معماری اسلامی (تحلیل برج قابوس)

معماری اسلامی (تحلیل برج قابوس)

اسلاید 1: تحلیل برج قابوسمعماری اسلامی

اسلاید 2:

اسلاید 3: معرفی شهرشهر گنبدکاووس در دوران کهن به جرجان معروف بوده و به دلیل قرار داشتن در جاده ابریشم از اهمیت بسیاری در بازرگانی برخوردار بوده‌است. در طول دوران های متمادی، هنگام حکمرانی سسلسه‌های آل زیار و آل بویه، این شهر پایتخت ایران بوده‌است. و از آن دوران برج آجری قابوس که احتمالاً مدفن سلطان آل زیاری، قابوس بن وشمگیر است، ساخته شده که قدیمی ترین ارامگاه سبک ترکمانان سلجوق بوده و بین سال های ۱۰۰۶ تا ۱۰۰۷ میلادی بنا شده‌است.

اسلاید 4: بعد از دورانی بدلیل زلزله شهر گنبد قابوس که نمادی از تمدن اسلامی و جهانی بود با خاک یکسان شده و بعدها بقایای آن در قسمت شرقیِ شهر گنبد قابوس کشف شد. اکثریت این شهرستان را ترکمنان سنی مذهب تشکیل می دهد که از دیگر اقوامی که در این شهر زندگی می کنند می توان به اقوام سیستانی و آذری نیز اشاره کرد. شهر کنونی به سال ۱۳۰۵ هجری شمسی، در دوران سلسله پهلوی برای سکونت عشایر ترکمن، به‌دستور رضا شاه بنیان نهاده شد و به سپاس از قابوس بن وشمگیر نام آن‌را گنبد قابوس (که اکنون به گنبد کاووس تغییر یافته‌است) نهادند.

اسلاید 5: نقشه اصلی این شهر توسط کارشناسان آلمانی، مطابق با اصول شهرسازی طراحی شد و از اینرو خیابانهای متقاطعی داشته و با الگوی شطرنجی فاقد معابر تنگ و قدیمی است. گنبد کاووس جزءاولین شهرهای ایران است که در آن شهرداری قدمت درازی دارد. این شهر امروزه از شهرهای زیبا و دیدنی استان گلستان محسوب می‌شود,شهر گنبد کاووس دومین شهر بزرگ استان گلستان بعد از گرگان به شمار می آید.نمایی از دریاچه مصنوعی

اسلاید 6: نمای کلی از برج

اسلاید 7: بانی ساختمان:شمس المعالی قابوس ابن‌وشمگیر شمس‌المعالی خود مردی فاضل ، هنرپرور ، خطاط و نویسنده ‌ای زبردست و متفکر بوده است و به زبان فارسی و عربی مطلب نگاشته و دربار وی محل تجمع علما و دانشمندان بوده به طوری که ابوریحان بیرونی کتاب معروف خود آثار الباقیه را به سال 390 ه .ق به نام او تالیف کرده است . در عین حال متون تاریخی نیز او را مردی تندخو ، بی‌رحم و سیاستمداری افراطی معرفی کرده‌اند . برج عظیم شهر گنبد قابوس در سال 1316 هجری برگرفته از نام این حکمران است.

اسلاید 8: یکی از بی ‌نظیر ترین یادمان های معماری ایران در دوره اسلامی برج قابوس ابن‌ وشمگیر است که در شمال شهر گنبد و در سه کیلومتری بازمانده شهر قدیم جرجان مرکز حکومت آل زیار قرار دارد که از نظر هنر معماری و تاریخی ، یادگاری بس ارزنده از دوران آبادی و شوکت سرزمین جرجان و دودمان آل زیار است . این بنای باشکوه در میان پارکی بزرگ و زیبا جای گرفته و از کیلومتر های دور نظر هر بیننده‌ ای را به خود جلب کرده و در گذشته هادی و راهبر مسافرینی بوده که از این سرزمین عبور می‌ کرده‌ اند .   اثر مذکور به سال 397 هجری جهت آرامگاه شمس ‌العماره بر روی تپه ‌ای به بلندی 15 متر ساخته شده است . ارتفاع برج 55 متر است که با احتساب بلندی تپه ، در مجموع 70 متری از سطح زمین بلندی دارد .

