مبانی و شاخص های علم سنجی

صفحه 1:


صفحه 2:
مبانی و شاخص‌های علم‌سنجی دکتر فیروزه زارع فراشبندی !33 3 گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی اصفهان 

صفحه 3:
جه خواهيم گفت؟ * تعریف علم‌سنجی * معرفی شاخص‌های علم‌سنجی - شاخص‌های سنتی - شاخص‌های جدید - شاخص‌های خاص و بومی * آسیب‌شناسی علم‌سنجی و شاخص‌های آن 

صفحه 4:
* مطالعه اندازه گیری پیشرفت‌های علم و فناوری (اگه و روسو. 1۹۹۰). * دانش اندازه گیری علم (بو کشتاین. 1۹۹۵). * یافته‌های پژوهشی در مورد جنبه‌های کمّی و ویژگی‌های علم (انتشارات الزویر). * مطالعه کمّی و ریاضی علم و فناوری (دیوداتو, 1۹۹۶). * بررسی جنبه‌های کمّی علم به عنوان یک رشته یا یک فعالیت اقتصادی (تیگ- ساتکلیف ۱۹۹۲). 

صفحه 5:
علم‌سنجی در یک کلام *علم سنجی عبارت است از تجزیه و تحلیل کمّی و تا حد امکان کیفی فرایند تولید. توزیع واستفاده از اطلاعات علمی و عوامل موثر بر آن به منظور: برنامه‌ریزی, سیاست‌گذاری و آینده‌نگری علمی و پژوهشی در ابعاد فردی» گروهی» سازمانی» ملی و بین‌المللی. 

صفحه 6:
معرفی شاخص‌های علم‌سنجی ۱. شاخص های سنتی علم سنجی ۲ شاخص های جدید علم سنجی ۴ شاخص های خاص و بومی 

صفحه 7:
ا. شاخص‌های سنتی علم‌سنجی * شلخص‌های سنتی علم‌سنجی که بیشتر به شاخص‌هلی تحلیل استنادی معروف هستند. عبارتند از: - ضريب تأثير مجلات ‎Journal Impact Factor= JIF)‏ Discipline Impact Factor=) «2, 36 ‏ضریب‎ - «DIF (Immediacy Index) ‏شاخص فوریت‎ - Literature) ops £45 b age pees - Obsolescence 

صفحه 8:
مق ضريب تأثير مجلات (117) * يكى از رليجترين شاخصهاى سنتى تحليل استنادى و علم سنجى است كه با عناوين ديكرى هم شناخته می‌شود: - ضري ‎Journal Impact Factor) oes Jt‏ Journal Influence) oyee 358 — Citation Rate) st! or (Impact) sb - * نخستین بار توسط گارفیلد (۱۹0۵) برای مطالعه میزان تأثیرگذاری یک مجله در رابطه با مجلات دیگر و شاخص اندازه‌گیری انتشارات علمی مطرح شد. * اما استفاده از اصطلاح ضریب تأثیر برای نخستین باو براى كمّى سازى انتشارات نمليه استنادى علوم ‎Jl. 42 (Sciences Citation Index = SCI)‏ ۱۹۱۳ صورت گرفت. * _یادآوری: نملیه مذکور یکی از مهم‌ترین تولیدات مسسه اطلاعات علمی ‎IST)‏ است. 

صفحه 9:
دلایل استفاده از ضریب تأثیر _ مدیریت مجلات: در ابتدا تنها برای مدیریت مجلات و تصمیم گیری در خصوص ورود فهرست مندرجات مجلات معتبر در فهرست مندرجات ‎(Current Content) oe‏ طراحی شده بود نه برای سنجش اعتبار تمامی آثار انتشاراتی. پژوهشی و پدیدآورندگان آنها. ۲ _ مطالعه میزان تأثیرگذاری یک مجله در رابطه با مجلات دیگر ۳ _ کمّی‌سازی انتشارات نمایه استنادی علوم ‎«SCI)‏ £ امروزه از این شاخص در موارد مختلفی مانند رتبه‌بندی و ارزیابی كشورهاء دانشگاهها و دانشمندان هم استفاده می‌شود. & * یکی از دلایل استفاده از این شاخص, دسترس پذیری آسان داده‌های مورد نباز برای محاسبات مربوط به آن است. 

صفحه 10:
نحوه محاسبه ضریب تأثیر * ضریب‌تأثیر نسبت بین تعداد استنادهای دریافتی به مقالات انتشار یافته در طول یک دوره زمانی خاص است. * گارفیلد این دوره زمانی را دو سال در نظر گرفته است. * چرا که تجربه نشان داده است که حدود ۸۲۰ از کل مراجع (رفرنس‌ها) به انتشارات دو سال قبل صورت مى كيرد. استنادهای دریافتی به مقالات انتشار یافته در مجله 26 در سال‌های ۱و ۲ ضریب تأثیر مجلات < تعداد مقالات انتشار یافته در همان مجله در سال‌های ۱ و۲ 

صفحه 11:
منال اگر به مقالات منتشره در مجله فصلنامه کتاب. ۱۹۲ استناد در سال ۹ و ۱۹۸ استناد در سال ۱۳۹۰صورت گرفته باشد. و تعداد مقالات منتشره در اين مجله در سال اول ‎٩‏ و در سال دوم ‎٠‏ مقاله باشد. ضريب تأثير آن طبق فرمول فوق. ۱۰ خواهد بود (۳۹۰ بخش بر ‎.)۳٩‏ بدین ترتیب. رتبه‌بندی مجلات بر اساس ضریب تأثیر آن‌ها صورت مى كيرد. يعنى هر جه ضريب تأثير يك مجله بيشتر باشد. میزان تأثیرگذاری و استفاده از آن در مرتبه بالاترى قرار ميكيرد. 

