جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران

جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران

اسلاید 1: دانشگاه تربیت مدرس دانشکده علوم انسانی عنوان درس :جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران استاد:دکتر سید یحیی صفوی سال تحصیلی 1394 -1393

اسلاید 2: جغرافياي مرز با تأکید بر مرزهای ایران

اسلاید 3: هدف : آشنا کردن دانشجویان با مباحث مرز در جغرافیای سیاسی و نیز مسائل بحرانی مرزهای ایران سرفصل ها: 1- تعاریف و مفاهیم مرز و سرحد. 2- سیر تحول مرز به عنوان یک عنصر فضایی 3- انواع مرز: مرزهای طبیعی. مرزهای هندسی . مرزهای فیزیوگرافیک . مرزهای فرهنگی 4- مراحل استقرار و تثبیت مرز. 5- مرزهای بین المللی درجغرافیای سیاسی: الف- مرزهای خشکی ب- مرزهای آبی و دریایی ج- مرزهای هوایی د- مرزهای فضایی

اسلاید 4: 6- تأسیسات مرزی(مرزبان، گمرک، گذرنامه و...) 7- کارکرد ها و تعاملات مرزی. 8- کشمکش مرزی و منازعات غیر نظامی درمرزهای بین المللی. 9- ویژگی های کلی مرزهای ایران (انواع، طول، مسائل کلی مرزی و غیره) 10- مسائل مرزهای شمالی ایران. 11- مسائل مرزهای غربی ایران. 12- مسائل مرزهای جنوبی ایران الف - از دهانه فاو تا بندرعباس ب - از بندرعباس تا خلیج گواتر 13- مسائل مرزی شرقی ایران الف – مرز ایران و پاکستان ب- مرز ایران و افغانستان

اسلاید 5: تعريف مرز:دكتر حافظ‌نيا درباره مرز مي‌نويسد: «مرز عامل تشخيص و جدايي يك واحد متشكل‌سياسي يا كشور از ديگري واحدهاي مجاور و به عبارتي جدا ساز قلمرو فرمانروايي دو نظام‌سياسي است»‌.آلاسداير درايسدل –جرالد.اچ بليک :مرز به پديده اي فضائي اطلاق مي شود که منعکس کننده قلمرو حاکميت سياسي يک دولت بوده و مطابق قواعدي خاص در مقابل حرکت انسان ،انتقال کالا،...مانع ايجاد مي کند

اسلاید 6: مـرز سياسي يک خط مشخص است که جدا کننده دو واحــد سياسي محسوب مي شود و فقط محدود به سطح زمين نيست بلکه مرزهاي هر حکومت به طرف بالا در يک سطح عمودي گسترش مي يابد تا فضاي ملي را تحديد کند و به طرف پائين (به صورت گوه مخروطي تا مرکز زمين)پيش مي رود تا حاکميت زير زميني را تعيين کند.بنابراين در جهان کنوني حاکميت دولت ها بر روي خشکي،دريا و هوا اعمال مي شود

اسلاید 7: طبقه بندي ژنتيکي مرزهاي بين المللي: بر مبناي روابط موجود بين مرز بين المللي و چشم انداز فرهنگي الف) مرزهاي پيش از سکونت(Pioneer ) يا مرزهاي پيشتاز (Anteceden)ب) مرزهاي تطبيقي (Subsequent)ج) مرز هاي تحميلي (Superimposed)د) مرزهاي متروکه (Relict)

اسلاید 8: الف) مرزهاي پيش از سکونت (Pioneer ) يا مرزهاي پيشتاز (Anteceden) به مرزهايي که از سوي مهاجران درسرزمين هاي خالي از سکنه پديد مي آيد مرزهاي پيش از سکونت (يا پيشتاز، Anteceden)گفته مي شود . اين نوع مرزهاي بين المللي حتي قبل از آنكه سرزمينهاي مورد نظر بطور كامل كشف شده و مستعمره شوند، در ميزهاي كنفرانس مورد توافق قرار گرفتند. از منظر جغرافياي سياسي خطوط مرزي ترسيم شده در نواحي خالي از سکنه ،پيش از پديدآمدن اجتماعات انساني ، را مي توان بهترين گزينه خط مرزي ناميد .زيرا مردم بتدريج در اطراف اين خطوط ساکن شده اند و وضع خود را با مرز تطبيق داده اندوبنابراين کمترين تنش ها را دارد.

اسلاید 9: نمونه ،خط مرزي ميان آلاسكا و كاناداست كه در زمان تعيين‌آن (زمان بستن قرار دادهاي سال هاي 1825و1827ميان روسيه و انگلستان)هيچ كس در آن نواحي زندگي نمي‌كرد و اين ناحيه بعدها مسكون شد. نمونه ديگر خط مرزي ميان کانادا و ايالات متحده آمريکاست

اسلاید 10: ب) مرزهاي تطبيقي (Subsequent) مرزهاي تطبيقي،به مرزهايي گفته مي شود که با توجه به جغرافياي انساني نواحي و منطبق باالگوهاي فرهنگي - قومي تعيين مي شود.چنين مرزهايي اغلب از تقسيمات قومي- فرهنگي چشم انداز، بويژه تقسيمات زباني و مذهبي پيروي مي كنند.بهترين نمونه چنين مرزي ،خط مرزي هند و پاکستان است که پس از استقلال و جدا شدن پاکستان از هند بوجود آمد

اسلاید 11: مرز تطبيقي هند و پاکستان

اسلاید 12: مرز هاي تحميلي (Superimposed): به خطوط مرزي كه بدون توجه به سيماي قومي- فرهنگي ناحيه وتنها در اثر سياست بين‌المللي بوجود آمده‌اند، مرزهاي تحميلي گفته مي‌شوند. در نتيجه ترسيم‌اين خطوط مرزي‌، مردمي كه از يك قوم و يك نژاد بوده‌، زبان و فرهنگ مشترك دارند، از يكديگرجدا شده‌، تحت لواي حكومتهاي جداگانه به سر مي‌برند. مثال:مرزهايي كه دول استمارگر اروپايي‌بعد از جنگ جهاني اول در قاره آفريقا بوجود آوردند. مرزهاي کشورهاي غنا ،نيجريه وکامرون مرز کره شمالي و جنوبي،ويتنام شمالي و جنوبي،يمن شمالي و جنوبي،آلمان شرقي و غربي ،مرز اسرائيل و اردن،مرز ايران و جمهوري هاي آسياس مرکزي و...

