 1 - وجه تسمیه مورخان در مورد وجه تسمیه ملایر نظرهای مختلفی ارایه داده اند ، از جمله این که در زمان مادها با روشن کردن آتش بر روی تپه ها و کوه های آن اخبار را به سایر مناطق می رساندند ؛ از این رو آنجا (( مل آگر )) به معنی تپه آتش نامیده شد . روایت دیگری می گوید که در زمان حمله اعراب به ایران هنگام عبور از این منطقه به آب دست نیافته بودند و به همین دلیل آن را (( ماء لایری )) خواندند ؛ یعنی ؛ آب دیده نمی شود و به همین نام معروف شده و ملایر کنونی صورتی از آن عبارت است . طبق روایت دیگری ، ایل زندیه ملایر ، در مقام خطاب به جای بچه ها ؛ واژه (( ملالکان )) را به کار می بردند . که از دو جزء (( ملاء )) و (( لکان )) ترکیب شده است ؛ ایل زندیه ، این لغت را در جای دیگر به جای (( مردم ملایر )) به کار برده اند و در مقابل سایر طوایف خود را (( ملالکان )) ؛ یعنی لکان ملایر و بچه ملایر نامیده بودند . بنابراین واژه ملایر تحریفی است از (( مله در )) که بوسیله مستوفیان و جغرافیانویسان شهرت یافته است و چنان که گذشت (( مله در )) سابقا یکی از دهستان های بزرگ نهاوند که مرکب از 30 یا 40 دهکده بوده است ، معنی مله در ، نیز با توجه به یادداشتهای فوق (( گردنه )) و (( معبر )) و محل تلگراف آتش یا یکی از این معانی می توان انگاشت . حال در خصوص اجزاء لغت ملایر بحث می کنیم : آقای جواد جعفری مولف کتاب تاریخ ملایر آورده است که : باید دانست نام ملایر بسیط نیست واسم علم هم نمی باشد ؛ بلکه ترکیبی از دو واژه (( مال )) و (( آیر )) است . در لرستان خانه را (( مال )) می گویند ؛ این لهجه یادگار زبان مادها است. بنابراین جزء اول از نام ملایر که مال باشد به معنی سرزمین و خانه است ؛ اما درباره جزء دوم این نام ؛ یعنی (( آیر )) آقای ابراهیم صفایی از تحقیقات خود به این نتیجه رسیده است (( آیر )) محرف (( اگر )) که در زبان مادی به معنی آتش بوده است و هنوز در لرستان آتش را (( آگر )) می گویند . برای بهتر درک نمودن پیشینه تاریخی ملایر آن را در سه دوره پیش از تاریخ ، تاریخی و اسلامی به طور مجزا می آوریم .

اسلاید 6: 2 – 2 – 2 - ملایر در پیش از تاریخ شهرستان ملایر با توجه به شرایط طبیعی و اقلیمی از گذشته های دور با توجه به مدارک باستان شناسی وتپه های پیش از تاریخی موجود در منطقه ؛ یعنی ، از هزاره ششم و پنجم ق.م مورد توجه اقوام وملل مختلف برای اسکان و زندگی بوده است ، از جمله تپه های باستانی که گویای این مطلب است به شرح زیر آورده می شود : تپه بابا کمال که دارای سفال های منقوش پیش از تاریخ از هزاره پنجم و ششم ق.م تا سال های 400 و 500 م. است و بیانگر آثار سکونت در این منطقه می باشد . تپه گوراب که در 12 کیلو متری ملایر و کنار جاده اصلی ملایر – اراک واقع شده و طبق گزارش های ارایه شده ، این تپه از هزاره چهارم ق.م تا اواخر سلجوقی مسکونی بوده است . تپه نامیله در کنار شهر فعلی ملایر که دارای آثار پیش از تاریخی از هزاره پنجم و چهارم ق.م است . 2تپه سیاه چقا که در در 25 کیلومتری ملایر واقع شده است ؛ باارتفاعی در حدود 12 متر که سفال های سطحی آن نشان می دهد این مکان باستانی متعلق به هزاره اول ق.م است ؛ از جمله تپه های باستانی دیگری که مورد کاوش قرار گرفته تپه پری است . طبق نظر حفار آن آقای دیوید استروناخ که در سال 1349 این منطقه را حفاری کرده ؛ آثار آن مربوط به قبور است و قدمت آن به هزاره اول ق.م می رسد . مجموع آثار یافت شده در این تپه و همچنین سبک تدفین در این قبور بیانگر فرهنگ گذشته این منطقه در دوره پیش از تاریخ است .

اسلاید 7: ملایر در دوره تاریخی تاریخ همچنان ادامه پیدا می کند که شاهد به قدرت رسیدن مادها در ایران بخصوص غرب و شمال غربی ایران و همچنین بنیانگذاری اولین امپراطوری ایران به پادشاهی دیاآکو و پایتختی اکباتان ( همدان امروزی ) هستیم در آن دوره ملایر از لحاظ سیاسی و تقسیمات کشوری در حوزه قلمروی همدان بوده است به همین خاطر این منطقه از لحاظ استراتژیکی از اهمیت والایی برخوردار می شود . مهمترین تپه شناسایی شده منطقه این دوره در ملایر ، تپه نوشیجان است ؛ این تپه در 25 کیلومتری جاده ملایر – همدان بر روی صخره طبیعی مشرف بر جلگه شورکات قرار گرفته و دارای دیدگاه وسیع و چشم اندازی زیبا است که بدون شک در هزاره اول ق.م به علت سرسبزی و طراوت خاصی که این جلگه داشته مورد توجه اقوام ماد قرار گرفته است ؛ این تپه توسط دیوید استروناخ حفاری شد . چیزی که بر اهمیت این تپه افزوده است ، معماری آن می باشد چرا که معماری خاص زمان ماد وقبل از هخامنشیان را برای ما روشن می سازد ؛ باتوجه به شواهد وعناصر معماری کاوش شده از این تپه ؛ احتمالا در دوره ماد از این منطقه به عنوان قلعه نظامی که یکی از شاهزدگان مادی در آنجا اسقرار یافته بود ؛ استفاده می شده است ؛ آقای دیوید استروناخ سه دوره فرهنگی برای این تپه فایل شده است به نام های دوره ماد ، دوره هخامنشی ، دوره سلوکی و پارتها .طبق نظر برخی مورخین احتمالا نام ملایر هم از دوره ماد که بر این منطقه استیلا داشته است به یادگار مانده باشد . در دوره هخامنشی نیز ملایر جزء حوزه قلمرو فرهنگی و سیاسی همدان بود و همدان به عنوان پایتخت تابستانی انتخاب شده بود ؛ به همین خاطر ما شاهد آثاری از دوره هخامنشیان در این شهرستان از جمله در تپه نوشیجان و همچنین خرابه های شهر ویرانه در دهنو علی آباد هستیم ؛ ظروف سفالی که از شهر ویرانه بدست آمده ؛ مهارت صنعت کوزه گری را در این ناحیه می رساند ؛ کوزه های سفالی این منطقه بی شباهت به اشیاء سفالی تخت جمشید نیست . بعد از هخامنشیان ؛ سلوکی ها مدت 70 سال بر ایران حکمرانی نمودند که مقداری از آثار مربوط به این دوره در خطه ملایر بدست آمده است ؛ از جمله این آثار در نوشیجان که حفار ، آن را تحت عنوان آثار دوره هلنی ؛ گزارش کرده است ؛ همچنین طبق بررسی های باستان شناسی که از شاه تپه ملایر انجام شده ؛ آثار مربوط به دوره سلوکی را نیز در منطقه گزارش کرده اند . با به قدرت رسیدن اشکانیان ملایر هم نیز جزء حوزه قلمرو سیاسی اشکانیان در آمد ؛ طبق بررسی هایی که انجام شده ؛ سطح گستردگی آثار این دوره در منطقه نسبت به دوره های قبل بیشتر است از جمله این آثار ؛ دژ گوراب که دارای آثار قابل توجهی از دوره اشکانی در لایه های زیرین خود دارد ودر آن دوره از آبادانی برخوردار بوده است . - تپه چغایی : طبق گزارش های میراث فرهنگی ، در سطح آن تکه سفال های دوره اشکانی و دوره های بعد به فراوانی از این تپه یافت شده است . - تپه ده چانه در 35 کیلو متری شمال ملایر ؛ بر اساس گزارش های میراث فرهنگی مربوط به دوره اشکانی است . وجود پراکندگی تپه های باستانی و آثار یافت شده از سطح آن ها که بیانگر گستردگی و جهت رو به رشد در دوره اشکانی است که همین روند در دوره ساسانی ادامه پیدا می کند و بر گستردگی و افزایش جمعیت منطقه افزوده می شود ؛ از جمله آثار گواه بر این ادعا عبارتند از : خرابه های قلعه کرتیل آباد که آن را به بغداد کوچک می شناسند به زمان ساسانیان نسبت داده شده است ؛ دژ گوراب که در دوره ساسانی از اهمیت فراوانی برخوردار بوده است .