صفحه 12:
ضریب تأثیر رشته ‎(DIF)‏ ضریب تأثیر رشته توسط هیرست (1115) در سال ۱۹۷۸ معرقی شك هدف آن: مطالعه اهمیت مجلات هسته در یک رشته علمی در اين روش تعداد اندکی از مجلات که ضریب‌تأثیر بالایی در ایک رشته دارند. شنتاساین میشوند: مجله از مقالات هسته مورد نظر مورد استناد قرار می‌گیرد. در واقع اندازه گیری تعداد دفعاتی است که یک مقاله در یک 

صفحه 13:
‎Ahn ِ ۰‏ نحوه محاسبه ضریب تآثیر رشته * روش محاسبه آن شبیه به محاسبه ضریب‌تأٌ ثیر مجلات است. * در اين روش هم معمولا یک دوره دو ساله در نظر گرفته میشود. * در سنجش این ضریب: - ابتدا تعدادی از مجلاتی که اهمیت آنها در رشته شناخته شده ‎eal‏ اتتخاب میشوند. 7 سپس مجلات دیگر در همین حوزه را که اهمیت و اعتبار آنها روشن نیست به این تعداد می‌افزایند. - درمرحله سوم. ضریب تأثیر رشته این دو گروه از مجلات به منظور تعیین مجلات هسته محاسبه ميشوند. ‎ ‎ 

صفحه 14:
فرمول ضریب تأثیر رشته تعداد استنادهای تعلق گرفته از مجلات در مجموعه استنادها به مقالات مجله مورد نظر ضريب تأثير رشته - تعداد مقالات انتشار يافته در مجله مورد نظر 

صفحه 15:
مثال * اگر مجله (الف) در دو سال متوالی. تعداد ۲۰ مقاله منتشر کرده باشد كه به اين ‎7٠١‏ مقاله. در اين دوره زمانی ۱۵ استناد تعلق گرفته باشد. * و مجله (ب) هم در دو سال متوالی. ۲۰ مقاله منتشر کرده باشد اما در این دوره زمانی ۵۰ استناد به مقالات آن تعلق گرفته باشد. * و مجله (ج ۲۶۰ مقاله را منتشر کرده باشد که در اين بازه زمانی تعداد ۳۰۰ استناد به آن ها صورت گرفته باشد. ضريب تأثير رشته اين سه مجله در دوره زمانی مذ کور به ترتیب زیر خواهد بود: - مجله الف) ۷۵/۰ ۲۰+ ۱۵ 7 مجله ب) 2۵/۲ ۱ = مجلرح) 2-۱ ۲۶۰+ ۳۰۰ 

صفحه 16:
شاخص فوریت *؟ شاخص فوریت به منظور تعیین سرعت استناد مقالات یک مجله و با روشی شبیه ضریب تأثیر مجلات محاسبه میشود: تعداد استنادهای دریافتی در سال 2 

صفحه 17:
مثال اكر تعداد ‎٠٠١‏ استناد به مقالات فصلنامه كتاب صورت گرفته باشد. و تعداد مقالات منتشره آن در همان سال ‎٠١‏ مقاله باشد. شاخص فوريت اين مجله 0 ميشود. شاخص فوريت از شاخصهاى ويزه استناد است كه نشريه كزارشهاى استنادى مجلات (4[018 به طور منظم آن را منتشر ميكند. از آنجابى كه برخى از شرايط فنى تظير تأخير در انتشارء فراوانی انتشار. سرعت فهرست کردن و ... بر اهمیت و ارزش اين شاخص اثر میگذارند. اهمیت آن به طور معناداری از ضریب تأثیر مجلات کمتر است. 

صفحه 18:
شاخص نیم عمر یا قاعده کهنگی متون * شاخص نیم‌عمی نقش زمان را در بهرهوری از اطلاعات روشن مر کند. * نشان میدهد که با گذشت زمان از میزان سودمندی مقالات و کتابها كم ميشود. * يادآورى: در فيزيك هستهاى مفهوم نيمعمر به مدت زمان زوال نيمى از ماده راديواكتيو اطلاق ميشود. * با وامكيرى از علم فیزیک. منظور از نیم عمر متون علمى: مدت زمانی است که در خلال آن نیمی از متون استنادکننده به متون علمی مورد استناد در حوزههای علمی مورد نظر منتشر شده است. 

صفحه 19:
شاخص نیم عمر با قاعده کهنگی متون (ادامه) به عبارت دیگر. نیم عمر عبارت است از مدت زمانی که در طول آن نصف ارجاعات یک مجله منتشر شدهاند. مطالعات نشان میدهد که نیمی از ازجاعات (استنادها) مقالات تازه جاب شده در دو سال اخیر به نوشتههای همان سال برمیگردد. بعد از مدت ده یا پانزده سال (بسته به موضوع) مقالات رشتههای مختلف. سودمندی خود را به عنوان منیع مورد استناد از دست میدهند. با کمک مطالعات کهنگی, نیم عمر استنادها محاسبه میشود: 7 علوم که بیشتر جنبه نظری دارند (مانند ریاضیات) دارای نیم عمر طولانی - و علومی که به مباحث وین. روزآمدی و فناوری وابستگی دارند (مانند پزشکی) دارای نیم عمر کوتاهی هستند. مطالعات کهنگی و نیم عمر در مدیریت مجموعه منابع اطلاعاتی و توسعه خدمات اطلاعاتی مناسب به کاربران کاربرد دارد. 

