صفحه 1:
نورگیری در معماری سنتی
صفحه 2:
" زيبايى كه به جشم ميآيد از يرتو نور و روشنایی است وگرنه در تاریکی:زیبایی مفهومی
ندارد
"نور جدا از نقشى كه در جهت روشناييبخشيدن به داخل ساختمان به عهده دارد در
ارتباط بااتزقينات معمارى أسلامى اتيز حائز اهميت الست .جون تزئين ذر معمارى ايران قر
تمام ادوار صرفنظر از دقت و ظرفت آنءنمودار روشنى و شادى نيز ميباشد.هنرمند اسلامى
در تزئينات بنا از عناصرى استفاده ميكند تا بتواند به هدف نوريردازى خود جامه عمل
بپوشاند.از جمله استفاده از مقرنس كه كونهاى جلب و بخش نور به درجات دقيق و باريكى
است.
صفحه 3:
#مقذار نور سورج احقیاجما ذر قضاهای مختلف تفاوت. میکند و بستگی به نوغ استفاذه از
فضا و کار کرد آن دارد.بعضی از فضاها احتمالا در روز و يا فقط در شب مورد استفاده قرار
میگیرند.لذا میبایست این مسائل را در موقع انتخاب نور برای فضای مورد نظر مورد توجه
قرار داد.مقدار تابش نور خورشید را میتوان توسط پرده.نوع شيشه و بزرگی و کوچکی
پنجره تنظیم کرد.ساعات تابش نور خورشید در روزمعین است و تغییری در ساعات تابش
و جهت آن نمیتوان دادءولی نور مصنوعی را میتوان به طور دلخواه در جهتهای مختلفی
تنظیم کرد که در ساعات مختلف قابل استفاده باشد
صفحه 4:
"اولین تاریخی که ما از آن اطلاع داریم سدهء سوم هزاره چهارم ق.م میباشد که در آن زمان
جهت کسب نور و سایه از ایجاد اختلاف سطح در دیوارههای خارجی استفاده میکردند.در
*در اصل از خصوصیات سبک پارسی,تعبیه سایبان و آفتابگیر منطقی و ضروری برای
ساختمانهاست.در این دوره از اصل اختلاف سطح.جهت جذب نور بداخل استفاده ميشد.
"در فصول مختلف سال هرخانه به مقدار لازم از آفتاب و روشنایی استفاده نماید
*نور در واقع حکم یک راهنما را در فضاها و مسیرهای ورودی و خروجی عاری از نور و فضاهای
تاریک دارد.نور در معماری به منظور کشیده تر نشان دادن ارتفاع یک حجم می توان با ایجاد
برآمدگی هایی باریک و بلند ۰ سایه های عمود و طویل ایجاد کرد تا نما كشيده تر به نظر آید
و یا اینکه برای نمایش بخش های شاخص بنا همانند ورودی ها می توان با ایجاد حفره هایی
عمیق بر روی حجم» بخش های مورد نظر را با سایه مشخص نمود.نور در داخل سازه نشان
صفحه 5:
٠ گروه اول به عنوان کنترل کننده های نور مانند انواع سایه بان ها و دسته دوم نوركير ها.
کنترل کننده های نور:گریوه اول نقش تنظیم نور وارد شده به
داخل بنا را به عهده دارند و به دو دسته تقسیم می شوند:
دسته اول آنهایی که جزو بنا هستند مانند رواق .دسته دوم
آنهایی که به بنا افزوده شده و گاهی حالت تزئینی دارند مثل
پرده. عناصری مانند رواق پرده» تابش بند» سایه بان هاء
سرادق و ساباط قرار دارد که نقش کنترل کننده نور و
تنظیم آن برای ورود به داخل بنا را به عهده دارند.