اسلاید 8: در اینجا لازم است مطالبی راجع به دژ گوراب که دارای آثار غنی از دوره های مختلف پیش از تاریخ ، تاریخی و اسلامی است و اهمیت این تپه باستانی را دو چندان کرده است ، آورده شود : خاورشناسان معروفی که درباره داستان ویس و رامین تحقیق کرده اند همه جا از عظمت این دژ یاد کرده اند ، یکی از شاگردان پرفسور مینورسکی مستشرق معروف اظهار عقیده می کند که دژ گوراب در عصر اشکانیان آباد و یکی از مراکز بسیار مهم در ماه نهاوند ( ایالت مهم دوره اشکانیان ) بوده وچون در محل تلاقی راه ها در نزدیکی های جنوب همدان واقع شده و مسلما از نقاط سوق الجیشی مهم بوده است . مولف کتاب راحه الصدور در ذکر وقایع حکومت مسعود بن محمد بن ملکشاه در حوادث سال 572 ه.ق از گوراب به عنوان یک ناحیه مهم ذکر می کند ، از آنجا گه جغرافی نویسان عهد مغول و تیمور دیگر از آن یاد نکرده اند محتمل است که این ناحیه در عصر مغول یا تیمور ویران شده باشد . از آثار دیگر دوره ساسانی ؛ قلعه چوبین است که قبل از احداث شهر ملایر از مراکز پر جمعیت در این منطقه بوده است در این قلعه در سال 1356 ه.ش دیوید استروناخ دو گمانه آزمایشی حفر کرد که سه خمره گلی بزرگ بدست آورد ؛ قلعه در کنار اراضی دولت آباد ملایر به صورت مخروبه ای قرار دارد و به احتمال زیاد یادگار بهرام چوبینه – سردار ایرانی – بود . این بنا اخیرا بر اثر توسعه شهر ملایر کاملا از بین رفته است . قلعه خرابه ؛ نمونه ای دیگر از آثار باقی مانده دوره ساسانی است که به قلعه یزد گرد نیز معروف است ؛ آثار ویرانه های این قلعه هنوز هم در کوه یزد گرد در جنوب شهرستان ملایر و 10 کیلو متری شرق جاده ملایر – بروجرد وجود دارد . این کوه 2400 متر از سطح دریا ارتفاع دارد ؛ که ظاهرا مدتی پناهگاه یزدگرد سوم بوده است چنانکه تاریخ نویسان ثبت کرده اند یزد گرد آخرین پادشاه ساسانی پس از آنکه در برابر حمله اعراب از ميدان گریخت برای تهیه سپاه به غرب کشور روی آور شد و در حوالی نهاوند در سال 19 ه.ق به مقاومت ایستاد و پناهگاه آن همان بود که در بالا آورده شد واحتمالا یزد گرد سوم از این منطقه به عنوان آخرین حربه نظامی برای مقابله با اعراب استفاده کرد که باعث شکست نهایی یزد گرد سوم ساسانی شد . از جمله مکان های دیگر که آثاری مربوط به دوره ساسانی از آن یافت شده است عبارتند از : تپه میشن و خرابه های کرتیل آباد . ملایر در دوره اسلامی طبق گزارش های موجود ، ملایر در دوره اسلامی از تنوع آثار و تپه های باستانی فراوانی برخوردار بوده است که در ذیل به تفکیک آورده می شود : صدر اسلام : دوره صدر اسلام در شهرستان ملایر ناشناخته و آثاری از این دوره در منطقه ملایر گزارش نشده است . 2 – 2 – 4 – 1 - دوره سلجوقی نکته ای که در اینجا قابل ذکر است این است که در دوره اسلامی سلسله ای که بر روی کار می آید ؛ در دوره حکمرانی آن سلسله ما شاهد شکوفایی بخشی از منطقه و دشت ملایر می شویم ؛ یعنی در هر دوره ای قسمتی از ملایر به عنوان مرکز منطقه انتخاب می شود ؛ در دوره سلجوقی گوراب به عنوان مرکز اصلی منطقه بوده است ؛ گوراب هم اکنون یکی از روستاهای مهم و پر جمعیت شهرستان ملایر می باشد که در کنار دژ گوراب واقع شده است و با حمله به ایران ، این منطقه هم از خرابی هایی که مغول در اینجا بر جای گذاشت بی نصیب نبود ه است ؛ بخصوص دژ گوراب تبدیل به تلی از خاک شد و مرکزیت خود را از دست داد . 2 – 2 – 4 – 2 - دوره ایلخانی وتیموری در این دوره سامن در 17 کیلومتری غرب ملایر مورد توجه قرار می گیرد ، مغولان پس از قتل وغارت ری به شتاب به سوی تهران عزیمت نمودند و در سر راه خود به هر نقطه ای که می رسیدند ویران می کردند و مردم را از کوچک و بزرگ از دم شمشیر می گذرانیدند . در این دوره شهر سامن در جلگه و نیمه راه بروجرد بدون هیچ گونه استعداد جنگی و استحکامات ، بر جای آن می نشیند و فقط موقعیت مبادلاتی منطقه را در شاه راه ارتباطی همدان ، نهاوند ، بروجرد و کرج ابودلف ( اراک فعلی ) حفظ می کند ؛ در آن زمان شهر سامن دارای چهار برج بوده که هم اکنون یکی از آن ها پابر جاست و به نام برج کربلایی غلام حسین مشهور است و مصالح به کار رفته در آن خشت وچوب می باشد و پایه ها را از سنگ بنا نموده اند وارتفاع آن 14 متر وقطر آن در پایین 7 متر می باشد ؛ سوراخ هایی بر بدنه برج دیده می شود و هدف از ساخت آن جنبه تدافعی داشته بخصوص اینکه منطقه در جلگه واقع شده بوده است.

