صفحه 1:
به نام حضرت دوست
که هر چه داریم از اوست
صفحه 2:
صفحه 3:
مقدمه
نیاز انسان به سرپناه و مأمن.
نه تنها در سراگاه بلکه در سفر
همم از روزگار باسستان مسورد
توجه بوده است. (کیانی.۲۶۵)
احداث کاروانسرا در منطقه سابقهای بسیار طولانی داشته و ساخت لن در جاد
های کاروانی به منظور استراحت و سرپناه. در ادوار مختلف بویژه دوره
اسلامیی از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. (کیانی»۲۶۵)
صفحه 4:
کاروانسرا محلی بود که مردم از اقوام و
حتی ملل مختلف در ن چند روزی در
کنار هم زندگی می کردند . لذا محلی را
برای برخورد انديشه ها و تبادل نظر
تاره ی مسال ناف اجتماهی. و
فرهنگی و انتقال آداب و رسوم متفاوت را
فراهم ی ساحت رییانی ۰ 1۳۵
صفحه 5:
برطبق تاریخ بنیاد کاروانسراها در ایران از زمان
هخامنشی آغاز می شود. که ایتگونه بناها از عهد
هخامنشی بجای نمانده است. (کیانی.۲۶۶)
هخامنشیان بین شوش و ساره ساخته شده بود» وی از یکصد و یازده بتای
کاروانسرا (جاپارخانه) نام می برد که در فاصله حدود ۲۵۰۰ کیلومتر بین پایتخت)
هخامنشی و سارد بنا گردیده بود و کاروانیان این فاصله را در طی سه ماه طی می
کردند . (کیانی.۲۶۶)
صفحه 6:
در دوره طوانی له اشکانیان در نجد ایران و حوزه نفوذ و اقتدارشان یعنی از دادگاه آنان در شرق
(استپ آسیای مرکزی ) تا منطقه تحت نفوذ آنان در غرب یعنی بین النهرین ایستگاه های ارتباطی و
کاروانسرا هائی وجود داشته است. (کیانی.۲۶۶)
در دوره ساسانی اهمیت زیادی به ایجاد راهها و همچنین امنیت جاده ها داده شده . از جمله اين
کاروانسراها می توان کاروانسرای دروازه گچ ۰ کنار سیاه در استان قارس » دیر گچین و رباط انوشیرو]
را در امتداد جاده ابریشم نام برد. (کیانی.۲۶۶)
در دوره اسلامی تحولات چشمگیری در احداث کاروانسراها بوجود آمد و همانطوری که قبلا گفته شد در
ارتباط با مسائل اقتصادی . مذهبی و نظامی احداث اینگونه بناها وارد مرحله جدیدی شد و شکل تازه ای
بخود گرفت . (کیانی:۲۶۶)
صفحه 7:
| od es ac alate Lo te Le ee
| "به معنى مسافرانى كه به ALS " واه ی " کاروانسرا " بر گرفته از " کاروان "یا
صورت گروهی سفرمی کردند. و" سرا "به معنی خلنه و مکان است سبه نظر محققین
پلان کاروانسراها با الهام از خانه های درونگرا با حیاط مرکزی ساخته شده!
تناها شاهت : ناده, به معماد », مداد سب , ثبذ دا
صفحه 8:
011 تاروانسرا
معماری کاروانسراهای ایران . مانند سایر
بناها . تلبع شیوه ۰ سنت و سبک رایج
زمان بوده است.
صفحه 9:
معمار ی کار 9 انسرا |
در دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها متنوع گردید و علاوه
بر کاروانسراهای چهار ایولنی نوع کوهستانی ۰ مدور - هشت = آجر و سنگ
ضلعی و کویری بر طبق موقعیت جغرافیلئی و مکانی احداث
گردید. (کیانی:۲۶۷-۲۶۶)
در دوره های زندیه. افشاریه و قاجاریه عموما از نوع چهار ایوانی بوده
احداث كاروانسراها بشيوه كذشته iy 8 اغلب از خشت برای مصالح ساختمانی
پیدا کرد . (FY. LS) اناده یت
صفحه 10:
کاروانسراهای اپران را به سه دسته ی کلی می توان تقسیم کرد :
الف - كاروانسراهاى حياط دار مناطق كويرى
صفحه 11:
ب - کاروانسراهای بدون حیاط حاشیه ی خلیج فارس
صفحه 12:
/هستانی
اطق كو
منا
es 5
لا پوشیده =
رش سر راه تهران
: اشم
eae ای امامزاده ها:
انسرای
اند کاروا
ما
شمال
صفحه 13:
کاروانسراهای حیاط دار به انواع مختلف تقسیم بندی میشوند:
کاروانسراهای مدور
کی از کرش رها ايران با نقشه مدور بنياد كرديده است. اين
و بو ونر مارب حاير اهسيت فرلوان است.