صفحه 6:
٠ نورگیرها:
* عناصری که به عنوان نورگیرها مطرح می شوند نام های
مختلفی دارند ولی همه نورگیر هستند و عبارتند از: روزن»
شباك؛ در و پنجره مشبک» جام خانه» هورنو» ارسیء
روشندان» فریز و خوون, گلجام پالکانه» فنزر» پاچنگ و
تهرانی
صفحه 7:
كنترلكنندههاى نور
رواق:فضايى است مشتمل بر سقف و ستون كه حداقل در يك طرف مسدود باشد و انسان را از تماس با بارش وتابش نور آفتاب مصون
ميدارد و در مناطقى كه شدت نور و حرارت خورشيد زياد باشد نور مناسب و ملايمى را به داخل عبور ميدهد و در اين صورت روشنايى
از طريق غير مستقيم يا باواسطه خواهيم داشت
تاش ا ابشكن تيغههايى به عرض © الى ©0) سا: است که گاهی ارتفاعی تا حدود () متر دارد و با
کمک گچ و نی آنها را میساختند.معمولا در بالای در و پنجره کلافی ميكشيدند که در واقع تابش بند اققی بوده و اصطلاحا به آن سرسایه
میگفتند و توسط آن ورود
سايهبانها:ايجاد سايه بر روى ينجرهها از تابش مستقيم أ" اب به سطح پنجره جلوگیری کرده و در نتیجه حرارت ایجاد شده ناشی از تابش
آفتاب در فضای پشت آن به مقدار قابل ملاحظهای کاهش مییابد.سایهبانها ممکن است اثرات گوناگونی از قبیل کنترل تابش مستقیم آ
داخل»کنترل نور و تهویه طبیعی داشته باشند.کارایی سایهبانها مفاوت بوده و به رنگ و محل نصب آنها نسبت به پنجره و همچنین شرایط
تهویه طبیعی در ساختمان بستگی دارد.سایهبانها به انواع ثابت»متحرک و همچنین سایهبانهای طبیعی مثل درختان تقسیم میشوند.
سرادق:سایهبان بر سراکه پرده آن بر خرپاهایی که بر بالای سرا نشانیده بودند کشیده ميشد و بدینترتیب مانع تابش تند خورشید به درون
سرا ميشد.
ساباط:کوچهای سرپوشیده که هم در شهرهای گرمسیری و هم سردسیری به چشم میخورد.در شهرهای گرمسیری مجبور بودند کوچه را
تنگ و دیوار را بلند بكيرئد و براى ايجاد سايه ساباط ميكذاشتئد.
پرده:استفاده از پردههای ضخیم برای جلوگیری و تنظیم نور خورشید برای ورود به ساختمان از دوره صفويه معمول بوده و همجنين در
دوره قاجار نیز از آن استفاده میشد.اين پردهها معمولا از جنس کرباس و یا ابریشم بوده و به صورت یکلا و دولا استفاده ميشدند و به
طور معمول در جلو ایوانها و یا پنجرهها وارسیها نصب میشد.بالا کشیدن این پردهها توسط قرقره و بندهایی بوده که به طور هماهنگ
صفحه 8:
٠ نورگیرها
* شباک:هوای متغیر ایران.آقتاب تند و روشنباد و باران؛توفان و گردباد و
عقاید خاص ملی و مذهبی ایجاب میکرده که ساختمان علاوه بر دو
پنجره»پردهای یا شباکی برای حفاظت درون بنا داشته باشد.درون ساختمان
با روزنها و پنجرههای چوبی یا گچی و پرده محفوظ ميشد و بیرون آنرا با
شبکههای سفالی یا کاشی میپوشاندند»اين شبکهها شدت نور را گرفته و نور
ضعیفتری از لابهلای آن ایجاد میشود.انحراف پرتوهای نور در اثر
برخورد با کنارهای منقوش شبکه پخش نور شده و به یکنواختی و پخش
روشنایی کمک میکرد.ضمنا علیرغم آنکه تمام فضای بیرون از داخل به
راحتی قابل رویت بود از بیرون هیچگونه دیدی در طول روز به داخل
نداشت,
صفحه 9:
٠» در و پنجرههای مشبک
* پنجره معمولا برای دادن نور»جریان هوا و رویت مناظر بیرون بدون بر هم زدن
خلوت اهل خانه است.در مناطقی که نور خورشید شدید است»پنجره باید متناسب با
شدت نور ساخته شود .ينجرههاى مشبى تعادلى بين نور خارج و داخل ایجاد
میکند»تعادلی که وا قتی از داخل نگاه کرده شود جلوی نور شدید آفتاب را میگیرد و مانع
خسته شدن چشم در مقابل نور شدید خارج میشود.طرحهایی که در ساختن پنجرههای
مشبک به کار برده میشود اغلب به گونهای است که نور داخل اتاق را تنظیم
میکند.پنجرههای مشبک نور شدید خارج را بخش کرده و آنرا تعدیل میکنند و وقتی
نور بیرون شدید نیست همه آن را به داخل اتاق عبور میدهند.گاهی برای در و
پنجر ههای مشبک شیشه نیز به کار برده میشود.(به درهای مشبک.در و پنجره گفته
میشود)در و پنجره و روزنهای مشبک چوبیسفالین و گچین در زمستان با کاغذ روغن
زده مسدود و در تابستانها باز ميشد.