اسلاید 13: مرز تحميلي کره شمالي و جنوبي

اسلاید 14: مرزهاي تحميلي کشورهاي استعمارگر در آفريقا

اسلاید 15: د) مرزهاي متروکه (Relict) اين گونه مرزها همان گونه که از نامشان پيداست ،اعتبار خود را به عنوان مرز سياسي از دست داده‌اند ولي عموماآثارآنها هنوز در چشم‌اندازها نمايان است‌. به عنوان مثال مي توان از مرزبين سومالي ايتاليا و سومالي بريتانيا با اتيوپي‌ در شاخ آفريقا ويا مرزهاي پيشين بين آلمان و مجارستان نام برد. همچنين مرز بين آلمان شرقي و غربي و مرزهاي شوروي سابق در جمهوري هاي تازه استقلال يافته جزء مرزهاي متروکه به شمار مي رود.

اسلاید 16: مرز دو آلمان در برلين نمونه اي از مرزتحميلي قديم و متروکه امروز

اسلاید 17: طبقه بندي مرز از نظر تطا بق با عوارض طبيعي: نوع ديگري از تقسيم بندي مرز ،طبقه بندي مرزها از نظر تطابق آنها با عوارض طبيعي است . بر اين اساس ،مرزها را مي توان بر حسب درجه تطابقشان با عوارض به دو گروه تقسيم کرد: 1-مرزهاي طبيعي ؛مرزهايي كه با كاربرد عوارض طبيعي مشخص ومعين‌مي‌گردند2-مرزهاي هندسي ؛مرزهايي كه با ابزار ساختگي مانند پرچين‌، ستون‌، ميله و سيم خاردار مشخص مي‌شوند. 1-مرزهاي طبيعي:2-مرزهاي هندسي : 1- کوهستان2-رود،درياچه3-جنگل ،صحرا ،باتلاق

اسلاید 18: طبقه بندي مرزها بر اساس شکل هندسي آن : 1)محدب 2)مقعر 3)مستقيم مرزهاي محدب هميشه وسوسه انگيزند؛مثلادر جنگ نظامي ايران و عراق نيز قبل ازهر چيز مرزهاي محدب کشور ايران،که عبارت بودند از برآمدگي مرزي قصر شيرين بين قره تو تا آب گيلان ،برآمدگي نفت شهر و سرانجام بر آمدگي مهران ، دستخوش آفند ارتش عراق شد.مرزهاي محدب موجب مي شود که در ابتدا و شروع درگيري هاي نظامي ،ابتکار عمل در دست کشور دارنده آن باشد و در مقابل،کشوري که از چنين امتياز مرزي برخوردارنيست سعي مي کند اين ابتکار عمل را در شروع بحران ازطرف مقابل سلب کند .

اسلاید 19:

اسلاید 20: طبقه بندي مرز بر اساس ماهيت و فضاي تشکيل دهنده آن :نوع ديگر از طبقه بندي مرزها ،تقسيم بندي آنها بر حسب ماهيت يا فضاي تشکيل دهنده آنهاست .بر اين اساس مرزها را مي توان به طور کلي به سه دسته تقسيم کرد:1-مرزهاي خشکي2-مرزهاي هوايي 3-مرزهاي آبي : الف)مرزهاي رودخانه اي ب)مرزهاي دريايي

اسلاید 21: مرزهاي آبي : الف)مرزهاي رودخانه اي ب)مرزهاي دريايي

اسلاید 22: الف)مرزهاي رودخانه اي (رودهاي بين المللي): از ديدگاه حقوق بين الملل ،رودهاي بين المللي به راههاي آبي اطلاق مي شوند که از مرز بين دو يا چند کشور عبور کرده و نوار مرزي کشورها را تعيين مي کند يا رودهايي که در طول مسير خود از قلمرو چند کشورعبور مي کنند .مانند رن،دانوب،اروند رود،دجله و فرات و...رودي بين المللي است که سه مشخصه زير را دارا باشد:1)از خاک دو يا چند کشور عبور نمايد2)دو يا چند کشور را از يکديگر جدا سازد.3)اهميت اقتصادي داشته باشد.

اسلاید 23: حوزه رود هاي بين الملليدر حال حاضر 261 (رود)آبراهه بين المللي وجود دارد که 45.3 درصد سطح کره زمين را در بر مي گيرد

اسلاید 24:

اسلاید 25:

اسلاید 26: خط منصف خطي است که فاصله هر نقطه اي از آن تا نزديکترين نقاط دو ساحل به يک اندازه باشد ، به عبارت ديگر خط منصف خطي است که رودخانه را به دو قسمت مساوي تقسيم مي نمايد خط منصف مفهومي در ارتباط با سطح افقي آب است. خط تالوگ يا خط القعر ، عميقترين خطي است که در مسير عمده کشتي ها ، بستر رودخانه را به دو نيم تقسيم مي کند . واژه تالوگ ريشه اي آلماني دارد وبه معني مسير دائمي کشتيراني است .به عبارت ديگر تالوگ خط مرزي نيست ، بلکه در واقع حوزه اي مرزي است.