صفحه 20:
شاخص های جدید کی رد محص حت شاخص واى بحا ها موم ارزش متيو 

صفحه 21:
(Hirsch Index) (4 yao * یکی از جدیدترین این شاخص‌هاست که به لحاظ سادگی. سهولت کاربرد. و داشتن مزایای متعدد نسبت به ساير روشها در دستیاپی به یک عدد معین مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. * این شاخص در سال ۲۰۰۵ توسط هرش (استاد فیزیک دانشگاه کالیفرنیا) به عنوان شاخصی برای سنجش برونداد علمی- پژوهشی پژوهشگران به صورت انفرادی ابداع شد. * شاخص اچ به این پرسش پاسخ میدهد که هر یک از پژوهشگران به تنهایی چه نقشی در پیشبرد و گسترش مرزهای علوم در حوزههای مختلف دانش بشری دارند؟ 

صفحه 22:
شاخص هرش (ادامه) شاخص 1 تنها مقالاتی را شامل میشود که تعداد استناد به هر یک از آنها برابر با 13 یا بیشتر از آن است. بنابراین شاخص متعادلتری است. شاخص 11 یک پژوهشگر, شامل 11 تعداد از مقالات اوست که به هر کدام از آنها حداقل ]5 بار استناد شده باشد. برای مثال اگر یک نویسنده. ‎V‏ مقاله داشته باشد که به هر یک دست کم ‎٩‏ بار استناد شده باشد. شاخص 11 آن نویسنده " خواهد بود. اگر تعداد مقالات آن نویسنده. بپیشتر از * ولی تعداد استنادها کمتر از 7 باشد. در شاخص 11 وی تأثیری نخواهد داشت. بدیهی است هر چه عدد 11 بزرگتر باشد. نشان از توان علمی و تأثیرگذاری بیشتر یک پژوهشگر بر علم خواهد بود. 

صفحه 23:
2 ۳۳ 1 نحوه محاسبه شاخص هرش © شاخص 11 با استفاده از شمارش استنادها به حاصل کار یک پژوهشگر در طول حیات وى امتياز ميدهد. * برای به دست آوردن عدد 31 پس از انجام جستجوء بايد مقالات را بر حسب استناد به ترتیب نزولی مرتب کرد و شماره مقاله را با تعداد استنادها مقایسه نمود تا تعداد استناد مساوی یا بیشتر از شماره مقاله باشد. * شماره آن مقاله. نشاندهنده عدد 11 نویسنده است. تعداد مقالات | ۱۰ | ‎٩‏ ۸ ۷ | #۶ | ۵ ۴ 7 ۲ ۱ تعداد استنادات | ‎A ۶ ۵ ۳ ۱ ٠‏ 4 ۰ | ۱۲۰ | ۱۲ جدول ا: محاسبه شاخص اج برای یک پژوهشگر فرضی 

صفحه 24:
منال از آنجایی که از مقاله ششم به بعد. تعداد استنادها " یا بیشتر از * است. شاخص 11 اين پژوهشگر فرضی برابر با عدد ‎٩‏ ميباشد. يعنى فقط 5 مقاله از این پژوهشگر بیشتر یا مساوی ‎٩‏ استناد دریافت کرده است. اندازهگیری دقیق شاخص 1 به جامعیت پایگاه اطلاعاتی مورد جستجو بستگی دارد. به طوری که شاخص 1 به دست آمده از پایگاه مختلف اسکوپوس. گوگل اسکالر و وب آوساینس یکسان نیست. معتبرترین و مهمترین منبع برای به دست آوردن شاخص 1 پایگاه اطلاعاتی ‎Thomson ISI Web of Science‏ است و امکان اندازهگیری خودکار اين شاخص را نيز فراهم آورده است. شاخص 11 علاوه بر مقایسه نویسندگان, براى مقايسه مؤسسات. دانشكاهها و حتى کشورها نیز استفاده میشود. اما بایستی برای چنین مقایسههایی به عوامل گوناگون اثرگذار بر این مقیاس توجه کرد. 

صفحه 25:
شاخص جی ‎(g Index)‏ * توسط لثو اگه برای اندازهگیری کمّی برونداد علمی پژوهشگران علم فیزیک و سایر پژوهشگران پيشنهاد شده است. * اگه برای اصلاح و بهبود شاخص 7 شاخص جی را پيشنهاد نمود. یکی از مهمترین ایرادهای شاخص 11 این است که هر چند در امتیازدهی به مجموعه فعالیتهای علمی یک فرد. مجله. دانشگاه و کشور. کم استناد بودن یک مقاله بر رتبه آن تأثیری ندارد. * اما به همان نسبت هم اين شاخص به مقالههای پراستناد بیاعتناست و اين قبیل مقالات بر شاخص 11 پژوهشگر تأثیر قابل توجهی ندارد. 

صفحه 26:
شاخص جى (دامه) * شاخص جی با استفاده از مجذور تعداد مقالات و مقایسه آن با مجموع استنادها در محاسبات. در واقع مقالههای پراستناد یک پژوهشگر را برجستهتر میکند. * شاخص جی بالاترین تعداد ([0) مقالات است که ۲ بار یا بیشتر به آن استناد شده باشد. * این شاخص با استفاده از ضرایب خود. سعی دارد تا از تأثیر مقاله های پراستناد و کماستناد بر نتیجهگیری بکاهد و یکی از نواقص شاخص ‏ را برطرف نماید. 