صفحه 10:
* روزن
* روزن و پنجره را نمیتوان از هم تفکیک کرد.در واقع روزن را میتوان یک پنجره
کوچک دانست که معمولا در بالای در و گاهی در دو سوی آن برای گرفتن روشنایی
و تأمین هوای آزاد برای فضاهای بسته به کار میرفته است.به عبارت دیگر روزن به
سوراخهایی اطلاق میگیرد که در کلاله و يا شانه طاقها تعبیه میشده است.روزن گاهی
با جوب و كاه با كج و سفال ساخته ميشده و اغلب ثابت بوده است.در بناهايى كه
دارای بافت مرکزی و درونگرا بودند و از سقف هشتی یا از نقطهای دیگر نور کافی
برای هشتی تامین میشد.در. بالای در ورودی روزن قرار میدادند.
صفحه 11:
ارسی
ارسی پنجره مشبکی است که به جای گشتن روی پاشنه گرد.بالا میرود و در
محفظهای که در نظر گرفته شده جای میگیرد. ارسی معمولا در اشکوب کوشکها و
پیشان و رواق ساختمانهای سردسیری دیده میشود.نقش شبکهای ارسی.معمولا مانند
پنجره و روزنهای چوبی است.
صفحه 12:
۰ جامخانه
* در کلاله گنبدها و کلمبههای گرمابهها و غلامخانهء رباطها و رستهها و بازارها
هنوز هم روزنهایی وجود دارد که با چند حلقه سفالین به صورت قبه یا کپهء
برجستهای د رآمدهاند.در اين قسمت حلقههای سفالین را در کنار. هم چیدهاند و در
زمستانها جامهای گرد شیشهای مانند ته قرابه در میان حلقهها کار میگذارند و
تابستانها یک يا کلیه آنها را برمیدارند»امروزه هم برای روشنایی سرپوشیدههایی که
به مناسبت فصل باید گاهی سرد و گاهی گرم باشد مناسبترین وسیله است و بر فراز
بام گرمابهها جای خود را حفظ کرده است.
صفحه 13:
٠ هورنو
* به نورگیر بالای سقف گفته میشود.چون در نزدیکیهای نیزهء گنبد امکان
اجرا به صورت بقیهء قسمتها میسر نیست.لذا در نزدیکیهای
تیزه»سوراخ را پر نمیکنند تا در بالای طاق كار نور رسانی را انجام
دهد.مثلا در پوشش بازارها اکثرا سوراخ هورنو باز است تا عمل
روشنایی و تهویه صورت پذیرد.
صفحه 14:
۰ روشندان
* در بناهایی که استفاده از پنجره در دیوارها ممکن نبوده مثل بازارها و سایر
بناهای عمومی»معماران در قسمت«خورشیدی کاربندی»روزنهایی ایجاد
کردهاند که عبور نور مناسب و تهویه را به بهترین وجه میسر میساخته است
و به آن روشندان میگویند.روشندانها معمولا به شکل یک کلاهفرنگی بوده و
عمود سنندج»خانه آصف وزیری»دوره قاجاریه ارسی با شبکهها شیشهای
* بر قسمت خورشیدی کاربندی ساخته میشوند و برخی از آنها دارای شیشه
بوده»بعضی از آنها زمینه چندضلعی دارد.مثل روشندان حوضخانه کاخ
هشتبهشت اصفهان.