اسلاید 9: این بنا به صورت برج بلندی با نقشه ستاره ‌ای شکل و گنبد مخروطی به ارتفاع 18متر است که بر بدنه آن 10 ترک دارد . راس ترک 1 .60 متر و قاعده آن 1 .4 متر از هم فاصله دارد ، محیط اصلی گنبد 30 متر و 144 میلیمتر است . در بدنه شرقی روزنه ‌ای تعبیه شده است و همان روزنه ‌ای است که می ‌گویند پیکر بی جان قابوس به جهت وداع در تابوتی بلورین آویزان شده بود . در ضلع جنوبی یک در ورودی قرار دارد و درون طاق هلالی و سر در‌آن دو رشته مقرنس ‌کاری زیبا به چشم می ‌خورد.

اسلاید 10: این مقرنس ‌ها در عین سادگی در شمار نخستین مقرنس کاری هایی است که در بناهای ایرانی بعد از اسلام دیده می ‌شود . بر روی بدنه آجری به بلندی سه متر از پایین و فاصله حدود دو متر از زیر قاعده مخروط ، دو ردیف کتیبه آجری به خط کوفی ساده در میان قاب های آجری که از نظر متن و کلمات عینا مانند یکدیگرند نصب شده است . کتیبه مذکور با آجر ساده قرمز و در ضمن سادگی بسیار زیبا برجسته و خوانا است . کتیبه

اسلاید 11: متن کتیبه چنین است: 1 - بسم الله الرحمن الرحیم ( بنام خداوند بخشیده مهربان ) 2 - هذ القصر المعالی ( این است کاخ عالی ) 3 - الامیر شمس المعالی ( امیر شمس معالی ) 4 - الامیر ابن الامیر ( امیر پسر امیر ) 5 - قابوس ابن وشمگیر (قابوس فرزند وشمگیر) 6 - امر به بنائه فی حیاتی ( فرمان داد به بنای آن در زندگی خویش ) 7 - سنه سبع و تمسین و ثلثماته قمریه ( سال سیصد و نود و هفت قمری ) 8 - و سنه خمس و سیعین و ثلثماته (سال سیصد و هفتاد و پنج شمسی )

اسلاید 12: از این کتیبه معلوم می ‌شود که بنای کنونی به نام آرامگاه ابوالمعالی قابوس بن وشمگیر آل زیار شهرت دارد که در اصل شامل ساختمان کاخ بلندی بوده که سپس به آرامگاه پادشاه مشهور آل زیار اختصاص یافته است . برج گنبد از آجر های مخصوص که اصطلاحا آجر های ریشه‌ دار نامیده می ‌‌شود و با ملات ساروج ساخته شده است .

اسلاید 13: نیارشآنچه در این برج به شدت جالب توجه است ضد زلزله و ضد نم بودن این برج است . پروفسور ارتوافام پوپ در مورد این بنا چنین نوشته است : در زیر سمت شرق کوه های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگترین شاهکار های معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد برافراشته است . این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر می باشد و برج آرامگاه از هر گونه آرایش مبراست . جنگنده ای با نیروی ایمان در قتال رو در روی ، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت  ، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدر وجود دارد ؟ محمد علی قورخانچی نیز تحقیقی در مورد گنبد قابوس داشته و در کتاب نخبه سینیه خود گنبد قابوس را در نیم فرسخی خرابه های شهر جرجان دانسته و نظیری را برای این گنبد در ایران زمین موجود ندانسته است در معماری سنتی ایران به چنین بناهای عظیم و کشیده ای که ( میل نیز نامیده می شوند ) در طول راه ها برای راهنمایی و تعیین مسیر کاروان ها احداث می شده زیاد بر می خوریم ولی هیچکدام آنها به پای عظمت گنبد قابوس نمی رسند .

اسلاید 14: مشخصات بنا: گنبد قابوس شامل دو قسمت است : 1 - پی یا پای بست بنا و بدنه 2 - گنبد مخروطی پی سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است . درون پای بست سردابی وجود داشته که پا کار طاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر کاوش های پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده اند آثاری از کف آن بر جای نمانده است . بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای 10 ترک ( دندانه نود درجه ) می باشد ( همانند ستاره ده پر ) این ترک ها که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند  ، از پای بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می یابد و میان این ترک ها با کوهه ای آجری پر شده است ( به جز درب ورودی ) دندانه