صفحه 27:
شاخص وای شاخص وای توسط بولن. رودریگز و سمپل در سال ۲۰۰۳پيشنهاد شده fecal ‏سعی دارد با در نظر گرفتن کیفیت و کمیّت. نقاط ضعف دیگر شاخص‌ها‎ ‏را برطرف نماید.‎ بدین منظور. از عامل تأثیر به عنوان شاخص کمّی و معادل مقبولیت و از رتبه بر اساس وزن يا رتبه پیچ ‎(Page Rank)‏ به عنوان شاخص کیفی و عامل ارزش استفاده میکند. شاخص واى. حاصل ضرب عامل تأثیر در رتبه پیچ و در واقع حاصل ضرب کمیّت در کیفیت است و سعی دارد سنجش اعتبار علمی را تا حد امکان کیفی کند. ‎V(vj)= ISI IF(vg) x PRw(vj)‏ 

صفحه 28:
‎os‏ کر ارزش متیو ‏یکی از شاخصهای جدید علمسنجی است که توسط موییج در ‏سال ۲۰۰۹ معرفی شد. ‏در واقع شکل اصلاح شده ضریب‌تأثیر است که آن را در یک ‏دوره پنج ساله و در موضوعی خاص محاسبه ميکند. ‏نحوه محاسبه آن تقسیم تعداد استنادها به مقالههای یک مجله در ‏يك دوره پنج ساله بر تعداد مقالههای همان محله در همان دوره ‏زمانی است ‏که عدد حاصل را با همین نسبتها در کل حوزه مورد پژوهش ‏اندازهگیری مینماید. ‎ ‎ 

صفحه 29:
منال اگر تعداد استنادها به مقالات یک مجله در یک حوزه موضوعی خاص در یک دوره پنج ساله. ‎DA‏ ‏تعداد کل مقالات منتشره در همان مجله در همین دوره پنج ساله. 8: تعداد کل استنادهای دریافت شده در آن حوزه موضوعی خاص,. ©؛ و تعداد کل مقالات اين حوزه را © بنامیم, ارزش متيو عبارت خواهد بود از: A/B c/D 

صفحه 30:
شاخص‌های خاص و بومی امروزه ارزشیابی تولیدات علمی. مجلات. دانشمندان و ... به یک ضرورت تبدیل شده است و حتی از ملزومات توسعه دانش به حساب می‌آید. با توجه به نواقص شاخصهای موجود و به عنوان مکمل آنهاء تعدادی از کشورهای پیشرفته. جهت ارزشیابی و مدیریت ‎le‏ پژوهش و فناوری در کشور خود بر اساس شرایط خاص خود. سیاستهایی را تعیین کرده و شاخصهای خاصی را تدوین نمودهاند: ارزشیابی پژوهشی انگلستان ‎Research Assessment)‏ (Exercise= RAE (Crown Indicator) ‏شاخص کرون‎ z (Citation Z Score) (a+: 

صفحه 31:
شاخص‌های خاص و بومی (ادامه) ارزشیابی پژوهشی انگلستان (18/8۳): هر چهار سال يك بار شاخصهای خود را منتشر میکند. از مهمترین ملفههای ارزشیابی آن انتشارات دانشگاهها و بروندادهای پژوهشی استادان (به ویژه مقالات) دانشگاه است. شاخص كرون ‎(Crown Indicator)‏ مزیت آن امکان بررسی یک پژوهشگر. گروه یا موسسه پژوهشی. در دورهای معین. در موضوعی خاص و د نوع خاصی از منابع (مقاله. كنفرانس. و ...) است. محاسبات آن بر مبنای تعداد استنادهاست و منبع استخراج استنادها وبگاه علوم (4۷65 است (در هلند). شاخص ‎Z Score)‏ 11۵110۳8)) 2: بر مبنای شاخص کراون است و امکان ارزشیابی و مقایسه بر اساس دوره زمانی, موضوع و نوع مقالات در آن وجود دارد. از دقت بالایی نسبت به ساير شاخصها برخوردار میباشد (در سوئد). 

صفحه 32:
See eth eae ١ ‏ر‎ 

صفحه 33:
۲ 950 ۲ a ‏آسیب‌شناسی علم‌سنجی و شاخص‌های آن‎ ‏برخی معتقدند که 1 نمی‌تواند تأثیر واقعی مجلات را نشان دهد.‎ * 7 چرا که برخی از مجلات کم‌حجمتر هستند و تعداد مقالات کمتری را در هر سال منتشر می کنند. 7 به‌این ترتیب در مقایسه با مجله‌ای که تعداد مقالات بیشتری را در سال منتشر میکند (مخرج کسر در فرمول فوق) در ظاهر ضریب تأثیر بالاتری کسب میکنند. - برای رفع این نقص و نواقص ديكرى از اين دست كه به حوزه علم‌سنجی وارد است. برخی انواع دیگری از ضرایب تأثیر مانند ضريب تأثير مؤلف. ضريب تأثير مورد انتظار. ضریب‌تأثیر رشته و ... را پیشنهاد کرده‌اند. 

صفحه 34:
آسیب‌شناسی علم‌سنحی و شاخص‌های آن (ادامه) به منظور رفع ایرادات سنجه ضریب تأثیر مجلات و ایجاد بهبود و تعدیل در آن. معیارهای دیگری عرضه شده است: .{Prestige Factor) jt+l ‏ضریب‎ ‎Equivalent Impact Factor) |, 36 ‏ضريب‎ ‎Review Factor) 55,2 Review Index) 55 + j2+ls Interaction Index) ‏شاخص تعامل‎ {Publication Index) =1,le3) ‏شاخص‎ ‎(Influence Weight) 354 535 -ls (Weighted Impact Factor) (355 34 ‏ضریب‎ ۰ یادآوری میشود که بنای تمامی این شاخصها به طور مستقیم یا خرمستقيم بر اساس تعداد استنادهاست. 