(كيانى. 001/8
کاروانسرای زينالدين مهريز استان إيزد
ol
کاروانسرای زیزه - جاده کاشا
صفحه 14:
کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار ,>
این گروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی ( اغلب ۸ ضلعی) هستند. (کیانی:۲۷۵)
کاروانسرای امین آباد جاده شیراز به آباده
صفحه 15:
کاروانسراهای دو ایوانی
کاروانسرای .دوکوهک جاده
شیراز به فهلیان فارس
همانند مدارس و مساجد و سایر بناهای مذهبی
تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایولنی به
فرم مربع یا مستطیل ساخته لند . عموما ایوانهای این
کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری/رو به روی
آن قرار دارد . از نمونه های باقیمانده اين کارو
می توان از کاروانسرای خوشاب و کاروانسرای
کوهک نام برد . (کیانی,۲۷۶)
صفحه 16:
صفحه 17:
کاروانسرای خاتون آباد
تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار
ستون دار Ly گردیده اند و از آنها عموما
برای اصطبل استفاده می شدم است؛.
(کیانی,۲۷۶)
صفحه 18:
کاروانسراهای چهار ایوانی
در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای
بنیادهای مذهبی و غیرمذهبی . مانند
مدارس ۰ معابر ۰ مساجد و کاروانسراها
استفاده می گردید. (کیانی:۲۷۶)
کاروانسرای شاه عباس
صفحه 19:
کاروانسراها با طرح متفرقه
و و م۵۵ ۵828
کاروانسرای تنک زنجیران
لین گروه . کاروانسراهایی هستند که نقشه و
معماری آن با آنچه که در مواردی گهراجماد
بررسی شد شباهتی ندارند. کاروانسرای
زنجیران و کاروانسرای شاه عباسی
این گروه هستند. (کیانی,۲۷۶)
صفحه 20:
كرجه حياط مركزى شكل غالب کاروانسراهای ایران است.
ولی در موید این نوع ابنیه نیز مانند ساختمان
مساجد و مدارس, با توجه به اقلیم هر منطقه از
Oe ee
شرایط اقلیمی از لحاظ فرم و نوع مصالح دیده
می شود. (قبادیان ۰ ۲۴۰)
صفحه 21:
کاروانسرا در اقلیمهای مختلف ایران
تسوا حل جنوبی دریای خزر
۲ ار ترانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان
it ای توهستانی و مرتفع
۴- کاروانسرا در دشتهای فلات
صفحه 22:
۱- کاروانسرا در سواحل جنوبی دریای خزر
تعداد کاروانسراها در سواحل جنوبی دریای خزر در
مقایسه با سایر مناطق اقلیمی ایران نسبتا کمتر است .
در این سواحل به سبب بارندگی زیاد . شرایط آب و
هوایی معتدل . آباد بودن کل منطقه . جمعیت نسبتا
زیاد و بر خلاف سایر مناطق اقلیمی ایران ۰ نزديك بودن
مراکز جمعیت » باعث شده تا نیازی به كاروانسراهاى بين
راهی به تعداه بسبار نباشد. (قبادیان » OF
صفحه 23:
شکل ۲ پلان کاروانسرای آمامزاده هاشم از نوع
چهار ایوانی در جنوب رشت مربوط به دوره صفویه.