اسلاید 27: ب)مرزهاي دريايي

اسلاید 28: مناطق دريايي تحت صلاحيت ملي دولت ها:1-آبهاي داخلي:2-درياي سرزميني:3-منطقه نظارت:4-منطقه انحصاري اقتصادي:5-آبهاي آزا د:قلمروهاي بستر دريا: 1-سکوي ساحلي يا فلات قاره 2-منطقه ميراث مشترک بشريت

اسلاید 29: مناطق دريايي تحت صلاحيت ملي دولت ها

اسلاید 30: مالکيت ،صلاحيت و حاکميت دولت ساحلي

اسلاید 31: خط مبداء: خط مبداء خط مرز سياسي يک کشور در قلمروها و عرصه هاي آبي مجاور آن است.به عبارت دقيق تر،خط مبداء دقيقا حکم مرز سياسي کشور را دارد وحکومت ها در فضاي آبي پشت سر آن درسطح،عمق و فضاي بالاي آن از حق مالکيت،حاکميت و صلاحيت مطلق برخوردارند،دقيقا مانند مرزهاي سياسي کشور در خشکيها.معيار عمومي يراي تعيين خط مبداء خط پست ترين حد جزر در ساحل است .

اسلاید 32: آبهاي داخلي: آبهاي پشت خط مبداء ،آبهاي داخلي است و آنچه پشت خط مبداء قرار مي گيرد تحت مالکيت و حاکميت دولت سرزميني است که حق هر گونه اقدامي در آن مشابه سرزمينش را دارد و حکومت هاي ديگر هيچگونه حقي در اين منطقه ندارند. دولت مي تواند نقاطي را در داخل آبهاي داخلي به عنوان بندرگاه به جامعه بين المللي معرفي کند تا کشتي هاي خارجي بتوانند از آن استفاده کنند؛ البته جزء حق دولت ساحلي است که هرگاه خواست بندر را ببندد يا ورود کشتي هاي خاصي را به آن محدود يا ممنوع کند.

اسلاید 33: درياي سرزميني: اولين منطقه رسمي دريايي است که پس از خط مبدا ، به سمت دريا، قرار گرفته وعرض آن بين 3 تا 12 مايل دريايي است (تعيين عرض آن تابع نظر دولت ساحلي است واکثر کشورهاي جهان عرض 12 مايل را برگزيده اند).دولتهاي ساحلي در منطقه درياي سرزميني داراي حق حاکميت مطلق وانحصاري اند ومالکيت منابع اين مناطق نيز متعلق به دولتهاي ساحلي است . ساير کشورها در اين منطقه فقط داراي حق عبور بي ضرر (سريع وپيوسته ) هستند.

اسلاید 34:

اسلاید 35: منطقه نظارت: اين منطقه بلافاصله پس از درياي سرزميني قرار دارد وحد نهايي آن نيز 12 مايل دريايي است . منطقه نظارت جزو درياهاي آزاد نيست وبخشي از منطقه انحصاري واقتصادي محسوب مي شود؛ دولت ساحلي حق دارد در اين منطقه ، اولا از نقض مقررات گمرکي ، مالي ، مهاجرتي وبهداشتي در قلمرو درياي سرزميني خود جلوگيري کند؛ ثانيا متخلفين از مقررات مذکور را به مجازات برساند.

اسلاید 36:

اسلاید 37: منطقه انحصاري اقتصادي: حد نهايي اين منطقه از خط مبدا ، 200 مايل دريايي است. دولتهاي ساحلي در بالا ، سطح ، بستر وزير بستر منطقه انحصاري – اقتصادي ، حق کاوش ، بهره برداري ، حفاظت از منابع طبيعي زنده وغير زنده ، تحقيق وبهره برداي اقتصادي ، نظير توليد انرژي واستفاده از منابع ، ايجاد جزاير مصنوعي وتاسيسات وساختمان ، انجام تحقيق علمي وکنترل محيط زيست دريايي را دارند.دولتهاي ديگر در اين منطقه تنها حق آزادي کشتيراني ، پرواز ، کابل کشي ولوله گذاري را دارا مي باشند.

اسلاید 38:

اسلاید 39: حدود 90 درصد منابع آبزيان ، 87 درصد ذخاير شناخته شده نفت وحدود 10 درصد کلوخه هاي منگنز جهان را در منطقه انحصاري اقتصادي قرار دارد.

اسلاید 40: آبهاي آزا د: شامل کليه قسمتهايي از دريا مي شود که پس از منطقه انحصاري واقتصادي قرار گرفته باشند ودر قلمرو هاي دريايي کشورها واقع نباشند . در اين منطقه ، آزادي کشتيراني ، پرواز ، کابل کشي ولوله گذاري ، احداث جزاير مصنوعي وتاسيسات ، ماهيگيري ، تحقيقات علمي براي همه کشورها اعم از ساحلي وغير ساحلي ، مشروط به اينکه مخل دريانوردي بين المللي نباشد وحقوق يکديگر را رعايت کنند، وجود دارد.

اسلاید 41: قلمروهاي بستر دريا: 1-سکوي ساحلي يا فلات قاره 2-منطقه ميراث مشترک بشريت

اسلاید 42: سکوي ساحلي يا فلات قاره : بر اساس کنوانسيون 1982 حقوق درياها،فلات قاره به آن بخش از بستر و زير بستر آبها اطلاق مي شودکه تا حد خارجي حاشيه قاره کشيده شده باشد.حاشيه قاره شامل بخش هاي زير است:1-سکوي ساحلي يا همان فلات قاره سنتي 2-سرازيري قاره3-برآمدگي قاره يا پيش قاره حد معمول فلات قاره 200مايل دريايي از خط مبداء است که البته تحت شرائطي تا 350 مايل مي تواند گسترش داشته باشد.