صفحه 15:
۰ فریز و خوون در ساختمان:
۰ خوون یک نقش تزئینی است که با تکههای آجر تراشیده و موازییک آنرا پدید آوردهاندآنگاه روی آنرا با خاک و سریشم
و رنگهایی که در آب حل کردهاند به رنگهای گوناگون رنگرزی میکنند و در پیشانی ساختمان»میانه ستونها و«فریز
در»چیده میشود.برای ورود روشنایی و هوا به اتاقها لوحههای گچین را سوراخ کرده و نقشهایی پدید آورده و آن لوحهها
را در بالای درها و پنجرهها مینشانیدند.
٠ كلجام
۰ شیشههای کوچک و رنگینی که در داخل گچ کار میگذاشتند و آن را در بالاترین قسمت اطاق تعبیه میکردند تا نور
رسانی به داخل بنا را تامین کند.به شبکه گچی و آلات شیشهای که در بالای در استفاده ميشدءنيز گلجام میگویند.
۰ پالکانه
۰ به پنجرههای پیشآمده در ايوان یا بالکنی که طرارفش پنجره باشد پالکانه میگفتند.بعضی از پالکانهها به صورت
پنجرههای بیرون زده از نمای اصلی ساخته شده و با شیشههای کوچک تزئین شدهاند.
Sigh ٠»
۰ پنجره یا روزنی که پای آن بسته است و به زمین نمیرسد.
٠ ياجلاقى
٠ تركيبى از در و ينجره كه قسمت در آن تا يايين باز ميشود و بقيهء آن به صورت ينجره باقى ميماند.
صفحه 16:
* باجه
نوعی پنجره است.
تهرانی
تالار رو به آفتاب که ارسی داشته باشد.
٠ سنك مرمر
* استفاده از اینگونه سنگ سنگ برای نورگیری در بنا و شبستانهاى زيرزمينى به علت
فقدان تور صوزت ميكرفت واقسعتى از سنك فزي حياط از سدق "مرسر يود
تا نور وارد شبستان در زيرزمين شود.
* کاربندی و مقرنس
* در فضاهایی که نورگیری و در نتیجه روشنایی فضا از طریق سقف انجام
میشود.نور به طور مستقیم وارد فضا شده و فقط بخشی از آن را روشن
مینماید. کاربندی و مقرنس به غیر از زیبایی برای بهرهگیری هرچه بیشتر ۳
نور خورشید نیز استفاده میشود.بدینترتیب که موجب میشود در جهات is
صفحه 17:
* نقش هشتی در نور رسانی به بنا,
* بعد از ورود به ساختمان به علت شدید بودن نور در بیرون میبایست نور شکسته شود.تا داخل ساختمان حالت نامطلوبی از نظر وارد شوند ن
باشدریکی از عوامل مهم معماری در تقسیم و شکست شدت نور هشتیهای ورودی هستند که گرد و یا چندضلعی ساخته میشدند.در بالای هشتی معمولا
نورگیری وجود دارد که نور متمرکز ملایمی را در ساعات مختلف روز به داخل انتقال میدهد.به کار بردن اين شیوه برای تنظیم و متعادل کردن نور
و حرارت از ویژگیهای معماری سنتی.بهویژه در حاشیه کویر است.
* انواع طاقهاءقوسها و فیلپوشها نیز در چگونگی نورگیری در داخل بنا سهم بهسزایی دارند.وجود فیلپوش منجر به ایجاد 2 منطقه متمایز ساختمانی در
قسمت گنبدها شده است.منطقه سوم همان گنبد اصلی است که گاهی در محورهای آن پنجرههای کوچکی باز میشد و به نورگیری بنا
میکرد.ابداع شیوه طاق و تویزه باعث شد تا بار سقف مستقيما بر روی جرزها عمل کند و دیوارها و طاقها سبک شده و آنها را شکافته و پنجره در
آن قرار دهند و بدینطریق نور فراوان و غیرمستقیم حاصل شود طاقهای آهنگ نیز یا دارای پنجرههای جانبی است و یا در بالای آنها گنبدهای
کوچکی با پنجره تعبیه شده است.در طاق چهار بخش نیز که از تقاطع دو«طاق آهنگ» هم ارتفاع و همعرض حاصل میشود نیز میتوان روزنههای
وسیعی ایجاد کرد.