شاهده می شود که کاروانسراها در لین سولحل نیز به تبعیت از فرم
کلی کاروانسراها در مناطق گرم و خشک ایران به دو صورت بثللی با
حیاط مرکزی ساخته شده است . در اینجا بلید كفت كه اكر جه فرم
حياط مرکزی با فضای محصور داخل حیاط که امکان کوران هوا در
داخل اتاقها را کاهش می دهد از لحاظ اقلیمی برای این
چتنان مناسب نیست : ولی از جهت ایمتی و حفاظت از پنا در
مقابل راهزنان و مهاجمان ۰ فرم بسته و کاملا محصور کاروانسرا
منطقی و صحیح می باشد . (قبادیان . ۲۴۰)
صفحه 24:
با وجودی که فرم کلی بنا کاملا محصور می باشد ۰ ولی
محل استقرار مسافران به صورت ایوان است و به اين
ترتیب کوران هوا که امری ضروری جهت تامین آسایش
انسان در لین اقلیم است تاحدی برای مسافران فراهم بوده
است . (قبادیان » ۲۴۱)
رآ نبیر بر خلاف مصالح بومی که
عمدتا چوبی و الیاف گیاهی بوده از مصالح پایدار مانند آجر
و سنك و ملاتهای از نوع لبی مانند آهک و ساروج که در
مقابل رطوبت و بارندگی مقاوم می باشند بوده است .
(قبادیان . (FF)
از نوع چهار ایوانی در
۸ کیلومتری جنوب رشت مربوط به دوره
قاجاربهش
صفحه 25:
۲- کاروانسرا در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان
اگر چه در این سواحل اکثر امور تجاری از طریق دربا صورت می گرفته و ارتباط بین بنادر از طریق راههای آبی بوده
٠ ولى انتقال كالا از بنادر به داخل كشو
بنادر خلیج فارس و دریای عمان و شهرهای مرکزی ایران وجود داشته است . (قبادیان ۰ ۲۳۲)
به جاده و بالطبع کاروانسرا داشته و کاروانسراهای نسبتا زیادی بین
صفحه 26:
جهت فراهم نمودن آسایش در این منطقه . احتیاج به کوران هوا و سایه می باشد
لذا در رابطه با فرم کالبدی کاروانسراهای این سواحل مشاهده می شود که لین کاروانسراها عموما فاقد حیاط
مرکزی بوده و شامل بنلئی چهارگوش است با اطاق مرکزی صلیبی و اطاقهای جانبی . یک سکوی سنگی در |
0 11 و همه اطاقها به خارج بتا راء دارند. به لین طریق کوران دو طرفه هوا در فای داخل
کاروانسرا میسر می گردید. (قبادیان » ۳۴۳-۳۴۲
در این کاروانسرا ها آب انبار در خارج
aah ol
ابر لب انار هی ادن سواحل. از 0 سید
طریق جمع آوری آب باران تامین می ==
شده است. (قبادیان . ۳۴۳)
پلان و مقطع کاروانسرای یونگی در نزدیکی بندرعباس مربوط به دوره \\wx
از کاروانسرا و آب مورد نیاز
صفحه 27:
۳ کاروانسرا در نواحی کوهستانی و مرتفع
دی ری ری ی کر ی تفر
کاروانسرا ها در نواحی سرد کوهستانی جهت مقابله با
سرمای شدید زمستان. غالباً فاقد حیاط مرکزی بوده اند و
به جای حیاط مرکزی, دارای یک تالار وسیع جهت اسکان
مسافران و در اطراف ن دالان های سرتاسری 4 منظور
نكهدارى جهاربايان بوده اند. (قباديان . ۳۴۴)
صفحه 28:
یات کالبدی این گونه کاروانسرا ها که بر اثر شرایط اقلیمی و به منظور حفظ حرارت در داخل
ساختمان شکل گرفته» به طور کلی بدین قرار است: (قلادیان . ۲۴۴)
۱- نسبت ارتفاع به طول و عرض اطاق ها کم می باشد. مخصوصاً رتفاع اصطبل در اکثر مورد بسیار کوته است تا
احتیاج به سوخت کمتری جهت تامین حرارت باشد. (قبادیان . ۳۴۴)
صفحه 29:
۲-با قرار دادن تالار مرکزی و يا اطاق های
مسفرل در وسط ساختمان و اضطبل .ها
در اطراف لن. فضای اصطبل به عنوان
clad حليل بين محيط كرم داخل كه بايد
ee 7 نان اسد و محخيط سرد
خارج عمل می کند.(قبادیان ۰ ۳۴۵)
صفحه 30:
۳- فضای بخاری و آتشدان در این کاروانسرا ها نسبت به سایر کاروانسرا ها بسیار بزرگتر بوده و !