اسلاید 43:

اسلاید 44: در اين منطقه حق انحصاري برداشت از کليه منابع معدني ومنابع جاندار وغير جاندار بستر وزير بستر دريا وساير موجودات بي حرکت يا چسبيده به کف وغير آن ، متعلق به دولت ساحلي است . البته اقدامات دولت ساحلي نبايد مخل آزادي کشتيراني وساير حقوق دولتهاي ديگر در قلمرو آبهاي منطقه فلات قاره شود وآنها نيز به هنگام کابل کشي ولوله گذاري در کف دريا بايد منافع کشورهاي ساحلي را درنظر داشته باشند.حقوق کشور ساحلي در منطقه فلات قاره :

اسلاید 45: منطقه ميراث مشترک بشريت منطقه ((ميراث مشترک بشريت )) : اين منطقه از مفاهيم جديدي است که در کنوانسيون 1982وارد حقوق بين الملل درياها شده است وشامل منطقه اي از درياها واقيانوسهاست که در ماوراي قلمرو فلات قاره ومنطقه انحصاري – اقتصادي دولتها قرار دارد.منابع اين منطقه به هيچ دولتي تعلق ندارد ومتعلق به همه بشريت است وتنها مقام مجاز براي بهره برداري از آن ،((مقام بين المللي بستر درياها)) است.

اسلاید 46:

اسلاید 47: اختلافات مرزي: اس.بي .جونز «مرز مثل پوست ممکن است مرض مربوط به خود را داشته باشد يا منعکس کننده امراض بدن باشد»

اسلاید 48: انواع اختلافات مرزي :1-‌اختلافات مکاني(definitional) : به اختلافات ايجاد شده بر سر مكان دقيق مرز گفته مي شود كه ممكن است در اثر تفسيرهاي گوناگون و بعضاًمتضاد از اسناد قانوني يا تغيير مكان مرز طبيعي حاصل شوند. اختلاف ايران و عراق بر سرمرز اروند از نوع اول و اختلاف ايران و افغانستان بر سر رود هيرمند واختلاف نيجرونيجريه بر سر رود نيجر از نوع دوم است.

اسلاید 49: 2- اختلافات بر سر قلمرو ( locational): اين نوع اختلافات كه به اختلافات ارضي نيز موسومند،زماني بروز مي کند كه دوكشور همسايه مدعي حاكميت يك قلمرو مرزي باشند.معمولا دلائل تاريخي ،جغرافيايي و امنيت ملي اساس اين ادعا ها را تشکيل مي دهد .در خاورميانه کشمکش اعراب و اسرائيل بر سر بيت المقدس از بارزترين آنهاست .ساير اختلافات از اين نوع در منطقه خاورميانه و شمال آفريقا ،مي توان به ادعاي مراکش در مالکيت بر 267 هزار کيلومتر مربع از اراضي صحراي غربي واختلاف بين عربستان سعودي ،عمان و ابوظبي بر سر واحه هاي بوريمي و اختلاف مصر و سودان در مورد وادي حلفا اشاره کرد.در اختلافات مکاني واختلافات قلمروي معمولاايجاد تغيير در مکان مرز مورد نظر است.

اسلاید 50: 3- اختلافات عملکردي (operational): به اختلافاتي گفته مي شود که درمورد نحوه ادره و عملکرد مرزها بين دو کشور بروز مي کند .مرز به عنوان يک مانع در برابر حرکت انسان ها و جابه جايي کالاها علاوه بر مشکلاتي که در بهره برداري از منابع و مديريت آنها بوجود مي آورد ،گاهي باعث بروز اختلافات بين دو دولت مي شود .اين گونه اختلافات را به سه گروه مي توان تقسيم کرد.االف )اختلافات در مورد تشريفات عبور قانوني از مرز: (اختلاف ايران و ترکيه در مورد عبور کالاهاي صادراتي کشاورزي از ايران به اروپا،انگشت نگاري در مرز و... ) ب)اختلافات ناشي از عبور غير قانوني از مرز:(اختلاف ايران و افغانستان در مورد ورود اشرار به ايران،عراق و ترکيه در مورد عبور مخالفين کرد،ايران و آمريکا در مورد ورود نيروهاي نظامي از ايران به عراق و...)ج)اختلافات ناشي از بروز مشکلات و مسائل محلي در مرزها : تاثير سياست هاي حکومت ها در مرز بر الگوي بهره وري زمين روستايي و يا شهري و بروز مشکلات محلي.تقسيم شهر رفح به دو نيم توسط اسرائيل و مصر .

اسلاید 51: 4-اختلافات مرزي ناشي از استفاده مشترك از يك منبع اقتصادي (allocational):اين نوع اختلافات مرزي هنگامي مطرح مي شود که طرفين نمي توانند در مورد استفاده و تقسيم منابع موجود در منطقه مرزي به توافق برسند.اختلافات مرزي ناشي از استفاده مشترک از يک منبع اقتصادي،مانند برداشت بي رويه آب،استخراج معدن،بهره برداري از منابع نفت و گاز مشترک،يا استفاده از چراگاه به وسيله يک دولت و با هزينه دولت ديگر مي باشد.نمونه موردي:اختلاف ايران و قطر و کويت در مورد بهره برداري از ذخاير نفت و گاز خليج فارس.اختلافات بين ترکيه سوريه و عراق بر سر تقسيم آب رودخانه فرات اختلاف عراق و کويت بر سر حوزه نفتي روميله درمنطقه مرزي مشترک دو کشور

اسلاید 52: پيرامون جمهوري اسلامي ايران ، بالغ 8731 كيلومتر مي باشد كه 4113 كيلومتر مرز خشكي و 1918 كيلومتر آنرا مرز رودخانه اي ، درياچه و باتلاق تشكيل مي دهد و 2700 كيلومتر طول كرانه هاي ايران در شمال (درياي مازندران) و در جنوب (خليج فارس و درياي عمان) مي باشد. [1]در بعضي از نقاط ، مرز طبيعي اين كشور با مرز سياسي آن منطبق است . در بسياري از موارد خطوط مهم مرزي ، بين مرز طبيعي ايران شامل همه فلات ايران است . مرزهاي ايران در درياي آزاد در جنوب كشور و در خليج فارس واقع است و از دهانه فاو تا بندر عباس 1259 كيلومتر (به خط مستقيم) امتداد دارد مرز سياسي در اين حوزه از ساحل ، 12 مايلي دريايي است . جزاير نيز هر يك 6 مايل مرز دريايي دارند . بجز جزيره فارسي كه مرز آن روي خط منصف بين ايران و عربستان قرار دارد و در كنار آن جزيره عربي مربوط به عربستان واقع شده است كه اگر 6 مايل مرز دريايي براي اين دو جزيره در نظر گرفته شود، خط مرزي بر روي اين جزيره قرار مي گيرد. [1] مركز آمار ايران، سالنامه آماري كشور(1375) ، مشخصات طبيعي و تقسيمات كشوري (طول خطوط مرزي ايران ، مأخذ ـ سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح) .همسايگان و مناطق مرزي ايران :