اسلاید 9: عكس شماره 2 – 1 - نمايي از برج سامن عكس شماره 2 – 2 نمايي از برج سامن ( 10 / 8 / 1388 45 : 14 بعد از ظهر ) منبع : نگارنده ( 10 / 8 / 1388 46 : 14 بعد از ظهر ) منبع : نگارنده   احداث برج مرتفع دیده بانی در چهار گوشه این شهر برای دفع دشمنان و بیگانگان به منطقه لازم بوده است . قبل از اینکه صفویه روی کار بیاید حوزه همدان که شامل ملایر ، اراک ،تویسرکان ، نهاوند و قسمتی از لرستان هم می شد در دست ترکمانان بود وقبل از آن یکی از امرای ترک به نام (( علی شکر )) در زمان مرگ شاهرخ تیموری در همدان مدتی با استقلال حکومت کرد و قلمرو حکومت او تا اوایل قاجاریه به قلمرو علیشکر معروف بوده و به همین خاطر ملایر چند قرن جزء قلمرو علیشکر محسوب می شده است .   2 – 2 – 4 – 3 - دوره صفویه و افشاریه در این دوره ناحیه سامن مرکزیت خود را از دست داده و به ناحیه کمازان در 16 کیلو متری ملایر منتقل می شود ؛ البته نکته ای که قابل ذکر است ملایر در قبل از دوره قاجار دهستان بوده است که شامل مجموعه روستاهایی بوده که مرکز دهستان تغییر می کرده است و در این دهستان ده یا روستایی به نام ملایر وجود نداشته است بلکه به مجموع این روستاها و ده ها ملایر اطلاق می شده است ، دلایل نام گذاری آن به ملایر در صفحات قبل آورده شده است . 2 – 2 – 4 – 4 - دوره زندیه در دوره زندیه به مرکزیت دهستان به روستای پری منتقل می شود ؛ درباره نام زندیه در تاریخ ایران برای اولین بار در زمان حکومت افغان ها برمی خوریم ؛ هنگامی که افغان ها سراسر ایرن را محل تاخت و تاز و غارتگری خود قرار داده بودند و سپاه حکومت عثمانی هم از شمال و غرب به ایران حمله ور شده بودند که در حوالی ملایر – همدان این هر دو گروه مهاجم با مقاومت یک جماعت کم ولی سلحشور مواجه شدند و تلفات سنگین و شکست هایی سخت دیدند و این جماعت که همان قوم زندیه بودند که مدتی قلمرو حکومتی آن ها در روستای پری از توابع ملایر بود . اصل طایفه زندیه مربوط به روستای گلوشجرد بوده که در حال حاضر جزیی از شهر ملایر شده است . ملایر در زمان نادر شاه افشار چندین بار مورد غارت قرار می گیرد و پس از سر کوبی جمع کثیری از ایل زندیه ، تعداد زیادی از ایشان را به منطقه دره گز تبعید نمودند ؛ در زمان عادل شاه ، زندیه به خیال مراجعت به وطن خود یعنی ملایر ، اختیار خود را به یکی از سپاهیان قدیم نادر که کریم توشال نام داشت سپردند ؛ کریم به یاری برادر خود ، صادق ؛ زندیه را با وجود تصرفات اردوی عادل شاه به خاک ملایر بر گرداند و از این زمان ریاست ایل زندیه به عهده کریم خان نهاده شد و کریم خان زند در روستای پری با ایجاد قلعه ای که هنوز آثاری از خرابه های آن باقی است. به دفاع از ایل زند و اشاعه حکومت از این قلعه به مناطق دیگر شد و پس از سرکوبی دشمنان و رقبای داخلی و خارجی خود و گرفتن قسمت وسیعی از ایران فعلی ، شیراز را به عنوان پایتخت برگزید و خود را به عنوان وکیل الرعایای مردم معرفی نمود از این دوره آثاری مانند ارگ وکیل ، مسجد ، حمام وکلاه فرنگی در شهر شیراز باقی مانده است .

اسلاید 10: 2 – 2 – 5 - تاریخ و شهرسازی ملایر در دوره قاجار ملایر قبل از دوره قاجار به صورت دهستان بوده که در دوره های مختلف تاریخی از لحاظ تقسیمات سیاسی جزء شهرهای همدان ، نهاوند ، کرمانشاه و استان لرستان بوده است که در دوره قاجار توسط دولت شاه والی کرمانشاه که به دستور فتحعلی شاه قاجار دهستان ملایر تبدیل به شهر می گردد و این شهر جدید الاحداث در دوره قاجار در نزد عموم مردم به عنوان شهر دولت آباد معروف بوده است . شیخعلی میرزا فرد دیگری است که در توسعه وگسترش شهر دولت آباد سهم بسزایی داشت ؛ افراد دیگری که در توسعه شهر دولت آباد کوشیده اند می توان به سیف الدوله ، ابوالقاسم خان نوری ، مهر علیخان ، میر فتاح و حاج قاسم خوانساری اشاره کرد . شهر دولت آباد ( ملایر ) از لحاظ شهر سازی در دوره قاجار دارای برج و حصاری بوده است که دارای چهار دروازه ورودی بوده که در کنار هر دروازه چهار قبرستان وجود داشته که مختص به چهار محله در درون حصار شهر بوده و منابع تامین آب شهر دولت آباد بیشتر از طریق احداث قنات ها تامین می شده است . همانطور که ذکر شد قبل از تبدیل ملایر به شهر ؛ از این منطقه به عنوان یک دهستان نام برده شده که مرکزیت آن با آمدن سلسله هایی از جمله سلجوقی ، ایلخانی ، تیموری ، زندیه ، تغییر می کرده است . قدیمی ترین منبع مکتوبی که از منطقه به عنوان دهستان یاد کرده است ، کتاب نزهه القلوب حمدالله مستوفی قزوینی است ؛ این کتاب در قرن هشتم هجری نوشته شده است و در این کتاب آمده که نهاوند از اقلیم چهارم است ؛ (( شهری در وسط و هوایش معتدل و آبش از کوه الوند می آید و درو باغستان بسیار است و زمینی مرتفع دارد و مردم آنجا اکرادند و بر مذهب شیعه اثنی عشرییند ، غله و انگور نیکو بود و پنبه اندکی ، ولایتش صد پاره دیه است به سه ناحیه ملایر و اسفیدهان و جهوق و... )) از مطالب ارایه شده می توان به این نتیجه رسید ؛ ملایر قبل از دوره قاجار ؛ دهستان بوده ؛ و در اوایل قرن هشتم هجری یکی از دهستان های نهاوند را تشکیل می داده است ؛ اما با روی کار آمدن سلسله قاجار به سرکردگی آقامحمد خان قاجار دوره جدیدی در تاریخ ملایر آغاز می شود ؛ در زمان فتحعلیشاه است که شهر های جدیدی احداث می گردد از جمله دولت آباد ( ملایر ) و سلطان آباد ( اراک کنونی ) و ... و قبل از وارد شدن به مبحث اصلی لازم است وجه تسمیه دولت آباد ( ملایر ) آورده شود .