اسلاید 15: پی و بدنه بنا:بنا به نوشته آقای مهندس سلیمی، پی سازی از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است. برج قابوس دارای بدنه مدوری است که دارای 10 ترک (پشتبند) که به صورت 90 درجه اند میباشد و با ایجاد یک برش افقی در بدنه استوانه ای آن ستاره ده پر به وجود می آید.آقای مهندس سلیمی به این نکته اشاره دارد که «ضخامت میل از پایین به بالا کرنش کمی دارد یعنی هر چه برج رو به بالا می رود با تناسب جالبی از قطرش کاسته می شودبنابراین بدنه برج استوانه ای کامل نیست. قطر داخلی گنبد برابر 70/9 متر و قطر آن از قاعده ترکها 66/14 متر و طول قطر آن از رأس ترک ها 60/17 متر است. این ترکهاعلاوه بر داشتن دلیل ساختمانی که به صورت شمع و پشتیبان های قوی بوده، توده وزین برج را در میان می گیرد و از لحاظ شکل نیز در خور تعمق می باشند به این معنی که حالت کشیده ای به بدنه می دهند که آن را به چشم خوشایندتر می نماید و بهمین حالت نسبت زیبایی را بین بدنه و مخروط گنبد برقرار می کند

اسلاید 16: سردر ورودی و تزئینات آن:درب برج رو به جنوب شرقی، به سمت محل طلوع خورشید گشوده می شود.درب دارای 5/1متر عرض و دو رشته مقرنس کاری ساده و در عین حال زیبا طاق هلالی سردر را می آراید .

اسلاید 17: گنبد درونی مانند گنبد های خاگی به شکل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار  ، و ارتفاع این گنبد مخروطی 18 متر است در بدنه شرقی روزنه ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتی متر است عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پائین 80 است . در ضلع جنوبی آن یک ورودی می باشد که 5/1 متر عرض دارد . در درون طاق هلالی سر در آن  ، مقرنسی است که به نظر می رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است . شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونه های مقرنس سازی در بناهای اسلامی می باشد که به تدریج تکمیل شده است دکتر ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانی نیز در بازدید و تحقیقاتی که از این بنا داشته راجع به این مقرنس ها چنین نوشته است : بالای در  ، داخل هلال مدخل مقرنسی است که در مراحل اولیه ترقی می باشد و این یکی از نمونه های تزئینی است از اصول یک معماری که بعد اهمیت پیدا کرده است در ردیف کتیبه صوفی به صورت کمربند وار بدنه را آرایش کرده است که یک ردیف آن در 8 متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند نوع نوشته کوفی کتیبه ها ساده و آجری است حروف آن آرایش ندارند . برجسته و خوانا می باشد و حاشیه دور آنها قاب مستطیلی شکلی است از آجر .

اسلاید 18: بندکشی دیواره برج:در مورد ترکیب اجرای ملات بندکشی عقاید متفاوت است. این ملات که به رنگ خاکستری و دارای ترکیبی از شن و ماسه می باشد شباهت کامل به گونه ای ساروج محکم و بی مانند دارد که از نظر استحکام شگفتی بر انگیز است. گنبد مخروطی شکل برج به صورت تک پوششی است بناهای این منطقه آب و هوایی از جمله برج قابوس دارای سقف شیبدار است تا ریزش های جوی در روی سقف آنها باقی نماند و نیز شیب تند این گنبد مخروطی باعث می شود تاپرندگان نتوانند بر روی آن بنشینند. و مانع از آسیب رساندن آنها میشود.

اسلاید 19: نحوه اجرای برج آب مورد نیاز مطمئناً از نزدیکترین منبع موجود یعنی آب جاری گرگانرود و نیز چاه های آب تأمین شده است و خاک کوه سرخ واقع در 15 کیلومتری شرق جرجان رابرای ساخت بنا در نظر گرفته و به منظور حمل خاک آن تا محل کار مردم جرجان وحوالی را به بیگاری کشیده اند. خاک مرغوبتر در ملات گیری و آجرپزی استفاده شده وباقی آن صرف ساختن خاکریز اطراف بنا شده است به علت فقدان فناوری زمان احداث برج همچنین با توجه به ارتفاع زیاد بنا استفاده از داربست در ساخت برج غیرممکن بوده است و لذا برای مصالح رسانی و کار بر روی ساختمان از خاکریز ومتراکم کردن خاک در پیرامون برج به صورت مارپیچ و پله ای تا رأس آن استفاده شده است و پس از اتمام کار ساختمان بنای گنبد قابوس خاکهای پیرامون آنرا به اطراف پراکندند تا قامت شکوهمند برج نمایان گردد لیکن تا ارتفاع تقریباً 15 متری از سطح زمین خاکها را باقی گذارده اند تا به عنوان پی بنا در عمق تپه مصنوعی باقی ماند .