اسلاید 53: بر اساس توافق ايران و عربستان ، مرز مشترك ، حد فاصل بين ايران دو جزيره است . در درياي عمان از بندرعباس تا دهانه خليج گواتر 784 كيلومتر مرز به صورت خط مستقيم است . مرز سياسي آن 12 مايل و مرز اقتصادي با كشور عمان 50 مايل است و بقيه دريا بين المللي است . در درياي بسته نيز كشور ايران در درياي مازندران با همسايگان خود 657 كيلومتر مرز مشترك دارد و بر اساس قرارداد 1942 بين ايران و شوروي هر كشورتا 10 مايل مرز سياسي و حق انحصاري اقتصادي دارد و بقيه دريا مشترك است . پس از فروپاشي شوروي و استقلال كشورهاي آسياي مركزي اين دريا بين ايران ، آذربايجان ، روسيه ، تركمنستان و قزاقستان مشترك است .

اسلاید 54: مرزهاي غربي ايران با عراق از دهانه فاو تا دالامپرداغ، 1609 كيلومتر است كه 84 كيلومتر آن در اروندرود بر اساس خط تالوگ قرار دارد و از دهانه فاو تا نهرخين تداوم مي يابد . بقيه مرز مشترك بين اين دو كشور ، مرز خشكي است كه از لحاظ شكل ، متنوع ترين مرز سياسي است . در منطقه قصر شيرين و نفت شهر، به صورت محدب و در دره شيلر ، بين كردستان ايران و عراق كه بانه را از مريوان جدا مي كند ، مرز به شكل مقعر و در جلگه خوزستان مرز به صورت خط مستقيماست . كشور تركيه نيز از همسايگان غربي ايران است كه از دالامپرداغ تا قره سوي سفلي و ارس 486 كيلومتر مرز مشترك بين اين دو كشور وجود دارد . مرزهاي شمالي ايران نيز از پورآلان تا آستارا ، 767 كيلومتر آن با آذربايجان و 40 كيلومتر با ارمنستان است و از خليج حسين قلي تا دهانه ذوالفقار 1206 كيلومتر بقيه بين ايران و تركمنستان مرز مشترك وجود دارد .

اسلاید 55: در شرق ايران كشورهاي افغانستان و پاكستان واقع شده اند كه از دهانه ذوالفقار تا كوه ملك سياه 945 كيلومتر با افغانستان و از كوه ملك سياه تا دهانه خليج گواتر 978 كيلومتر با كشور پاكستان مرز مشترك است .[1]شايان ذكر است كه در مقطع مورد بررسي همسايه هاي ايران تحولات چشمگيري را به خود ديده اند . قبل از جنگ جهاني اول از طرف غرب ، كشور ايران با امپراتوري عثماني و از شمال با امپراتوري روسيه تزاري و از جنوب و جنوب شرق با امپراتوري استعماري انگلستان همسايه بود . بعد از جنگ جهاني اول ، با فرو پاشي امپراتوري عثماني ، اين كشور با عراق و تركيه امروزي و با سقوط حكومت تزارها با اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي همسايه شده و هم اكنون با فروپاشي شوروي ، ايران با كشورهاي آذربايجان و ارمنستان و تركمنستان در شمال همسايه است . [1] درباره مرزهاي ايران رجوع كنيد : الف) سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح ب) علي رزم آرا، جغرافياي نظامي شهرستانهاي مرزي ، تهران ، انتشارات شهاب ، 1328 ج) عباس جعفري ، شناسنامه جغرافياي طبيعي ايران ، تهران ، گيتا شناسي ، 1368.

اسلاید 56: در اثر استقلال كشورهاي حاشيه جنوب خليج فارس و هندوستان از استعمار بريتانيا و تجزيه هندستان تقسيمات سياسي جديد بوجود آمد . اگر چه در اين دگرگونيها مرزهاي كشورايران از لحاظ فيزيكي تغييري نكرده است ، اما از لحاظ ژئوپلتيك تحول عمده اي يافته و موقعيت ايرات تحت تأثير قرار گرفته است . شرايط رودخانه هاي مرزي: شبكه آبها نيز در ايجاد وحدت سرزميني يا پراكندگي آن ، قدرت اقتصادي ، ارتباطات و حمل و نقل و به طور كلي در توان ملي يك كشور نقش عمده اي دارد . از لحاظ نظامي و امنيتي نيز طرز قرار گرفتن شبكه آبها مي تواند آثار منفي يا مثبتي داشته باشد . شبكه آبهاي ايران به جز كارون و اروند رود ، غير قابل كشتيراني مي باشند . به همين جهت اين آبها در معادلات ژئوپلتيك كمتر مورد توجه قرار مي گيرند . با اين حال استفاده مناسب از اين آبها ، از نظر اقتصاد كشاورزي و نيروي برق حائز اهميت است كه در بحث منابع به آن اشاره مي گردد.