اسلاید 11: 2 – 2 – 5 – 1 - وجه تسمیه دولت آباد در اوایل دوره قاجار در محل فعلی شهر ملایر قلعه زندیه و قریه چوبین قرار داشت ؛ فتحعلیشاه قاجار در هنگام ولایتعهدی ، مریم خانم دختر شیخعلی خان زند را به همسری گرفت و در سال 1210 ه.ق فتحعلی شاه از مریم خانم دارای پسری شد و نام او را شیخعلی میرزا ملقب به شیخ الملوک نهاد وقتی شیخ علی میرزا به سن 14 سالگی رسید مریم خانم از شاه تقاضا کرد که با فرزندش نزد طایفه خود برود ؛ وی آن ها را فرستاد و به شاهزاده محمد علی میرزا دولت شاه ؛ والی کرمانشاه دستور داد تا در مجاور قلعه زندیه شهری کوچک درست کند . بنای اصلی شهر در زمان دولت شاه عبارت بود از چند قصر و باغ برای شاهزاده و مادرش . بعد از سپری شدن مدتی دولت شاه به مرکز احضار شد و شیخعلی میرزا یکی دیگر از فرزندان فتحعلی شاه به دستور پدر حاکم ملایر وتویسرکان شد ؛ شیخعلی میرزا به پاس احترام به دولت شاه این شهر را دولت آباد نام گذاری کرد . 2 – 2 – 5 – 2 - تاریخ ملایر در دوره قاجار ملایر که در دوره قاجار با نام دولت آباد معروف بود ؛ از اوایل دوره قاجار بوسیله افرادی اداره می شد که از طرف دربار فرستاده می شدند . در اینجا به طور اختصار به معرفی افرادی که در این دوره بر ملایر حکمرانی می کردند ؛ می پردازیم .قبل از وارد شدن به مبحث اصلی لازم است مطالبی به طور مختصر راجع به تقسیمات سیاسی دوره قاجار آورده شود. یاکوب ادوارد پولاک در کتاب خود به نام سفر نامه پولاک ؛ ملایر و تویسرکان را به عنوان یک ولایت مستقل در دوره قاجار آورده است که در مجموع ، ایران شامل 20 ولایت می شده است و همچنین آورده که حاکم ولایت از طرف شاه به مدت یک سال به کار منصوب می شد و هر ولایت به بلوک ، شهر ، قصبه و ده تقسیم می شد . در اوایل حکومت قاجار که ولایت ملایر و تویسرکان بوجود نیامده بود ؛ زیر نظر حکمران کرمانشاه اداره می شد و در زمان فتحعلی شاه قاجار ملایر – تویسرکان به عنوان یک ولایت انتخاب شد ؛اما اداره آن ها باز هم تا زمان شیخ الملوک به طور جداگانه بود ؛ چرا که آمده است ، محمد خان قاجار دولو در اوایل سلطنت فتحعلی شاه قاجار حاکم کزاز – ملایر بود وتا سال 1221 ه.ق که حسین خان قاجار سردار خراسان و نیشابور به تهران احضار به سرداری و سپهسالاری ارتقاء یافت و محمد خان قاجار دولو بجای او تعیین و به خراسان فرستاده شد . از سال 1221 به بعد ، بنا به دستور فتحعلی شاه ؛ احداث شهر به دست دولتشاه ( والی کرمانشاه ) ه.ق برای شیخعلی میرزا ( فرزند نهم فتحعلی شاه ) آغاز شد . بعد از احضار دولتشاه به مرکز ؛ شیخ الملوک تا زمان مرگ فتحعلی شاه ؛ یعنی 1250 ه.ق حاکم ملایر بوده است هنگامی که فتحعلی شاه در گذشت شیخ الملوک نیز مانند بسیاری از پسران فتحعلی شاه دستگیر و تبعید شد واموالش مصادره شد . در سال 1271 ه.ق حکومت تویسرکان و ملایر به شاهزاده سیف الله میرزا تفویض یافت . در سال 1272 ه.ق عیسی خان قاجار ولد بیگی سابق دارالخلافه تهران به حکومت ملایر و تویسرکان منصوب شد . در سال 1275 ه.ق حکومت ملایر و تویسرکان به امیرزاده نصرت الدوله عنایت آمد . در سال 1279 ه.ق علیقلی میرزا اعتضاد الدوله وزیر علوم ، حکومت ملایر و تویسرکان برای سالیان دراز به عهده او محول شده بود و اعتضاد السلطنه از طرف خود نایب الحکومه تعیین کرده ، به آنجا می فرستاد . در سال 1285 ه.ق بنا به در خواست اعتضاد السلطنه ، شاه تصویب کرد که محمد امین میرزا از طرف برادرش نایب الحکومه ملایر و تویسرکان شد . در سال 1293 ه.ق ناصرالدین شاه چند شهر از قبیل ملایر ، تویسرکان ، اراک و ... را به نام ایالات مرکزی نامیده و نصرت الدوله را ملقب به فرمانفرما کرده ، حاکم ولایات مذبور کرد . در سال 1304 ه.ق میرزا ابولقاسم خان نوری ، مستوفی دیوان ، حکمران ملایر ، تویسرکان و نهاوند بود که در سال 1314 ه.ق به وزارت تهران و بیگلربیگی رسید . درسال 1305 ه.ق سیف الدوله حاکم ملایر ، تویسرکان و نهاوند شد . در سال 1310 ه.ق انوشیروان میرزا ضیاءالدوله ، حکومت ملایر ، تویسرکان ، همدان و کرمانشاه جزء قلمروش بود و حکومتش در این نواحی تا اوایل سال 1311 ه.ق ادامه داشت . در سال 1314 ه.ق حکومت کرمانشاه ، ملایر ، تویسرکان و ... به عهده جناب حسن علی خان امیر نظام است. در سال 1315 ه.ق سلطان ابراهیم میرزای مشکوه الدوله فرزند مرحوم امام قلی میرزای عمادالدوله به حکومت ولایات ملایر ، تویسرکان ، نهاوند و خزل منصوب شد و در این سال شاهزاده سیف الدوله از حکومت ملایر و تویسرکان معاف شد . در سال 1316 ه.ق شاهزاده عضدالدوله بن خاقان مغفور فتحعلی شاه طاب ثراه ، پدر شاهزاده وجیه الله میرزای سردار اعظم ، وزیر اعظم جنگ ایران به ولایات ثلاث منصوب شدند .