اسلاید 20: هدف اولیه ساخت بنادرباره اینکه هدف اولیه ساخت بنا چه بوده است نظریات گوناگونی وجود دارد: محتمل ترین انگیزه ساخت چنین بنایی می توانسته مکانی برای آرامگاه بانی آن قابوس ابن وشمگیر باشد که البته در طی کاوش های متعدد کالبد قابوس بن وشمگیر هرگز پیدا نشد و نظریاتی وجود دارد که جسم قابوس ابن وشمگیر در یک تابوت شیشه ای از سقف برج آویزان بوده و روزنه برج نیز درشرق به خاطر این بوده که کالبد قابوس ابن وشمگیر بتواند اولین پرتوهای نورخورشید را دریافت کند، همچنین بعید نیست که تنها هدف از ساخت چنین بنای با شکوه و معظمی نمایش قدرت و هنر ایجاد بنای یادبودی باشد که یادآور شکوه و جلال دوره سلطنت بانی آن باشد. چون همواره پادشاهان بزرگ در پی باقی گذاشتن نامی جاودانه از خود بوده اند. با توجه به ارتفاع زیاد برج این توجیه که ساختمان مذکور به منظور نشانه ونمود شهر جرجان و راهنمای مسافران در دشت گرگان بنا شده باشد در رهن قوت می یابد حتی اگر در ابتدا این برج با چنین هدفی ساخته نشده باشد ولی ارتفاع زیاد برج که 70متر می باشد در دشت جرجان برای مسافران نشانه و علامتی نمایان بوده است .

اسلاید 21: نوشته های استاد پیر نیا گنبد قابوس یکی از خوش تناسب ترین ساختمان های جهان در سده چهارم درسال397هجری درگرگان ساخته شده است.این ساختمان یک میل راهنماست که هم نشان شهر بوده و هم گور قابوس بنیاد کننده آن. کتیبه ای که در بالا و پایین میل٬گرد آن نوشته شده٬نشان میدهد که ساختمان در زمان خود قابوس ساخته شده و جالب است که تاریخ را همبه سال قمری و هم سال یزد گردی آورده است.بلندای ساختمان52 گز(حدود55.5متر)است[که روی تپه ای دست ساخت٬به بلندای15متر جای گرفته است.]10 پاپیل گرداگرد استوانه آن را فرا گرفته اند.گنبد[ پوسته بیرونی آن]رک است.پوشش زیرین٬ بستو با خیز زیاد است.چون اگر هر چفد دیگری به کار میرفت تاب نمی آورد.میتوان گمان برد که میان دو پوسته پر نیست و صندوقه چینی شده است.

اسلاید 22: آجرهای بکار رفتهآجرهای بکار رفته پیش بر است چون ریشه ای مانند دم داشته به گونه ای استوار برپامانده است.هیچ آرایه ای جز کتیبه های آن در نما دیده نمیشود و گل اندازی نشده است. هرزه بندها و بندهای افقی به اندازه نیم بهر است.در بالای درگاه ورودی گنبد٬ نقش یا داغ گونه ای طرح پتکانه دیده میشود که میتوان آن را کهن ترین پتکانه دانست.

اسلاید 23: مرمت بنااین برج در طی عمر خود سه بار تعمیر و مرمت شد آخرین بار نیز در سال 1349 تعمیر اساسی آن انجام گرفت بطوری که این شاهکار معماری اسلامی که با شکوه ترین ابنیه قرن چهارم هجری است حفظ و مصون گشت . مصالح بکار رفته در این بنا ملات ساروج و آجر است این بنا تماماً از آجر های پخته قرمز ساخته شده است آجرهای ساخت این بنا بدلیل عوامل جوی به مرور به رنگ برنز در آمده است در نحوه اجرای این ساختمان بدلیل نبودن امکانات و تکنولوژی پیشرفته به جای چوب بست از کوبه و متراکم کردن خاک به دور نما بصورت مارپیچ و پله ای تا انتهای آن استفاده شده است که بعد از اتمام بنا خاکها را بصورت تپه در اطراف بنا پخش نموده اند .