اسلاید 57: عليرغم موقعيت آبراه قابل كشتيراني اروند رود در طول تاريخ ، محل مباحثات فراوان بين المللي بوده است و مشكلات سياسي و نظامي زيادي براي هر دو كشور همسايه و منطقه موجب شده است . يكي از اختلافات عمده ميان ايران و امپراتوري عثماني و بعدها با عراق ، تعيين حدود مرزي و استفاده از اين آبراه بوده است . همسايگان و مشاجره : هدف اساسي و غير قابل تغيير هر دولت ـ ملتي ، بقاي ملتي است و اين مهم ، خود در گرو مقوله تهديد است . شدت جريان تهديدهاي كه خارج از فضاي سرزميني ، دولت را هدف قرار مي دهند يا تهديدهاي بيروني ، تحت تأثير تعداد همسايگان است . در واقع امنيت ملي هر كشور از نظر تهديدهاي پيراموني ، تابع تعداد دولتها و كشورهاي همجوار است و در بيشتر مورد ها هر چه تعداد همسايگان بيشتر باشد ، تأكيد دولت و مردم بر مسائل امنيتي نيز بيشتر خواهد بود. برعكس، «تجربه نشان داده است كه كشورهايي كه در قسمتي از خاك خود با دريا مجاورت دارند و در نتيجه همسايگان كمتري دارند ، با مشكلات مرزي كمتري مواجه شده ، بهتر مي توانند استقلال خود را تأمين نمايند ».[1] [1] مير حيدر، دره ؛ اصول و مباني جغرافياي سياسي : امير كبير ، تهران ، 1357 ، ص 125[2] هاگت ، پتير : جغرافيا تركيبي نو ، جلد دوم ، شاپورگودرزي نژاد ، سمت ، تهران ، 1376 ، ص 1378 .

اسلاید 58: رياضي دانان ريچارد سن ، استعداد روابط بين ناحيه اي ، از جمله منابع مشاجره را تابع تعداد همسايگان دانسته و مي نويسند :«در كشوري مانند آلمان با نه كشور مجاور در قلمرو خود ، نسبت به كشورهاي ديگري مانند پرتغال تنها با يك همسايه ، بسيار بيشتر امكان حدوس مشاجره وجود دارد»[2] به هر حال در فرآيند تهديد خارجي ، كشور يا كشورهاي همسايه ، بالقوه و به شكل هاي زير ممكن است تحت تأثير قرار گيرند : الف ) صدور بحران: هر دولتي مي تواند انعكاس اثرهاي فوري ناامني هاي همسايگان را ، در فضاي سرزمين خود انتظار داشته باشد . دولتها ، با صدرو بحران در واقع جنگ اعلان نشده ، غير مستقيم و اغلب ناخواسته را ، عليه ديگران بويژه همسايگان آغاز مي كنند .

اسلاید 59: ب) تراكم تهديد مستقيم : اغلب جنگ هايي كه بين سالهاي 2000 – 1945 ميلادي رخ داده است ، كشورهاي را درگير نموده كه حداقل داراي چهار همسايه بوده اند . هند ـ چين ـ مصر ـ اسرائيل ـ ويتنام ـ چين ـ ايران ـ عراق و ارمنستان ـ آذربايجان ، نمونه هاي مناسبي براي اين نتيجه گيري هستند . برعكس ، يكي از عوامل عمده مصونيت و امنيت نسبي كشورهايي ، مانند استراليا ، ايالات متحده و كانادا ، تعداد كم همسايگان آنهاست . ج) تراكم اختلاف : تعداد همسايگان ، در عين حال زمينه مناسبي براي افزايش اختلاف هاي دولتهاي همسايه مهيا مي كند . اختلاف هاي ارضي و مرزي ، اختلاف بر سر منايع مشترك نفتي و حقابه رودخانه هاي مرزي ، مسائل عملكردي مرز و برخوردهاي ايدئولوژيك ، اغلب بين دولتهاي همجوار معني و مفهوم قابل لمسي مي يابد . در واقع بين تعداد همسايگان و افزايش تقاضا ها ، ارتباط مستقيمي وجود دارد . [1] هاگت ، پيتر؛ جغرافياي تركيبي نو ، پيشين ، ص 372 .

اسلاید 60: . اما وقتي وضعيت بدتر مي شود كه همسايگان يك كشور هم فراوان باشند و هم فقير و كم توسعه يافته ؛ در اين صورت همسايگان فقير ، منبع مستمع ، پايدار و كنترل ناپذير صدور انواع بحران و تنش به شمار مي روند . اين وضع نيز بي شباهت به زندگي در محله هاي شلوغ و فقير نشين حاشيه شهرها نيست ؛ در اين وضعيت حتي چنانچه كاخ يا كاخهايي نيز ساخته شوند ، از منابع تنش مصون نخواهند بود.

اسلاید 61: منشأ جغرافيايي مشاجره ها : «هاگت» ، ضمن ارائه مدلي از كشوري محصور در خشكي ، (هايپوتيتكا) 12 محور جغرافيايي بالقوه دردسرزا را كه مي توانند موجب مشاجره و منازعه دولتهاي همسايه شوند ، تشريح مي كند .[1] 1. تمايل دولت محصور در خشكي براي دسترسي به آبهاي آزاد از طريق فضاي سرزميني كشور يا كشورهاي همسايه ؛2. اختلاف تفسير درباره خط تقسيم آب (آب پخشان) ؛ 3. تغيير مرز بين المللي به دليل تغيير مسير روخانه ؛

اسلاید 62: 4. اختلاف در تعيين مرز و چگونگي بهره برداري از درياچه مشترك ؛ 5. ربودن آب علياي رود؛ 6. گسترش سرزمين يك گروه واحد قومي در دو سوي مرز بين المللي ؛ 7. حمايت از گروه اقليت وابسته به گروه اكثريت در آن سوي مرز ؛ 8. كوچ فصلي چادر نشينان دامدار در دو سوي مرز ؛ 9. ادعاي ارضي مبني بر تهديد شهرهاي مرزي ؛ 10. جنبش جدايي طلبانه داخلي ، مورد حمايت همسايه يا همسايگان ؛ 11. منبع نفتي امتداد يافته در دو سوي مرز ؛ 12. منابع مهم معدني با موقعيت سرحدي .