اسلاید 12: در سال های بعد به همین ترتیب حاکمین و والیانی از شاهزاده درباری بر ملایر حکومت کردند که در نهایت حکومت قاجار در زمان آخرین شاه این سلسله یعنی احمد شاه توسط رضاخان برچیده شد و سلسله ای به نام پهلوی را در تاریخ ایران بنیان گذاری کرد. از میان حکام و والیانی که در امر توسعه و آبادانی شهر ملایر تلاش کرده اند و همچنین افراد خیر و نیکوکاری که آثاری از خود در این شهرستان برجای گذاشته اند می توان این افراد را ذکر کرد : از میان حکمرانان : دولتشاه ؛ شیخ الملوک ( شیخعلی میرزا ) ؛ ابولقاسم خان نوری و سیف الدوله را می توان نام برد. از میان افراد خیر و نیکوکار می توان میر فتاح و مهر علی خان را ذکر کرد . از میان حاکمانی که تلاش زیادی در آبادانی ملایر کرده اند و بیشتر از دیگر حکمرانان آثار آن ها تا به حال باقی مانده است ، سیف الدوله است از جمله آثار او ؛ پارک سیفیه است که در حال حاضر مهمترین گردشگاه عمومی و پارک طبیعی غرب کشور محسوب می شود ؛ همچنین مقبره ، مسجد و بقایای قلعه قدیمی اطراف پارک از بناهای ساخته شده توسط سیف الدوله در ملایر است. عكس شماره 2 – 3 سيف الدوله يكي از حكام ملاير منبع : عكاسي از روي عكس موجود در مقبره سيف الدوله عكس شماره شماره 2 – 4 نمايي از آرامگاه سيف الدوله (21 / 6/1388 30: 16 منبع : نگارنده )  2 – 2 – 5 – 3 - دلایل اهمیت ملایر در دوره قاجار از جمله دلایل اهمیت احداث شهر ملایر ( دولت آباد ) در دوره قاجار عبارتند از : - شهرستان ملایر ( دولت آباد ) در دوره قاجار در حکم شاهراه ارتباطی همدان ، اراک ، بروجرد ، نهاوند و تویسرکان بوده و این ویژگی را هنوز حفظ کرده است . - موقعیت سوق الجیشی آن در عهدی است که دیگر اسلحه گرم جانشین اسلحه سرد می شد ، قطعا انتخاب دارالحکومه ملایر در سال 1224 ه.ق که سیاست های فرانسه ، انگلیس ، عثمانی و روس به شدت در ایران رقابت می کرد با توجه به موقعیت جغرافیایی ؛ انتخاب آن به عنوان شهر در این دوران عاری از مطالعه و مقدمه نبوده است . - سوابق مقاومت های زندیه در برابر عثمانی ها در این دوره در عصر افاغنه و پیرایش حکومت زندیه قطعا از انگیزه های اصلی مطالعات نظامی این منطقه بوده است . علت دیگر پیدایش شهر ملایر با توجه به موقعیت شهر ملایر و راه هایی که از قم ، اصفهان و اراک و همچنین تهران به طرف عتبات عالیات امتداد داشته است و همچنین مسیر ارتباطی شهر مذکور در جاده ای که از طرف همدان لرستان به طرف قم و خراسان امتداد می یافت ؛ عامل مذهب بوده است . 2 – 2- 5 – 4 - شهر سازی ملایر در دوره قاجار دهستان های ملایر در دوره قاجار عبارتند از : 1- آورزمان : 50 قریه 2 – کمازان : 55 قریه 3 – سامن : 50 قریه 4 – ازندریان ( که به بلوک ترک معروف است ) . دیوار حصار و قلعه شهر قسمتی از محله های کنونی را در بر گرفته است که عبارتند از : محله های دولت آباد ، فراهانی ، بازار ، سرچشمه و محله زندیه که این محلات هسته اولیه شهر ملایر را تشکیل می داده و دیوارهای قلعه کلیه آن ها را در بر می گرفته است ، مطالعات انجام شده نشان می دهد که این قلعه قبل از برچیده شدن حصار دارای 4 دروازه بوده که در مجاور هر دروازه قبرستانی دیده می شده است که مدت ها بعد از برچیده شدن حصار بر جای بوده و یادآور وضع قدیم ملایر بوده اند . این قبرستان ها عبارت بودند از قبرستان های مجاور دروازه ازناو ، سرچشمه ، قبرستان اوایل محله فرح آباد و شمس آباد . اما به تدریج با افزایش جمعیت در داخل قلعه و نیز برخورداری کشور از امنیت بیشتر ، گروهی از مردمان این شهر که دارای مال و مکنت کافی بودند و برای آن ها تجهیزات افرادی به عنوان محافظ و ودفاع از خود در مقابل حملات ناگهانی و اتفاقی اشرار وجود داشته است ؛ زندگی در داخل قلعه را رها نموده و در خارج از دیوار های آن اقدام به ایجاد ساختمان نموده اند و بدین ترتیب توسعه شهر در خارج از قلعه آغاز شده است و در حال حاضر آثار بعضی از خانه هایی که در اولین مراحل توسعه شهر در خارج از دیوارهای قلعه ایجاد گردیده اند ، پابرجاست و نشان دهنده قدرت ایجاد تضمینی این شهر که از 200 سال تجاوز نمی نماید ، می باشد . در نقشه شهر ملایر تا اواخر دوره قاجار می توان سه منطقه متمایز را مشاهده کرد : 1 – در شمال و شمال غرب بقایای قلعه زندیه و دهکده چوبین دیده می شده است که هر کدام از این دو محل به طرف مرکز شهر توسعه یافته اند . 2 – قسمت مرکزی شهر ؛ یعنی نقاطی است که در مجاورت بازار ، مسجد و شهربانی قرار دارد این قسمت با آنکه در اصل دارای نقشه اندیشیدیده بود ؛ معذالک در نتیجه عدم مراقبت از شکل و شباهت و نظم و ترتیب افتاده است . 3 – قسمت دیگر ، منطقه پیرامون حصار ؛ یعنی قسمت هایی است که بیرون از حدود از خیابان های پارک ، خیام و دولت آباد ، قرار دارد و تاریخ بنای آن ها به طور وضوح بر سیما و نمای آن ها منقش است ؛ این قسمت که از مهمترین نقاط شهر ملایر است خود شامل دو قسمت است ؛ قسمت نخستین که در محله فرح آباد ، باغ شاه و باغ گلستان است مخصوصا در فرح آباد سبک بناها اربابی بوده است و در این محله در یک ضلع ؛ ساختمان های اربابی و ضلع دیگر ساختمان های روستایی دیده می شود . قسمت دوم پارک است این قسمت تکامل یافته همین سبک است در حدود 120 سال پیش در شمال شرقی ملایر بنا شده است .

اسلاید 13: تپه نوشیجان در60 کیلومتری جنوب استان همدان و20 کیلومتری غرب شهرستان ملایر واقع شده است.تپه دارای 80 مترطول و30متر عرض می باشد وارتفاع آن 37 متر است .تپه نوشیجان از دوقسمت طبیعی ومصنوعی تشکیل شده است. کاوشهای باستان شاسی در این محل درسال 1346 ه ش(1967 میلادی)توسط استروناخ آغاز گردید وطی پنج فصل حفاری آثارجالب توجهی ازمعماری مشخص وجالب توجه زمان ماد به دست آمده است که ازمشخصات آن استفاده ازخشت خام باطرحهای مختلف تزئینی در این مکان می باشد. درطی عملیات حفاری سه دوره متمایز به دست آمده است که به قرار زیر می باشند. نوشیجان Ιدوره مادها نوشیجان ΙΙدوره هخامنشی نوشیجان ΙΙΙدوره پارتی

اسلاید 14: مهمترین این طبقات نوشیجان Ι می باشد که متعلق به سکونت قوم ماد است که اکثربقایای ساختمانی به دست آمده نیز منعکس کننده اشغال وسکونت تپه ، درنیمه دوم قرن هشتم تا نیمه اول ششم قبل ازمیلاد توسط همین قوم است. با توجه به سفالهای مکشوفه وسایرآثاربه دست آمده ازحفاری نوشیجان وازسطح طبیعی وصخره ای تپه که مربوط به اولین آثاراشغال تپه است شک وتردیدی درمتعلق بودن آن به مادها باقی نمی گذاردوازطرفی با توجه به یافته های فرهنگی ازاین تپه ،احتمال براین است که استقراردراین محل زودتر ازقرن هشتم پیش ازمیلاد صورت نگرفته است.