صفحه 35:
آسیب‌شناسی علم‌سنحی و شاخص‌های آن (ادامه) * در یک جمعبندی نهایی میتوان نتیجه گرفت که: درباره ابعاد مثبت و منفی ضریب تأثیر مجلات (4138 و روش محاسبه ‎Wi‏ نقدهای بسیاری صورت گرفته است. * اما همانطور که گارفیلد (مبدع این ضریب) میگوید: "ضریب قأثیر ابزار کاملی برای سنجش کیفیت مقاله نیست؛ ولی در حال حاضرء مورد بهتری وجود ندارد و مهمتر این که این ابزار هماکنون در دست ماست ". بنابراین بایستی توجه داشت که ضریب تأثير به عنوان يك ابزار کنترل کتابشناختی. قدرت توجیهی محدودی دارد * و به کارگیری و استفاده درست از آن مستلزم آگاهی از تمام نواقص و ملبي ‎SSS‏ 

صفحه 36:
آسیب‌شناسی علم‌سنجی در یک کلام * ضریب تأثیر تنها: 5 یک شاخص غیرمستقيم در سنجش کیفیت پژوهش است. 7 و برای نتایج دقیقتر بایستی در کنار ابزارهای سنجش مکمل و توجه به ابعاد کیفی به کار رود. 

صفحه 37:
مروری بر آن چه گفتیم: * در این مختصر تلاش شد تا: 7 علم‌سنجی تعریف شود. - شاخص‌های سنتی. جدید و بومی آن معرفی شوند. - اسیب شناسی علم‌سنجی شرح داده شود. 

صفحه 38:


به نام او مبانی و شاخصهای علمسنجی دکتر فیروزه زارع فراشبندی از: گروه کتابداری و اطالعرسانی پزشکی اصفهان چه خواهیم گفت؟ • تعریف علمسنجی • معرفی شاخصهای علمسنجی – شاخصهای سنتی – شاخصهای جدید – شاخصهای خاص و بومی • آسیبشناسی علمسنجی و شاخصهای آن علمسنجی چیست؟ • مطالعه اندازهگیری پیشرفتهای علم و فناوری (اگه و روسو.)1990 ، • دانش اندازهگیری علم (بوکشتاین.)1995 ، • یافتههای پژوهشی در مورد جنبههای کّم ی و ویژگیهای علم (انتشارات الزویر). • مطالعه کّم ی و ریاضی علم و فناوری (دیوداتو.)1994 ، • بررسی جنبههای کّم ی علم به عنوان یک رشته یا یک فعالیت اقتصادی (تیگ -ساتکلیف.)1992 ، علمسنجی در یک کالم • علم سنجی عبارت است از تجزیه و تحلیل کّم ی و تا حد امکان کیفی فرایند تولید ،توزیع واستفاده از اطالعات علمی و عوامل مؤثر بر آن به منظور: برنامهریزی ،سیاستگذاری و آیندهنگری علمی و پژوهشی در ابعاد فردی ،گروهی ،سازمانی ،ملی و بینالمللی. معرفی شاخصهای علمسنجی .1شاخص های سنتی علم سنجی .2شاخص های جدید علم سنجی .3شاخص های خاص و بومی  .1شاخصهای سنتی علمسنجی • شاخصهای سنتی علمسنجی که بیشتر به شاخصهای تحلیل استنادی معروف هستند ،عبارتند از: – ضریب تأثیر مجالت (=Journal Impact Factor ، )JIF – ضریب تأثیر رشته (=Discipline Impact Factor ، )DIF – شاخص فوریت ()Immediacy Index – نیمعمر متون یا کهنگی متون (Literature . )Obsolescence ضریب تأثیر مجالت ()IF • یکی از رایجترین شاخصهای سنتی تحلیل استنادی و علمسنجی است که با عناوین دیگری هم شناخته میشود: – ضریبتأثیر مجالت (، )Journal Impact Factor – نفوذ مجالت (، )Journal Influence – نرخ استناد (، )Citation Rate – تأثیر ()Impact • نخستین بار توسط گارفیلد ( )1955برای مطالعه میزان تأثیرگذاری یک مجله در رابطه با مجالت دیگر و شاخص اندازهگیری انتشارات علمی مطرح شد. • اما استفاده از اصطالح ضریبتأثیر برای نخستین بار برای کّم یسازی انتشارات نمایه استنادی علوم ( )Sciences Citation Index = SCIدر سال 1963صورت گرفت. • یادآوری :نمایه مذکور یکی از مهمترین تولیدات مؤسسه اطالعات علمی ( )ISIاست. دالیل استفاده از ضریب تأثیر .1مدیریت مجالت :در ابتدا تنها برای مدیریت مجالت و تصمیمگیری در خصوص ورود فهرست مندرجات مجالت معتبر در فهرست مندرجات جاری ( )Current Contentطراحی شده بود نه برای سنجش اعتبار تمامی آثار انتشاراتی ،پژوهشی و پدیدآورندگان آنها. .2مطالعه میزان تأثیرگذاری یک مجله در رابطه با مجالت دیگر، .3کّم یسازی انتشارات نمایه استنادی علوم (، )SCI .4امروزه از این شاخص در موارد مختلفی مانند رتبهبندی و ارزیابی کشورها ،دانشگاهها و دانشمندان هم استفاده میشود. یکی از دالیل استفاده از این شاخص ،دسترسپذیری آسان دادههای مورد نیاز برای محاسبات مربوط به آن است. نحوه محاسبه ضریب تأثیر • ضریبتأثیر نسبت بین تعداد استنادهای دریافتی به مقاالت انتشار یافته در طول یک دوره زمانی خاص است. • گارفیلد این دوره زمانی را دو سال در نظر گرفته است. • چرا که تجربه نشان داده است که حدود %20از کل مراجع (رفرنسها) به انتشارات دو سال قبل صورت میگیرد. مثال • اگر به مقاالت منتشره در مجله فصلنامه کتاب 192 ،استناد در سال ،1389و 198استناد در سال 1390صورت گرفته باشد، • و تعداد مقاالت منتشره در این مجله در سال اول 19و در سال دوم 20مقاله باشد، • ضریبتأثیر آن طبق فرمول فوق 10 ،خواهد بود ( 390بخش بر .)39 • بدینترتیب ،رتبهبندی مجالت بر اساس ضریبتأثیر آنها صورت میگیرد. • یعنی هر چه ضریب تأثیر یک مجله بیشتر باشد ،میزان تأثیرگذاری و استفاده از آن در مرتبه باالتری قرار میگیرد. ­ ضریب تأثیر رشته ()DIF • ضریبتأثیر رشته توسط هیرست ( )Hirstدر سال 1978 معرفی شد. • هدف آن :مطالعه اهمیت مجالت هسته در یک رشته علمی • در این روش تعداد اندکی از مجالت که ضریبتأثیر باالیی در یک رشته دارند ،شناسایی میشوند. ­ • در واقع اندازهگیری تعداد دفعاتی است که یک مقاله در یک مجله از مقاالت هسته مورد نظر مورد استناد قرار میگیرد. نحوه محاسبه ضریب تأثیر رشته • روش محاسبه آن شبیه به محاسبه ضریبتأثیر مجالت است. • در این روش هم معموًال یک دوره دو ساله در نظر گرفته میشود. • در سنجش این ضریب: ­ – ابتدا تعدادی از مجالتی که اهمیت آنها در رشته شناخته شده است ،انتخاب میشوند. – سپس مجالت دیگر در همین حوزه را که اهمیت و اعتبار آنها روشن نیست به این تعداد میافزایند. – درمرحله سوم ،ضریبتأثیر رشته این دو گروه از مجالت به منظور تعیین مجالت هسته محاسبه میشوند. ­ ­ ­ ­ فرمول ضریب تأثیر رشته مثال • اگر مجله (الف) در دو سال متوالی ،تعداد 20مقاله منتشر کرده باشد که به این 20مقاله ،در این دوره زمانی 15استناد تعلق گرفته باشد، • و مجله (ب) هم در دو سال متوالی 20 ،مقاله منتشر کرده باشد اما در این دوره زمانی 50استناد به مقاالت آن تعلق گرفته باشد، • و مجله (ج) 240 ،مقاله را منتشر کرده باشد که در این بازه زمانی تعداد 300استناد به آن ها صورت گرفته باشد، • ضریبتأثیر رشته این سه مجله در دوره زمانی مذکور به ترتیب زیر خواهد بود: – مجله الف) 15 ÷20 =75/0 – مجله ب) 50 ÷20 =5/2 – مجله ج) 300 ÷240 =25/1 شاخص فوریت • شاخص فوریت به منظور تعیین سرعت استناد مقاالت یک مجله و با روشی شبیه ضریب تأثیر مجالت محاسبه میشود: ­ مثال • اگر تعداد 100استناد به مقاالت فصلنامه کتاب صورت گرفته باشد، • و تعداد مقاالت منتشره آن در همان سال 20مقاله باشد، • شاخص فوریت این مجله 5میشود. ­ • شاخص فوریت از شاخصهای ویژه استناد است که نشریه گزارشهای استنادی مجالت( )JCRبه طور منظم آن را منتشر میکند. ­ ­ ­ • از آنجایی که برخی از شرایط فنی نظیر تأخیر در انتشار ،فراوانی انتشار ،سرعت فهرست کردن و ...