* طاق گهوارهای نیز به معمار اجازه میدهد که در فاصله میان دو قوس پنجره تعبیه کرده و روشنایی طبیعی داخل بنا را ایجاد کند. عمل نورگیری در
بناهای مختلف به اشکال گوناگونی صورت میگرفت.از جمله اینکه در حمامها از طریق روزنههای متعدد و یا جامخانهها بر حسب درونگرا یا
برونگرا بودن؛ نورگیری متفاوت بود.
* هرچند که نور خورشید هميشه برای ایجاد روشنایی طبیعی در یک ساخت
باید میزان تابش مور
فصول مختلف سال بستگی دارد.در شرایط سرد حداکثر انرژی خورشیدی مورد نیاز بوده و ساختمان باید درجهتی هوا گرم است جهت ساختمان باید
به نحوی باشد که شدت آفتاب در دیوارهای آن به حداقل رسیده و نیز امکان نفوذ مستقیم اشعه خورشید به فضاهای داخلی وجود نداشته باشد.به
دليل
*_نموه نوريردازى بنا در اقليمهاى مختلف مثل كرم و خشك و حاشيه كوير و اقليم كرم و مرطوب و سردسير با هم متفاوت است و هركدام در اين
صفحه 18:
۰ ابزار و وسایل روشنایی
٠ بعد از به پایان رسیدن روشنایی روزءانسان در تاریکی شب نیز نیازمند تور بوده است.لذا
پس از استقرار دائم و تشکیل شهرها و ساخت خانههای مسکونی وجود یک وسیله به
عنوان عامل نور مصنوعی که بتوان آن را از جایی به جایی حمل کرده؛و یا اينکه بتوان
از آن در هرجایی از ساختمان استفاده کرده حس شد. بنابراین از این زمان تامین نور
مصنوعی با وسایلی که عوامل نوری نامیده میشوند آغاز شد و بشر به ساخت وسایل
گوناگونی در اين زمینه روی آورد.اين وسایل که در مجموع وسایل روشنایی نامیده
میشوند جهت تاکمین نور مصنوعی برای روشناییبخشیدن محیط اطراف در هنگام تاریکی
شب بودند این وسایل عبارت بودند از :پیهسوز ها.شمعدانها» جراغدانهاءيايه
چراغهاءقندیلها»,فانوسها»مشعلها؛ءشمعها و چراغهای روغنی که در مورد هریک از ابزار
و وسایل روشنائی توضیح کاملی در پایاننامه مزبور ارائه شده است.
صفحه 19:
* نورهای مصنوعی به دو دسته نورهای کاربردی و نورهای
تزیینی ai تفسیم می شوند
صفحه 20:
۰ وسایل رووشنایی در نگارگری
* در این بخش انواع وسایل روشنایی که نام برده شد در مینیاتورها قابل جستجو بوده و به وضوح
قابل مشاهده و همچنین قابل دستهبندی هستند.انواع قندیلهاءپیهسوزهاء شمعدانهاءچراغهای
روغخنیمشعلها در مینیاتورها به تصویر کشیده شدهاند.حتی نمونههایی که در حال حاضر در
دسترس ما نیستند نیز در آنها به چشم میخوردهاين وسایل در نگارگری از تنوع چشمگیری
برخوردارند و میتوان با دقت در آنها با نحوه کاربرد آنهاءمکان استفاده»چگونگی استفاده و
همينطور كه كفته شد با انواع آنها آشنا شد و شايد با توجه به أنها ابهاماتى كه در زمینه چگونگی
كاربرد واستفاده و همجنين اهميت آنها وجود دارد برطرفه ساخت.بعنوان مثال كاربرد مشعلها را
در cla XS کنار درها و پشتبامها میتوان تشخیص داد.همچنین استفاده از حفاظ مخصوصی
بصورت قفس که بر روی آن پرده شفافی جهت جلوگیری از خاموش شمع و افزایش نور آن
کشیده میشد و تنها در مینیاتور با آن برخورد میکنیمبا نوع مخصوصی از یک چراغ که از سقف
آویزان میشد و نمونه ابتدایی از یک لوستر میباشد.بر روی تمامی این وسایل.انواع تزئینات نقش
شده و در واقع ضبط و ثبت نقاش از این وسایل در نقاشی بسیار دقیق و ظریف میباشد.