اسلاید 15: با توجه به سفالهای مکشوفه وسایرآثاربه دست آمده ازحفاری نوشیجان وازسطح طبیعی وصخره ای تپه که مربوط به اولین آثاراشغال تپه است شک وتردیدی درمتعلق بودن آن به مادها باقی نمی گذاردوازطرفی با توجه به یافته های فرهنگی ازاین تپه ،احتمال براین است که استقراردراین محل زودتر ازقرن هشتم پیش ازمیلاد صورت نگرفته است. آثارساختمانی به دست امده ازاین تپه عبارتند از: بنای قدیمی جبهه غربی( اولین آتشگاه) تالارستون دار (آپادانا) معبد مرکزی (دومین نیایشگاه) اطاق ها وانبارها تونل حصار دژ

اسلاید 16: بنای جبهه غربی………………………………………………………………………………………. با توجه به نقشه وطرح بنای مکشوفه ومطالعات باستانشناسی ومعماری معلوم شد که این بنا قبل از احداث تالارستون دار ساخته شده است. ورودی این بنا ازجبهه شرقی ونظیر معبدمرکزی است که از دو محوطه مربوط به هم تشکیل شده است. به این ترتیب که محوطه داخلی بنا بصورت اتاق مستطیل شکلی است که ورودی ان از اطاق مجاور بوده است ومدخل این اطاق پس از احداث تالارستون دار توسط بدنه غربی تالار مسدود شده است . وجود بقایای یک آتشدان درجبهه جنوبی اطاق اصلی ،نشان می دهد که مراسم نیایش آتش دراین مکان انجام می شده است (البته به صورت پنهانی). بنابر این می توان گفت که اولین نیایشگاه در فضای سربسته درتپه نوشیجان بوجود آمده وبدون شک این مراسم با ایدئولوژی مذهبی درحال رشد زمان ماد، بستگی دارد .بر روی بدنه جنوبی وغربی این معبد بقایای دو طاقچه که دارای سقف هلالی است مشاهده می شود.

اسلاید 17:

اسلاید 18: در حاشیه بدنه جنوبی معبد بقایای یک سکوی برجسته به ابعاد 75 85 سانتی متر وجود دارد که شاید شالوده وپایه ستونهای محراب معبد بوده است .آخر تاریخ استفاده از این بنای قدیمی همزمان با دگرگونی معماری وساخت بنای ستوندار درشرق معبد می باشد که 80/1 متر بالاتر ازبدنه مجاور غربی که همان ضلع شرقی معبد می باشد، ساخته شده وباعث مسدود شدن ورودی های بنای قدیمی درجبهه غربی تپه نوشیجان گردیده است.بدیهی است در این زمان معبد عملکردی نداشته ومعبدمرکزی با مشخصات وطرح بهتری احداث شده بود وبه همین جهت تالار ستون دار تپه نوشیجان ،بعد ازمتروک شده اولین آتشگاه جبهه غربی تپه بوجود آمده است.

اسلاید 19: اطاق معبد به صورت شمالی-جنوبی ساخته شده ودر حدود 5/8 متر طول و5/4 متر عرض دارد ودربدنه مخروبه شمالی آن ، آثار سه طاقچه به صورت نامشخص وجود دارد که احتمالا یکی ازآنها به صورت هواکش بوده است.زیرا در دیواره جنوبی علاوه بر طاقچه های ذکرشده،هواکش هایی نیز درآن بدنه تعبیه شده است.

اسلاید 20:

اسلاید 21:

اسلاید 22:

اسلاید 23:

اسلاید 24: تالارستون دار………………………………………………………………………………. این تالار بر روی سکویی که از خشت خام ساخته شده احداث گردیده وشالوده آن بربنیادشفته ریزی با ملاط گل وکف سازی نهاده شده است. تالاربصورت شمالی- جنوبی است که 20 مترطول و15 متر عرض دارد ولی بصورت راسته گوشه کامل نیست وضلع شرقی آن دارای زاویه قائمه نمی باشد وبدنه غربی آن نیزمتکی به بقایای معبد قدیمی است. صحن مرکزی تالاردارای سه ردیف ستون چهارتایی است که جمعا شامل 12 ستون می باشد که متحمل بارسنگین سقف وپوشش تالار بوده اند. ستون ها همگی ازچوب بوده واطراف هریک ازآنها را با خشت خام وبا روکش ملاط گل اندود کرده اند. از علائم به دست آمده از جای ستونها معلوم می شود که هریک ازستونها با6 عدد خشت خام که بصورت مضاعف چیده می شد پاستونها راتشکیل می داد .ارتفاع این مجموعه خشتها به 30 سانتی متر می رسیدوقطرپایه ستونهایی که به این ترتیب تشکیل می شد به 105 سانتی متر می رسیده است. جای ستونهای چوبی نشان می دهد که هریک از آنها دارای 25 سانتی متر قطر بوده است.

اسلاید 25:

اسلاید 26:

اسلاید 27: بدنه شرقی تالار دارای دوطاقچه وبدنه های جنوبی وشمالی هریک 4 طاقچه تزیینی دارند ولی در بدنه غربی چیزی مشاهده نمی شود.

اسلاید 28: درزیر سقف ،پنجره هایی جهت روشنایی و ورود نور به داخل تعبیه شده بود که به اندازه کافی نوروروشنایی را به درون تالار می رسانیده اند. در داخل تالار نیز سکویی برای نشیمن ساخته شده که با توجه به نقشه بناوطرح بازسازی ان ازهرلحاظ بامختصر اختلافی قابل مقایسه با معماری تالارستون دار حسنلو وتپه گودین می باشد که دارای عنا صر معماری یکنواخت وقرب زمانی می باشند .بویژه سکوی نشیمن وتخت گاه وآتشدان بناهای فوق الذکر تقریبا سیمای کلی تالار ستون دار نوشیجان را ازمعماری وطرح القامی کند که دراینجا تالار ستون دار ،با سکوی نشیمن از خشت خام ساخته شده که این سکو هم متکی به بدنه جنوبی تالای می باشد.

اسلاید 29:

اسلاید 30: معبد اصلی معبد اصلی یا معبد مرکزی بنایی است که به صورت نیمه چلیپا یا 8گوش که باخشت خام وبا همان عناصر معماری دژنوشیجان ساخته شده است .این بنا که پیش ازتخریب با لاشه سنگهای ورقه ای از نوع سنگهای شیست محلی به منظورحفاظت پر شده بود . ضمن حفاری وپس از تخلیه لاشه سنگهای مطابق با همان سیمای اصلی خود ظاهر شد.یکی از مهمترین وبا ارزش ترین آثار دوره مادومهمترین اثر معماری تپه نوشیجان نیز همین بنا است.

اسلاید 31: کشف وپیدایش این بنای خشتی ، که ازنظر ساختمانی ومعماری یکی از فرمهای پیشرفته این دوره است مارا بامظاهر مذهبی زمان ماد وچگونگی پیشرفت این کیش وآیین (زرتشتی) آشنا می سازد .معبد که از دواطاق مجاور ومقابل وجدا از یکدیگر ساخته شده وبا درگاهی به پهنای 90 سانتی متر به یکدیگر راه می یابند که برطبق طرح ونقشه قبلی وبا توجه به معماری نیایشگاه قدیمی وبا درنظر گرفتن فرم آن بوجود آمده است هنگام عملیات خاکبرداری مقداری سفال های قرن هفتم قبل ازمیلاداز این مکان بدست آمده است.درگوشه دیگر این بنا درزاویه شمالی سرسرا ودرداخل لنای اصلی ژایه آتشدان ومحراب معبد به نحوچشمگیری ساخته شده است که برروی آن مقداری خاکستر ازبقایای نیایش ونگهداری آتش به دست آمد.پایه محراب یا آتشدان از سه قسمت کاملا متمایز از خشت خام ، به نحو جالب توجهی ساخته شده است

اسلاید 32:

اسلاید 33: مجمر یا آتشدان که صفحه مربع شکل فوقانی را تشکیل می دهد، دروسط آن محل قرارگرفتن آتش به چشم می خورد .لازم به ذکر است که بعدها در دوره هخامنشیان وساسانیان نیز به این نوع آتشدانها برخورد می کنیم.