اسلاید 24: صدمات و تعمیرات برج برج قابوس طی هزار سال عمرخود همواره در معرض گزند حوادث و خطرات گوناگون قرارداشته است:عوامل طبیعی همچون باد، باران و آفتاب و ... نتوانسته صدمه ای آنچنانی به ظاهر بنا وارد آوردتابش آفتاب سوزان صحرا رنگ سرخ آجرهای بنا را به رنگ برنز تبدیل کرده و باران موجب فرسایش در برخی نقاط آن گشته است. لیکن بیش از همه دست مخرب کاوشگران گنج که به حفر و تخریب در بنا دست زده اند موجب خرابی بنا شده اند . اقدامات امراء و سلاطین مستبد که سعی در تخریب کامل بنا داشته اند نیزمزید بر علت بوده است . رابینو می نویسد یکی از سران گیلان به خیال اینکه گنجی در زیر بام پنهان کرده اند امر کرد گرداگرد برج را خالی کنند و گویا با شنیدن اینکه ممکن است موجب تلف شدن تمام کارگران شود از انجام قصد خود منصرف شده است. همچنین بنا به نوشته معینی یکبار نادرشاه با ناحیه شمال ایران آمده بود و با دیدن برج از دور گمان کردکه شهری پر رونق در آنجا وجود دارد ولی بعد که متوجه شد آنجا تقریباً غیرمسکونی وده کوچکی است بسیار ناراحت شد و دستور تخریب برج را داد که خوشبختانه از این بلانیز برج در امان ماند. .

اسلاید 25: روسها و انگلیسی ها نیز به امید یافتن مقبره احتمالی وعتیقه جات بارها دست به حفر به کف داخل برج زده اند. در زمان تصرف نواحی شمال ایران توسط روسها، برج قابوس انبار مستحکمه آنها بود و همچنین بر روی تپه آن ساختمان ستاد انتظامات و قراولخانه نیز بنا کرده بودند. در قسمتهایی از گنبد مخروطی شکل بر اثراصابت گلوله توپهای روسی خرابی هایی ایجاد شده بود و به هر ترتیبی بود صفّه آن ساخته و پرداخته شد. قسمت مهم تعمیر آن که مرمت گنبد مخروطی و پوشش بام گنبد موکول به سال 1318 خورشیدی گردید سپس در خلال سال 1317 به تهیه چوب بست معظم آن در بدنه وسطی غربی ورودی گنبد مخروطی اقدام شد و پس از یک سال که چوب بست آن پایان یافت ونردبان سی و سه پله آن به اتمام رسید از شهریور ماه سال 1318 خورشیدی شروع به تهیه آجر مخصوص بام ونصب جرثقیل و سایر وسایل فنی تعمیر گردید و درطی مدت سه ماه کلیه مرمت گنبد مخروطی و تعمیر کتیبه واصلاحات درونی آن به پایان رسید.

اسلاید 26: در حالی که پرونده ثبت برج گنبد قابوس یا میل گنبد بلند ترین برج آجری کشور برای ثبت در فهرست میراث طبیعی و تاریخی یونسکو آماده می شود ، مسئولان شهرداری شهرستان گنبد کاووس قصد دارند با ساخت یک مجتمع تجاری 13 متری در حریم درجه یک این بنا ثبت این اثر را در فهرست جهانی غیرممکن کنند . به گزارش « میراث خبر » ، میل گنبد ، بلندترین برج آجری کشور است که در استان گلستان جای گرفته و در قرن چهارم هجری قمری ساخته شده است . هم اکنون شهرداری شهرستان گنبد کاووس قصد دارد در ۶ متری از عرصه این بنا یک مجتمع تجاری و رستوران بسازد .

اسلاید 27: وضعیت فعلی بنااکنون پس از مرحله تعمیرو مرمت انجام یافته بر روی برج قابوس این بنای بی نظیر، با شکوه و ابهت خود چشم بینندگان را خیره کرده است و محوطه بنای برج قابوس به عنوان باغ ملی (پارک قابوس که در شمال شهر (خیابان امام خمینی شمالی) جای گرفته استفادهمی شود. اخیراً زیباسازی و چمن کاری تپه مصنوعی، درختکاری و سنگ فرش محوطه و اقدامات دیگر به منظور هرچه بهتر و زیبا تر کردن این مکان دیدنی انجام شده است .

اسلاید 28: منابعکتاب سبک شناسی معماری ایرانی(مرحوم دکتر پیرنیا)سایت گردشگری استان گلستانمقاله آقای متین قزلجه

اسلاید 29: با تشکر فراوان از زحمات استاد محترم جناب آقای دکتر یغماییدانشجو:عاطفه سادات محمدی