اسلاید 63: «هاگت» ، بر اين نكته تأييد مي كند كه فهرست او تنها شامل منشأ جغرافيايي تنشها بوده و عامل غير فضايي و غير محيطي را در بر نمي گيرد . اما حتي منشأ جغرافيايي تنشها نيز ، محدود به فرصت هاگت نيست . اختلاف نظر در مورد چگونگي تهديد حدود رودخانه هاي قابل كشتيراني مرزي ، اختلاف هاي ديرينه بر سر مالكيت جزيره يا جزيره ها و چگونگي تهديد مرزهاي دريايي و خشكي و تداخل منابع و منافع دولتهاي همجوار در درياها ، بخش ديگري از منابع مشاجره را تشكيل مي دهد .

اسلاید 64: بدين ترتيب منابع مشاجره بين همسايگان ، شامل فهرستي طولاني است كه هر يك از آنها مي توانند زمينه اي براي تكميل بحرانهاي دو سويه يا چند سويه را فراهم آورد. به فرصت هاگت اين موردهاي تنش زاي بين المللي را مي توان اضافه كرد : 1. تعقيب مخالفان مسلح تا آن سوي مرز هاي بين المللي ؛ 2. ايجاد نوار امنيتي در حاشيه مرز ؛ 3. ورود آوارگان ناشي ار جنگ هاي داخلي به خاك دولت يا دولتهاي همسايه؛ 4. گسترش دامنه نبرد به حاشيه و درون فضاي سرزمين دولتهاي همسايه ؛ 5. تلاش همه جانبه براي گسترش نظام ارزشي در كشورهاي همجوار؛ 6. مداخله هاي منظم و غير منظم نظامي ، از جمله حملات هوايي به كشورهاي همجوار ، به بهانه از بين بردن ريشه هاي بحران ؛

اسلاید 65: 7. مداخله نظامي براي حمايت از اتباع و هم كيشان ؛8. مداخله نظامي به بهانه حفظ منابع برون مرزي ؛ 9. اختلاف نظر يا تفسير در محدوده صيدگاهها ؛ 10. در اختيار قرار دادن ايستگاههاي راديو ـ تلويزيوني به مخالفان دولت همسايه ؛ 11. تأسيس پايگاههاي نظامي ، از جمله تأسيسات موشكي در حاشيه مرز . طبقه بندي منابع جغرافيايي مشاجره : منابع جغرافيايي مشاجره بين دولت هاي همجوار از نقطه نظر منشأ ، ريشه و نوع تنش در سه گروه كلي جاي مي گيرد : 1.ژئواكونوميك [1] 2 . ژئواستراتژيك و ژئوپلتيك [2] 3 . ژئوكالچر[3]البته گروه بندي قطعي منابع جغرافيايي تنش و مشاجره و قرار دادن هر يك از آنها در يك گروه به سختي امكان پذير است و برخي از اين منابع مي توانند ويژگيهاي مشترك ژئواستراتژيك و ژئوپلتيك داشته باشند . براي نمونه ، اختلاف نظر همسايگان بر سر مالكيت جزيره ها ، مي تواند جنبه هاي متفاوتي داشته باشد . [1] GEO ECONOMIC[2] GEO STRATEGIC & GEOPOLITICS[3] GEO CULTURE

اسلاید 66: چشم انداز عمومي : ـ ايران ، ركورد دار تعداد همسايه : ايران به همراه چين و پس از جمهوري فدراتيو روسيه ، ركورد دار تعداد همسايه در جهان است . اگر دولتهاي ايران تنها همين واقعيت جغرافيايي را عميقاً درك مي كردند در رفتار دراز مدت استراتژيك آنها ، دگرگوني هاي عميقي بوجود مي آمد . ايران با 15 كشور مستقل و 24 دولت ، همجوار است . اين كشور از جنوب با دولت ـ ملتهاي مستقل كويت ، عربستان ، بحرين ، قطر ، امارات عربي متحده و عمان ، از شرق با پاكستان و افغانستان ، ازشمال با تركمنستان ، قزاقستان ، روسيه ، آذربايجان و ارمنستان و از غرب با تركيه و عراق همجوار است . اما ايران در شمال با جمهوري هاي خود مختار داغستان ، نخجوان و كالميك و در جنوب با شش امير نشين از هفت امير نشين تشكيل دهنده امارات عربي متحده يعني ابوظبي ، دبي ، شارجه ، اجمان ، عم الغوين و رأس الخيمه همسايه است .

اسلاید 67: استفاده از استعداد بسيار بزرگ و در واقع بي نظير ايران و گسترش روابط فضايي بين ناحيه اي ، با وجود حجم متوسط و تعداد همسايگان زياد ، در كانون توجه دولتها قرار نداشته است . چنين موقعيتي ، فضاي سرزميني ايران را در مركز تلاقي دولتهايي قرار داده كه به طور ماهوي نيازمند تعامل فضايي همه جانبه هستند . در واقع ايران با استفاده از موقعيت مركزي و كانوني خود ، مي توانسته كانون صلح و همبستگي بين منطقه اي باشد . اين در حالي است كه تعدد كشورها و دولتهاي همجوار حاشيه ايران ، تنها زمينه افزايش ظرفيتهاي مشاجره را فراهم آورده است . گوناگوني منابع تنش و پايداري نسبي آنها در روابط ايران و همسايگان ، بيانگر اين واقعيت است كه ايران هنوز نتوانسته از عهدة ايفاي نقش «محور و سكوي صلح» منطقه اي و بين منطقه اي برآيد . يكي از دليل هاي اين ناكامي ، ناپايداري دولت ـ ملتهاي همجوار ايران بوده است .