اسلاید 34: در درون معبد وبه روی سطوح جانبی آن پنجره نمایی بصورت تزیینی ساخته شده که دراصطلاح آنها را پنجره های کور می نامیم وعلاوه بر این پنجره ها، تعدادی حفره های غیرمشخص وصلیبی شکل که احتمالا ،هم جنبه تزیینی داشته وهم برای گذاشتن وسایلی درون آنها بوده وجود دارد.

اسلاید 35: ورودی اصلی معبد، که دربدنه جنوبی واز درون اطاق مستطیل شکل مجاور می باشد واز این لحاظ درست مشابه ونظیر معبد قدیمی است که باتوجه به پلان بنای مکشوفه آن را می توان دومین نیایشگاه ساخته شده در تپه نوشیجان دانست.

اسلاید 36: از طرفی وجود پله های گرد درهر دومکان ،بطور یکنواخت ، دارای عملکرد یکسانی بوده که در دومین بنا فقط محل آن تغییر کرده است. هم چنانکه نقشه بنا نیز با مختصر اختلافی ،تغییر جهت یافته است.نقشه معبد مرکزی زمان ماد درنوشیجان به گونه ای است که مارا به سنت معماری دوره ساسانی نزدیک می کند وبرای اولین بارطرح چلیپا شکل ساختمانی را درکاخ بیشابور واکثر آتشگاههای زمان ساسانی مشاهده می کنیم.ولی درمقایسه مکانی وزمانی طرح چنین فرمی را می توان بانقشه یکی از اطاقهای منقوش مکشوفه از حفاری های لرستان درمحل معروف به باباجان که در حدود 100 کیلومتری جنوب غربی این مکان قرار دارد بررسی نمود.

اسلاید 37: اما درمورد پنجره های کور باید گفت که از قرن نهم تا هفتم ق.م آشوری ها با چنین پنجره هایی کاذب آشنایی نداشته اند ولی دربناهای اورارتویی نه تنها در بناهای خشتی بلکه در بناهای سنگی نیز چنین پنجره هایی وجود داشته وما درمعماری زمان هخامنشیان در دو نقطه فارس،نقش رستم به روی بدنه کعبه زردشت ودر پاسارگاد به روی بدنه بنای معروف ، به قبر کمبوجیه باآن مواجه می شویم.

اسلاید 38: به هر جهت دقت وتوجهی که در پرکردن وحفظ معبدمرکزی به عمل آمده این احتمال وجود داردکه درمجموعه بناهای نوشیجان ،قلعه ودژ فقط به منظور حفاظت وپاسداری از این بنای مذهبی ومهم بوده است .زیرا در غیر این صورت می توانسته اند بنای متروکه را بدون پرکردن رها کنند .

اسلاید 39: اتاق ها وانبارهادومین اثر مهم معماری نوشیجان دژ این مکان است که دریک پلان زمین صاف با اطاق نگهبانی هماهنگ گردیده ومتصل به یک پلکان است ودرطول چهار انبار تسلیحاتی موازی دارد دژ شامل حصار وبازو واطاقهای مسکونی وانبارومخازن می باشد که مجموعه ای به طول 25 وعرض 22 متر را فرا گرفته اند.

اسلاید 40: دیوارهای بیرونی با6 برج درجهت پهنا و7 برج در جهت طول طرح ریزی گردیده است تنها ورودی بنا بین دو برج استاندارد در وسط دیوارشرقی کار گذاشته شده است متاسفانه در اصلی از بین رفته است وچهارچوبها درارتفاع کمی بیشتر از1 متر برجا مانده اند

اسلاید 41: اند اگرچه نیمه شمالی اطاق نگهبیانی ازبین رفته بقایای نیمه جنوبی به خوبی حفظ شده است ما می توانیم سه طاقچه مثلثی شکل ببینیم که سقف آنها با دوخشت به صورت ضربی پوشیده شده تزیین یافته است وبالاخره اجاق ایجاد کرده اند که وقتی سربازان در حال انجام وظیفه نگهبانی هستند خودشان را طول ماههای زمستان گرم کنند . به این دلیل که هنوز هم بخش بزرگی از کف این اطاق با ریگهای که آب ساییده شده اند پوشیده شده است غرب اطاق نگهبانی یک قسمت پهن است که به طور ناقص حفظ شده است

اسلاید 42: در به روی یک پاگرد با شیب ملایم باز می شود که قسمت اعظم سقف پاگرد ناپدید شده است اما نزدیک راس اولین بخش پلکان یک رشته بستهای خشتی موازی درهردو طرف راهرو به چشم می خورد این بستها به فواصلی ظاهر می شوند که دارای یک انحنای جزیی می باشد.

اسلاید 43: درحالی که دریک بررسی محدود می توان دید که نه فقط در انحنا ها بلکه در زاویه ها نیز بخوبی کار شده است اینها آجرهایی (خشتهایی) هستند که به تدریج به نمایندگی بخشی از یک اطاق ضربی که دوباره از یک لایه بالاتر به پایین ریخته است روی بستها ظاهر می شوند در اطاق 20 پلکان گرد درسه طرف یک ستون آجری پیشرفت نموده قبل از اینکه پلکان چهارطرف را داشته باشیم در هر طرف که ستون به سوی بیرون مایل می شد یک قالب بندی چوبی که حالا ناپدید شده کار می گذاشتند. درحالیکه سطح شکسته راه راه در بالاترین نمای سمت راست دیده می شود.

اسلاید 44: بیشترین احتمال در جبهه ای مشخص است که اجزای سقف با یک بلوک مرکزی دوباره به هم متصل شده اند به پایین پلکان یا سمت چپ بیرون از اطاق نگهبانی بر میگردیم در اینجا به دری می رسیم که به اولین چهار انبارتسلیحاتی می خورد نزدیک زاویه دست چپ پنجره مشابهی بوجود آمده که غنی ترین کشف اولین فصل حفاری درآنجا کشف ذخیره نقره ای بود جنوبی ترین انبار تسلیحاتی اطاق 23 یک انبار ساده به نظر نمی آید وتغییرات متنوعی را درآن می توان دید احتمالا به تبعیت از یک بخش فرو ریخته درقسمتی از پلکان بیشتر اطاق23 بزرگتر شده با آجر ویک مسیر باریک درسمت چپ برای یک راه پله جدید به اولین طبقه به وجود آمده است .

اسلاید 45: با دقت وتوجه به بقایای انبارهای تسلیحاتی چنین به نظر می آید که آنها قبل ازمتروک شدن دژ به طور سیستماتیک خالی شده است لازم به ذکر است که حالت بنا نشان می دهد که نورگیراین اطاقها وانبارها بیشتردرضلع غربی درجهت معبد دوم واحتمالا در زیرسقف ایجاد شده است بر روی حصار دژ بقایای شکافها وسوراخهایی که شبیه تیرکش می باشد و احتمالا جهت دفاع از دژ ایجاد شده دیده می شود که بیشتر آنها متاسفانه بر اثرمرور زمان خراب شده واز بین رفته اند این نوع تیرکش ها را می توان در دژهای اورارتویی وآشوری نیز مشاهده نمود که احتمالا مادها درساختن آنها از معماری اورارتو وآشوری ها تاثیر پذیرفته اند.