بر اهمیت و ارزش این شاخص اثر میگذارند ،اهمیت آن به طور معناداری از ضریب تأثیر مجالت کمتر است. ­ ­ ­ شاخص نیم عمر یا قاعده کهنگی متون • شاخص نیمعمر ،نقش زمان را در بهرهوری از اطالعات روشن می- کند. ­ ­ • نشان میدهد که با گذشت زمان از میزان سودمندی مقاالت و کتابها کم میشود. ­ ­ • یادآوری :در فیزیک هستهای مفهوم نیمعمر به مدت زمان زوال نیمی از ماده رادیواکتیو اطالق میشود. ­ ­ ­ • با وامگیری از علم فیزیک ،منظور از نیم عمر متون علمی: ­ • مدت زمانی است که در خالل آن نیمی از متون استنادکننده به متون علمی مورد استناد در حوزههای علمی مورد نظر منتشر شده است. ­ شاخص نیم عمر یا قاعده کهنگی متون (ادامه) • به عبارت دیگر ،نیم عمر عبارت است از مدت زمانی که در طول آن نصف ارجاعات یک مجله منتشر شدهاند. مطالعات نشان میدهد که نیمی از ازجاعات (استنادها) مقاالت تازه چاپ شده در دو سال اخیر ،به نوشتههای همان سال برمیگردد. بعد از مدت ده یا پانزده سال (بسته به موضوع) مقاالت رشتههای مختلف، سودمندی خود را به عنوان منبع مورد استناد از دست میدهند. با کمک مطالعات کهنگی ،نیم عمر استنادها محاسبه میشود: – علوم که بیشتر جنبه نظری دارند (مانند ریاضیات) دارای نیم عمر طوالنی – و علومی که به مباحث نوین ،روزآمدی و فناوری وابستگی دارند (مانند پزشکی) دارای نیم عمر کوتاهی هستند. ­ • ­ ­ • ­ ­ ­ • ­ • مطالعات کهنگی و نیم عمر در مدیریت مجموعه منابع اطالعاتی و توسعه خدمات اطالعاتی مناسب به کاربران کاربرد دارد. شاخص های جدید .1شاخص هرش .2شاخص جی .3شاخص وای .4ارزش متیو شاخص هرش ()Hirsch Index • یکی از جدیدترین این شاخصهاست که به لحاظ سادگی ،سهولت کاربرد ،و داشتن مزایای متعدد نسبت به سایر روشها در دستیابی به یک عدد معین مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. • این شاخص در سال 2005توسط هرش (استاد فیزیک دانشگاه کالیفرنیا) به عنوان شاخصی برای سنجش برونداد علمی -پژوهشی پژوهشگران به صورت انفرادی ابداع شد. • شاخص اچ به این پرسش پاسخ میدهد که هر یک از پژوهشگران به تنهایی چه نقشی در پیشبرد و گسترش مرزهای علوم در حوزههای مختلف دانش بشری دارند؟ ­ ­ شاخص هرش (ادامه) • شاخص Hتنها مقاالتی را شامل میشود که تعداد استناد به هر یک از آنها برابر با Hیا بیشتر از آن است ،بنابراین شاخص متعادلتری است. ­ ­ • شاخص Hیک پژوهشگر ،شامل Hتعداد از مقاالت اوست که به هر کدام از آنها حداقل Hبار استناد شده باشد. • برای مثال اگر یک نویسنده 6 ،مقاله داشته باشد که به هر یک دست کم 6بار استناد شده باشد ،شاخص Hآن نویسنده 6 ،خواهد بود. • اگر تعداد مقاالت آن نویسنده ،بیشتر از 6ولی تعداد استنادها کمتر از 6 باشد ،در شاخص Hوی تأثیری نخواهد داشت. • بدیهی است هر چه عدد Hبزرگتر باشد ،نشان از توان علمی و تأثیرگذاری بیشتر یک پژوهشگر بر علم خواهد بود. نحوه محاسبه شاخص هرش • شاخص Hبا استفاده از شمارش استنادها به حاصل کار یک پژوهشگر در طول حیات وی امتیاز میدهد. ­ • برای به دست آوردن عدد ،Hپس از انجام جستجو ،باید مقاالت را بر حسب استناد به ترتیب نزولی مرتب کرد و شماره مقاله را با تعداد استنادها مقایسه نمود تا تعداد استناد مساوی یا بیشتر از شماره مقاله باشد. • شماره آن مقاله ،نشاندهنده عدد Hنویسنده است. ­ مثال • از آن جایی که از مقاله ششم به بعد ،تعداد استنادها 6یا بیشتر از 6است، شاخص Hاین پژوهشگر فرضی برابر با عدد 6میباشد .یعنی فقط 6مقاله از این پژوهشگر بیشتر یا مساوی 6استناد دریافت کرده است. ­ ­ • اندازهگیری دقیق شاخص Hبه جامعیت پایگاه اطالعاتی مورد جستجو بستگی دارد .به طوری که شاخص Hبه دست آمده از پایگاه مختلف اسکوپوس ،گوگل اسکالر و وب آوساینس یکسان نیست. ­ • معتبرترین و مهمترین منبع برای به دست آوردن شاخص Hپایگاه اطالعاتی Thomson ISI Web of Scienceاست و امکان اندازه گیری خودکار این شاخص را نیز فراهم آورده است. ­ • شاخص Hعالوه بر مقایسه نویسندگان ،برای مقایسه مؤسسات ،دانشگاهها و حتی کشورها نیز استفاده می شود ،اما بایستی برای چنین مقایسههایی به عوامل گوناگون اثرگذار بر این مقیاس توجه کرد. ­ ­ شاخص جی ()g Index • توسط لئو اگه برای اندازهگیری کّم ی برونداد علمی پژوهشگران علم فیزیک و سایر پژوهشگران پیشنهاد شده است. ­ • اگه برای اصالح و بهبود شاخص ،Hشاخص جی را پیشنهاد نمود. • یکی از مهمترین ایرادهای شاخص Hاین است که هر چند در امتیازدهی به مجموعه فعالیتهای علمی یک فرد ،مجله ،دانشگاه و کشور ،کم استناد بودن یک مقاله بر رتبه آن تأثیری ندارد، • اما به همان نسبت هم این شاخص به مقالههای پراستناد بیاعتناست و این قبیل مقاالت بر شاخص Hپژوهشگر تأثیر قابلتوجهی ندارد. ­ ­ شاخص جی (ادامه) • شاخص جی با استفاده از مجذور تعداد مقاالت و مقایسه آن با مجموع استنادها در محاسبات ،در واقع مقالههای پراستناد یک پژوهشگر را برجستهتر میکند. ­ ­ ­ • شاخص جی باالترین تعداد ( )gمقاالت است که 2بار یا بیشتر