بیشتری دارد. معمولاً در فضای مرکزی بنا یک یا چند آتشدان بزرگ جهت تامین حرارت مورد نیاز مسافران
قرار داشته و در قسمت اصطبل نیز برای چهارپایان بخاری های دیواری به مقیاس کوچکتر وجود داشته
است. البته جثه نسبتاً بزرگ چهارپایان و تعداد زیاد آنها باعث گرم شدن هوای اصطبل می گردیده و بخاری
۳۴۵ 1ل در واقى 5د -رماى خارج زيان بوده روشن می شده است«(قبادیان: le
صفحه 31:
1 5 ور ها یلیس كار لسرا ها اكتراً سنگی است که از محیط اطراف کاروانسرا تهیه می شده و
مصالح مورد استفاده در طاق های قوسی بعضی از کاروانسرا ها مانند کاروانسرای شبلی, آجرى؛ و بعضی
دیگر مانند کاروانسرای امامزاده هاشم و کاروانسرای گامبوش, سنگی می باشد. لذا از آنجلیی که طاق ها
et eee ید اسب بلبه ها و دیوار های قظور جهث تحمل باز طاق. ها بوده وزذر
نتیجه جرم حرارتی کالبد این کاروانسرا زیاد می باشد که خود در جهت تعدیل دمای داخل ساختمان در
طی شبانه روز و همچنین کاهش تبادل هدایتی حرارت بین داخل و خارج ساختمان بسیار موثر
(قباديان . (PFO
۵- از جهت رعایت ایمنی در مقلبل مهاجمان و دزدان قلعه, لین کاروانسرا ها کاملاً محصور و به شکل
مکعب مستطیل نزدیک بوده اند و در نتیجه سطح تماس پوسته خارجی ساختمان با فضای خارج کاهش
یافته و تبادل حرارتی کمتری بین داخل و خارج بنا صورت می گیرد.(بادیان (FFD
صفحه 32:
۶- بعضی از کاروانسرا ها مانند کاروانسرای گامبوش, تا نیمه در داخل زمین قرار گرفته لند که اين نیز در
ele le سای کرم داعل و محیط سرد خارج تاثیر بسزایی دارد.(قبادیان ۰ FPF
جاع
پلان کاروانسرای گامپوش در ال
صفحه 33:
برش و پلان کاروانسرای گامبوش در جاده
آمل. جهت کاهش تبادل حرارتی با محیط
سرد خارج» نیمی از ارتفاع لین ساختمان در
زیر زمین قرار دارد.