اسلاید 46: سقف اطاقها وانبارها همانطوری که دراورارتوها نیز مرسوم بود پوشش مسطح چوبی داشته اما پوشش بعضی از راهروها وشبستانها به صورت هلالی با خشت های بزرگ مستطیل شکل وبصورت ضربی پوشانیده که ازلحاظ هنر معماری در این دوره خیلی جالب وبسیارحایز اهمیت می باشد مصالح ساختمانی بکار رفته در اطاقها وانبارها عموما از خشت بوده که ابعاد خشت های بکار رفته درآنها 13 25 20 سانتیمتر می باشد.

اسلاید 47:

اسلاید 48: تونل دربخش شمالی تالارستوندار ودر امتداد شرق وغرب حفره ای سردابه ای شکل کنده شده که درعمق 3 متری به صخره منتهی می شود ارتفاع ورودی این حفره پله دار که از آن تونل نیز یاد شده است 170 سانتیمتر وپهنای آن 180 سانتیمتر می باشد که از سطح طبیعی تپه به طرف غرب بصورت شیب دار وبطول 20 متر حفر گردیده است ولی با توجه به شکل ظاهری آن چنین روشن می شود که هرگز کار تونل پایان نیافته وبلکه به عللی به طور ناقص رها شده است و در وضع موجود تونل دارای 43 بوده وعملکرد آن چندان معلوم روشن نشده است ولی از لاشه سنگهای بدست آمده از آن جهت پرکردن معبد اصلی که احتمالا جنبه حفاظتی داشته استفاده کرده اند

اسلاید 49: بنابر این می توان این را پذیرفت که تونل در آخرین دوره استقرار در این مکان احداث گردیده و درعین حال جنبه امنیتی داشته وساکنین محل در مواقع ضروری ویا احساس خطر ازآن بعنوان پناهگاه استفاه می کرده اند لازم به ذکر است که چنین پناهگاهی فقط مختص به مادها نبوده بلکه در کاوشهای شهر گوردیون واقع در بخش مرکزی آسیای صغیر تونلی پله دار کشف شده است که ازهرلحاظ قابل مقایسه با تونل نوشیجان می باشد.

اسلاید 50: حصار دژ در بخش جنوبی اطاقها وانبارها وهمچنین در طرف شرقی آنها حصار مستحکمی به چشم می خورد که دربخش شرقی با انحنای خاصی بناها را در برگرفته است در طرف جنوب حصار دژ در امتداد شرق وغرب دهکنگره ایجاد گردیده که حصارهای کنگره دار اورارتوها را به خاطر می آورد دروازه دژ همانند دژگودین درطرف شرق می با شد.

اسلاید 51:

اسلاید 52: گنجینه مکشوفه از نوشیجان تپه یکی از جالب ترین اکتشافات هیات در پایان فصل حفاری در اطاقهای شرقی قلعه که در شرف اتمام کار بود به وقوع پیوست به هنگام برداشتن یک آجر ناتمام از کف سراشیب در جبهه جنوب شرقی معلوم شد که این آجر برای پنهان ساختن یک کاسه کروی شکل که درون آن با بیش از 200 شی نقره ای کوچک پرشده بود بکار رفته است البته در چنین شرایطی باید گفت که این گونه روشن تدبین وپنهان سازی در واقع یک روش سریع بوده ودر یک مورد اضطراب ونگرانی ناشی از حمله و ویرانی وغارت چنین کاری برای دفن گنجینه ها صورت می گرفته است .

اسلاید 53: اشیا مکشوفه انواع مکشوفه انواع گوناگونی بودند که از جمله آنها می توان به مهره ها وحلقه های کوچک به قطر 6/2 سانتی متر یک گوشواره کوچک دارای چند شی مدور جداگانه از نقره شش پایه نقره ای به اندازه های مختلف وبیش از یکصر تکه فلز اشاره کرد . البته با توصیفی این گونه احتمال می رود وارد بحث در توسعه ارزش نقره کاری واحیانا تجارت این کالای گرانبها بشویم بهر حال روش جواهرسازی تماما نقره کاری بوده ودرآنها عواملی ترکیبی دیگری دیده نمی شود در ضمن درهمان زمان ممکن است که پایه ها وحلقه ها ی نقره ای وغیر مورد استعمال بیشتری داشته وتا حدی نیز اشکال ساده جواهرسازی را تشکیل می داده اند.

اسلاید 54: اگرچه بحث دراین زمینه لزوم پرداختن به مطالعات بیشتری را ایجاب می کند ولی باید گفت که بسیاری ازاشیا یافت شده از نظر کاروشیوه هنر مربوط به هنر محلی بوده وهریک متعادل با وزن خود نیز ارزش متفاوتی داشته اند.شاید بتوان اضافه کرد که مهره های مدور مارپیچ این مجموعه جنبه قدیمی تری داشته واشیا مارپیچ دیگرکه احتمالا مربوط به یک گردنبند می باشد مشابه آن از طبقات مربوط به اواخر هزاره سوم یا اوایل هزاره دوم پیش از میلاد تپه حصار.......... دامغان شناخته شده از طرفی مهره های کوچک نقره ای این گنجینه با اشیا مکشوفه از مارلیک وزیویه قابل مقایسه می باشد. درضمن حفاری اشیا مفرغی نیز از اطاقهای نوشیجان تپه بدست آمده است که این اشیا شباهتهایی با اشیا قرن هفتم نیمرود پیدا می نماید وچنین تصور می رود که مادها اشیا فوق را به عنوان غنایم جنگی از شهرهای غارت شده آشوری به نوشیجان آورده اند.

اسلاید 55: ترتیب تاریخیازنظروجود مدارک وآثاری برای تاریخ گزاری وتوجه به آنچه توصیف شد باید گفت علاوه بر همه اینها یک تکه چوب بزرگ که شاید قسمتی ازیک تیرچوبی بوده واز اطاق شماره یک کشف گردیده است با انجام آزمایشهای کربن 14 روی این چوب تاریخی معادل به 22 723 پیش ازمیلاد به دست آمده است .این تاریخها ممکن است با زندگی وحیات اولیه موجود در دوران رواج وترقی ساختمان مرکزی نوشیجان مطابقت داشته باشد بهرحال دلایلی درمورد متروک ماندن ونمی تواند ازتپه نوشیجان که هنوز کاملا وضع آن روشن نشده ومورد بررسی دقیق قرارنگرفته است بدست آید معهذا این ناحیه باستانی بدون تردید یک مرکزیت سیاسی- مذهبی ومهم نظامی در زمان مادهابوده واستحکام نوشیجان ویژه دژآن یقینا جهت دفاع ومقابله در برابر هجوم وتاخت تازهای وحشیانه آشوری ها ساخته شده است ولی بعلت نا امن شدن منطقه مادها این مکان را رها کرده وبه جای دیگرکوچ نموده اند که این استنباط می تواند بر وجود تونل (پناهگاه زیرزمینی) وپنهان کردن گنجینه ودیوار دفاعی دژ مبتنی باشد.