به آن استناد شده باشد. • این شاخص با استفاده از ضرایب خود ،سعی دارد تا از تأثیر مقاله- های پراستناد و کماستناد بر نتیجهگیری بکاهد و یکی از نواقص شاخص Hرا برطرف نماید. ­ ­ ­ شاخص وای • شاخص وای توسط بولن ،رودریگز و سمپل در سال 2006پیشنهاد شده است. • سعی دارد با در نظر گرفتن کیفیت و کمّیت ،نقاط ضعف دیگر شاخصها را برطرف نماید. • بدین منظور ،از عامل تأثیر به عنوان شاخص کّم ی و معادل مقبولیت و از رتبه بر اساس وزن یا رتبه پیچ ( )Page Rankبه عنوان شاخص کیفی و عامل ارزش استفاده میکند. ­ • شاخص وای ،حاصل ضرب عامل تأثیر در رتبه پیچ و در واقع حاصل ضرب کمّیت در کیفیت است و سعی دارد سنجش اعتبار علمی را تا حد امکان کیفی کند. ارزش متیو • یکی از شاخصهای جدید علمسنجی است که توسط موییج در سال 2006معرفی شد. ­ • در واقع شکل اصالح شده ضریبتأثیر است که آن را در یک دوره پنج ساله و در موضوعی خاص محاسبه میکند. ­ • نحوه محاسبه آن تقسیم تعداد استنادها به مقالههای یک مجله در یک دوره پنج ساله بر تعداد مقالههای همان مجله در همان دوره زمانی است ­ ­ • که عدد حاصل را با همین نسبتها در کل حوزه مورد پژوهش اندازهگیری مینماید. ­ ­ ­ مثال • اگر تعداد استنادها به مقاالت یک مجله در یک حوزه موضوعی خاص در یک دوره پنج سالهA ،؛ • تعداد کل مقاالت منتشره در همان مجله در همین دوره پنج سالهB ،؛ • تعداد کل استنادهای دریافت شده در آن حوزه موضوعی خاصC ،؛ • و تعداد کل مقاالت این حوزه را Dبنامیم، • ارزش متیو عبارت خواهد بود از: شاخصهای خاص و بومی • • امروزه ارزشیابی تولیدات علمی ،مجالت ،دانشمندان و ...به یک ضرورت تبدیل شده است و حتی از ملزومات توسعه دانش به حساب میآید. با توجه به نواقص شاخصهای موجود و به عنوان مکمل آنها ،تعدادی از کشورهای پیشرفته ،جهت ارزشیابی و مدیریت علم ،پژوهش و فناوری در کشور خود بر اساس شرایط خاص خود ،سیاستهایی را تعیین کرده و شاخصهای خاصی را تدوین نمودهاند: ­ ­ ­ .1 ارزشیابی پژوهشی انگلستان (Research Assessment )Exercise= RAE .2 شاخص کرون ()Crown Indicator .3 شاخص )z (Citation Z Score شاخصهای خاص و بومی (ادامه) .1 ارزشیابی پژوهشی انگلستان ( :)RAEهر چهار سال یک بار شاخصهای خود را منتشر میکند .از مهمترین مؤلفههای ارزشیابی آن انتشارات دانشگاهها و بروندادهای پژوهشی استادان (به ویژه مقاالت) دانشگاه است. ­ ­ .2 ­ شاخص کرون ( :)Crown Indicatorمزیت آن امکان بررسی یک پژوهشگر ،گروه یا مؤسسه پژوهشی ،در دورهای معین ،در موضوعی خاص و در نوع خاصی از منابع (مقاله ،کنفرانس ،و )...است .محاسبات آن بر مبنای تعداد استنادهاست و منبع استخراج استنادها وبگاه علوم ( )WOSاست (در هلند). ­ .3 شاخص ) :z (Citation Z Scoreبر مبنای شاخص کراون است و امکان ارزشیابی و مقایسه بر اساس دوره زمانی ،موضوع و نوع مقاالت در آن وجود دارد .از دقت باالیی نسبت به سایر شاخصها برخوردار میباشد (در سوئد). ­ ­ ؟ آیا ما نیازمند یک شاخص بومی در کشور خود هستیم؟ آسیبشناسی علمسنجی و شاخصهای آن • برخی معتقدند که IFنمیتواند تأثیر واقعی مجالت را نشان دهد. – چرا که برخی از مجالت کمحجمتر هستند و تعداد مقاالت کمتری را در هر سال منتشر میکنند. ­ – بهاینترتیب در مقایسه با مجلهای که تعداد مقاالت بیشتری را در سال منتشر میکند (مخرج کسر در فرمول فوق) در ظاهر ضریب تأثیر باالتری کسب میکنند. ­ ­ – برای رفع این نقص و نواقص دیگری از این دست که به حوزه علمسنجی وارد است ،برخی انواع دیگری از ضرایبتأثیر مانند ضریبتأثیر مؤلف ،ضریبتأثیر مورد انتظار ،ضریبتأثیر رشته و ...را پیشنهاد کردهاند. آسیبشناسی علمسنجی و شاخصهای آن (ادامه) • به منظور رفع ایرادات سنجه ضریب تأثیر مجالت و ایجاد بهبود و تعدیل در آن ،معیارهای دیگری عرضه شده است: – ضریب اعتبار (، )Prestige Factor – – – – – – – ضریب تأثیر برابر (، )Equivalent Impact Factor ضریب مرور (، )Review Factor شاخص مرور (، )Review Index شاخص تعامل (، )Interaction Index شاخص انتشارات ()Publication Index مقیاس وزن نفوذ ()Influence Weight ضریب تأثیر وزنی ()Weighted Impact Factor • یادآوری میشود که بنای تمامی این شاخصها به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر اساس تعداد استنادهاست. ­ ­ آسیبشناسی علمسنجی و شاخصهای آن (ادامه) • در یک جمعبندی نهایی میتوان نتیجه گرفت که: ­ ­ • درباره ابعاد مثبت و منفی ضریب تأثیر مجالت ( )IFو روش محاسبه آن ،نقدهای بسیاری صورت گرفته است. • اما همانطور که گارفیلد (مبدع این ضریب) میگوید" :ضریب تأثیر ابزار کاملی برای سنجش کیفیت مقاله نیست ،ولی در حال حاضر ،مورد بهتری ­ ­ وجود ندارد و مهمتر این که این ابزار هماکنون در دست ماست". ­ ­ • بنابراین بایستی توجه داشت که ضریبتأثیر به عنوان یک ابزار کنترل کتابشناختی ،قدرت توجیهی محدودی دارد • و به کارگیری و استفاده درست از آن مستلزم آگاهی از تمام نواقص و محدودیتهای آن است. ­ آسیبشناسی علمسنجی در یک کالم • ضریب تأثیر تنها: – یک شاخص غیرمستقیم در سنجش کیفیت پژوهش است، – و برای نتایج دقیقتر بایستی در کنار ابزارهای سنجش مکمل و توجه به ابعاد کیفی به کار رود. ­ مروری بر آن چه گفتیم: • در این مختصر تالش شد تا: – علمسنجی تعریف شود، – شاخص های سنتی ،جدید و بومی آن معرفی شوند، – آسیبشناسی علمسنجی شرح داده شود. سيستم عامل