اسلاید 68: ناپايداري دولتها: كشورهاي اطراف ايران در شمار دولت ـ ملتهاي بسيار ناپايدار تا ناپايدارند . دولت ـ ملتهاي بسيار ناپايدار ، در شمال واحد هاي سياسي مستقلي هستند ، كه با تهديد هاي ناشي از بر هم خوردن وحدت ملي و تماميت ارضي خود مواجه اند ؛ در حالي كه در وضع دوم ، دولت به معناي كشور و مملكت ، و تعرض مصون و مورد پذيرش اكثر شهروندان است ، اما دولت به مفهوم نظام و رژيم سياسي ، ناپايدار است . عوامل زير در ناپايداري دولتها و نظام هاي سياسي كشورهاي پيراموني ايران ، مؤثر بوده اند .

اسلاید 69: 1. نوپايي : به جز روسيه و تركيه ، عمر تأسيس هيچ يك از كشورهاي همجوار ايران به يك قرن نمي رسد . در واقع پادشاهي ها و امير نشيني هاي خليج فارس به جز عربستان ، از نيمه دوم قرن گذشته به استقلال دست يافته اند و چهار كشور همسايه شمالي ، تنها از سال 1991 ميلادي بر نقشه جغرافياي سياسي ظاهر شده اند . نوپايي اين دولت ـ ملتها، زمينه نداشتن بلوغ سياسي و نوعي وابستگي به قدرتهاي منطقه اي و فرا منطقه اي را براي آنها فراهم آورده است ؛ به همين دليل ، موج هاي كوتاه بحران زا باعث تنش و ناپايداري درون آنها شوند . 2. ناهمگني : اغلب دولت ـ ملتهاي همجوار ايران از نظر تركيب زباني ـ قومي و مذهبي جمعيت ، جزو دولتهاي ناهمگن هستند . غير از عربستان و ارمنستان ، بقيه اين دولتها ، با نيروهاي قدرتمند مركز گريز و ناحيه گرايي نسبتاً شديدي مواجهند. اين نيروها نه تنها توانايي به چالش كشيدن حكومتهاي مركزي را دارند ، بلكه مي توانند اساس هويت و امنيت ملي را نيز به خطر اندازند . موزائيك هاي زباني ، قومي و بويژه مذهبي اين كشورها ، سبب تكوين چالشهاي ديرينه و عميق فرهنگي در آنها و در نهايت باعث ناپايداري كشورها و نظامها شده است .

اسلاید 70: 3. تداخل علايق و منابع فرهنگي : تداخل علايق و منابع فرهنگي اغلب كشورهاي همجوار ايران با يكديگر ، در تكوين منايع بالقوه و مستمر مشاجره و تنشهاي دو يا چند جانبه نقش بزرگي ايفا مي كند . به عنوان نمونه ، مسئله (كرد) در صد سال گذشته ، همواره بستر مناسبي براي مناغشه ، مشاجره و تنشهاي چند جانبه بوده است . حضور قدرتهاي فرامنطقه اي : نفت و گاز ، ويژگيهاي ژئواستراتژيك و برخي علايق مذهبي ، زباني و فرهنگي ، سه زمينه اصلي حضور قدرتهاي فرامنطقه اي در خليج فارس ، قفقاز ، آسياي مركزي و حتي پاكستان ، افغانستان و آناتولي بوده است . در واقع ، حداكثر تراكم حضور قدرتهاي بزرگ در جهان را مي توان در مناطق پيراموني ايران جستجو كرد ؛ در فصل هاي پاياني كتاب به اين مهم توجه بيشتري شده است. [1] درايسدل و بليك ، آلاصديق ، جرالد، اچ؛ جغرافياي سياسي خاورميانه و شمال آفريقا ، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي ، تهران ، 1370 ، ص41[[1] SAULCOHEN.GEOGRAPHY AND POLITICSINADIVIDEDWORLD(LONDEN:NETHUENANDCO:LTD… 1964)P.231

اسلاید 71: تعدد ديدگاههاي ژئوپلتيك : دولتهاي پيراموني ايران نه تنها فاقد يك دستگاه ژئوپلتيك مجردند بلكه ديدگاههاي آنها تحت تأثير تاريخ ، ايدئولوژي سياسي ، موقعيت جغرافيايي ، تنگناهاي ارتباطي و آرمانهاي ملي جداگانه و اغلب انحصاري ، متعدد و متفاوت است . تعدد ديدگاههاي ژئوپلتيك از يك سو باعث كم رنگ شدن تفاهم ها و همكاريهاي نهادينه شده منطقه اي است و از سوي ديگر، تداخل و روي هم افتادگي مكاني و جغرافيايي اين ديدگاهها ، باعث افزايش تنش در سرتاسر اين منطقه شده است . در واقع ، بيشترين تراكم و فشردگي تنشها را مي توان در حوزه هاي ژئوپلتيك خليج فارس ، خاورميانه، قفقاز و آسياي مركزي يافت .

اسلاید 72: ايران پس از فدراتيو روسيه و به همراه چين داراي بيشترين همسايه در جهان است ؛ همسايگاني كه اغلب داراي نظامهاي سياسي ناپايدارند و گرفتار تنگاههاي حاد ارتباطي اند . بيشترين اين دولتها كه در شمار كشورهاي كمتر توسعه يافته به شمار مي روند ، داراي ديدگاههاي متفاوت ژئوپلتيك و نظام هاي ايدئولوژيك هستند . اين چشم انداز به موازات تداخل علاقه ها و منافع اين ملتها در يكديگر ، اندك بودن تعاملات تجاري و اقتصادي دروني ، وجود ناهماهنگيهاي فرهنگي ، مذهبي و حضور دراز مدت قدرتهاي فرامنطقه اي ، بر پيچيدگي اوضاع سياسي پيراموني ايران افزوده است . چنين وضعيتي باعث بالا رفتن ظرفيت هاي بالقوه مشاجره و كاهش ضريب هاي امنيتي دراز مدت براي ايران شده است . ـ نتيجه :