صفحه 34:
۷- بازشو های این ساختمان ها بسیار اندک و کوچک می باشند و در ورودی Ley غالا از طریق یک
هشتی در مقابل سرمای خارج محافظت می شود. بدین ترتیب هوای کمتری از داخل به خارج ساختمان
و بالعکس جابجا می گردد. لازم به ذکر است که هميشه سعی بر لین بوده که در ورودی کاروانسرا در
tae ار اس قرار نداشته باشد(کیاتی : ۲۷۲)
۸- در اکثر این کاروانسرا ها چند دریچه در بالای طاق
ها قرار داشته و نور و تهویه مورد نیاز ساختمان از این
بط امن ف هده شد لته در شب ها و در مواقع
طوفانی این دریچه ها بسته می شده است,(کیانی »
۲۷۳-۲۷
صفحه 35:
۲ 1د دستاى فلات
اانرية مطل ترين» وسيع ترمن و بيشترين
تعداد کاروانسرا ها در دشت های فلات ساخته
شده و اكثر قريب به اتفاق آن ها دارای یک
حیاط مرکزی و دو و يا چهار ایوان بزرگ در
جوا را می با در این کاروانسرا ها
اطاق مسافران در اطراف حياط مركزى و
اصطبل ها در پشت اطاق مسافران احداث
شده است.(قیادیان ۰ ۳۴۶)
پلان چهار ایوانی کاروانسرای باغ شیخ در ۱۰
کیلومتری شرق ساوه مربوط به دوره قاجاریه. \
صفحه 36:
اطاق مسافرین معمولاً چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم
از ورود لب و گل به درون اطاق ها جلوگیری شود و هم
از گرد و خاک کف حیاط قدری دورتر باشند. در اطاق ها
۰ ۳ ۱ ۰ ۰ تدودا دو مثر قرار داشته
مساحت اطاق ها غالباً از ده للی دوازده متر مربع تجاوز
نمی کرده است. نور و تهویه اطاق ها از طریق بازشوی در
a Geb ola ley case شده است. (قبادیان «
۶(
استاد محمد کریم پیرنیا نقل کرده لند که لین اطاق 6ا
در نداشته لند و در تابستان بازشوی آن توسط پارچه و
در زمستان توسط زیلو پوشیده می شده است. در اکثر
اطاق ها خصوصاً در کاروانسرا های مناطق شمالی»
بخاری دیواری برای گرم کردن فضای اطاق و پخت و
پز وجود داشته است.(قبادیان , ۲۴۶)
صفحه 37:
نمای ورودی کاروانسرای
باغ شيخ در شرق ساوه.
طبقه بالاى ورودى معمولاً
باس اروت رادار
كرون . ES
(رییس کاروان) بوده است.
صفحه 38:
نمای حیاط مرکزی و اطاق های کاروانسرا باغ شیخ.
ورودی اصطبل در سمت چپ عکس دیده می شود.
صفحه 39:
بهترین و بزرگترین اطاق ها یا در پشت ايوان
اصلی و یا در چهار زاویه کاروانسرا احداث می
شده است. ایوان روبروی در ورودی با اطاق
مجلل بشت أن غالبا شاه نشين و بهترین اطاق
كاروانسرا بوده است. بعضی از کاروانسرا ها مانند
کاروانسرای شرف در جاده سرخس - مشهد از
دوره سلجوقی دارای دو حیاط بوده که یکی
مختص عامه مردم و دیگری جهت اشخاص
معتبر بوده است. .(قبادیان ۰ ۳۴۷)
پلان کاروانسرای شرف در جاده سرخس - مشهد مربوط به دوره ۳
صفحه 40:
صفحه 41:
صفحه 42:
کاروانسرا های واقع در دشت های فلات نیز مانند سایر کاروانسرا ها جهت ایمنی همانند یک قلعه
ساخته می شدند و غالبا درای دیوار های بلند و چهار برچ در چهار گوشه بنا و یک دروازه حفاظت
شده در قسمت ورودی بوده اند. شب ها در کاروانسرا بسته می شده است. (قبادیان ۰ ۳۴۷)
لین شکل درون گرا و كاملاً محصور كاروانسرا در اقلیم گرم و خشک ایران یک مزیت اقلیمی است و پوسته
که به جز بازشو ورودی, کاملاً بسته می باشد, فضا های داخل ساختمان را در مقابل باد هاى كويرى و شرليط نا
اقلیمی محافظت می کند. در داخل حیاط لین کاروانسرا ها که با مصالح بنلیی مانند خشت. آجر و سنگ ساخته
شده مانند یک حازن حرارتی در تعدیل دمای ساختمان در طی شبانه روز بسار موثر بوده است. ,(قبادیان ۰ 6052
صفحه 43:
پلان کاروانسرای مهیار.
در داخل اطاق های این
کاروانسرا بازده طاقچه و یک
بخاری دیواری وجود دارد.
وله در ترش ۱۹۲
صفحه 44:
صفحه 45:
صفحه 46:
منایع :
تاب بررسى اقليمى ابنيه ايران » تاليف دكتر وحيد قباديان » مو
تهران ۰ ۱۳۹۲
6 ۱ ۱ ای کردآورنده محمد بوسف کیانی»سمث
منبع عکسها ز_
کح نامه کاروا سرا های ایران
اینترنت