صفحه 1:
صفحه 2:
صفحه 3:
و جغرافیای ایران نوشته شده و در همه سفرنامه های جهانگردان از توجه
اختمانهای پیوسته به آن و همچنین راهداری و پست منظم از روزگاران بسیار کین سخن رفته
واژه هایی چون ساباط و رباط و برید در زبانهای زنده و مرده جهان که از گویشهای کین ایرانی
این نظر است که پهناوری سرزمین و دوری شهرها و آبادیهای ایران و کشورهای همسایه: ایرانی
ده است که راههای پاکیزه و امن داشته باشد و منزل به منزل و آبادی به آبادی آسایشگاه بسازد و :
آروانها در بیابان راه خود را بيابند برجها و میلهایی برافرازد که از دور مانند برج دریایی رهسپاران رد
ام ساختمان هایی که بیرون از شهر و در کنار جاده ها بگوش می خورد نام کین کربات با کارباط که با
وان پیوستگی تمام دارد این واقعیت را مى رساند که کاروانهای ایرانی و غیر ایرانی حثی در دشتهای
پهناور بی سروسامان نبوده اند و به آسانی و آسودگی کالا و مسافر را از خاور به باختر و لز شمال به
می برده اند .
ند میلهای راهنمایی که در سراسر ايران زمین و بخصوص در بیابانها و جنگلها وجود دارند امروز اغلب تبدیل
اه شده ولی از نام میل که می توان آنرا به
کرد و نام ویژه آنها چون رادگان با رایگان رسکت و لاجیم و با قدمگاه بخوبی برمی آید که نخست
برای راهنمایی پا آسودن مسافران ساخته شده ولی يس از آن گاهی تبدیل به آرامگاه بانی خود با
آن نزدیک» یا در حین سفر در گذشته شده اند.
صفحه 4:
صفحه 5:
لنجان خان مرد و به خان میم - دير ايوب دير مردان دير فرمان (دهخوار ارقان ) دير العاقول - دير عمر
أشاه عباسى معروف است كه وزير او براى اينكه شماره آنها مشخص باشد و شماره های درست مانند ده و صد وآ
آيد دستور مى دهد يكى كمتر لز هزار يعنى نهصد و نود ونه رباط سازند تا در شمارش آنها اندكى درنك شود و
آبزرگ را بدانند.
انسوی که سالها در ایران بیکار معماری و باستان شناسی مشغول بوده و چند سالی هم استادی دانشکده هنرهای زیبای
بر عهده داشته کتابی ارجدار در باره کار ونسراها و رباط های ایران گرد آورده و پژوهندگان می توانند در اين موارد
آجوع کنند.
اوزها در کاروانسراهای دور افتاده منزل کرده و همه جوانب و گوشه های آنها را با دقت بررسی نموده و از این جهت آثر
از منابع بسیار دقیق و سودمند باشد. و ما به همین سبب از تکرار مطالب آن در این کتاب خود داری کرده ايم و تنها
نشان آنها را در پایان فصل می آوریم .
اختمانهای وابسته به رله
این واژه که تقریبا به همه زبانهای خاوری و باختری و آرامی و ایرانی و فرنگی و بازی رفته در زبانهای ایرانی و منجمله
گین دار . چزه اول آن سا به معنای آسایش وجزء دومش پسوند پات نمودار ساختمان و بنا و آبادی و عمارت است و در آخر
اه ها چون رباط و کاریات و خرابات و جز اینهاآمده و روی هم رفته بجای آسایشگاه و استراحتگاه لمروز بکار می رفته
به منظور آسودن پپا می شده چه در شهر و چه در بیرون از آن اطلاق می شده» در شهرستانهای جنوبی ايران هنوز
چای خود بکار می رود.
صفحه 6:
ی در چند جا آمده است که فلان امیر یا فلان خواجه در کنار خانقاه یا مسجد خود چند ساباط ساخت ولی امروز
ای بنای سرپوشیده کوچکی بکار می برند که بر روی جاده های بیرون شهر و یا کنار آنها ساخته
چند تختگاه و یک آب انبار و گاهی یک یا دو اطاق کوچک که تنها مى توان به منظور رفع خستگی و اندکی
راه خسته کننده » آنرا مورد استفاده قرار داده
ميان یزد و اردکان و تایین هنوز خوشبختانه دو دستگاه از این ساباط بر جای مانده و آب انبارهایی پر اتر آب خنک
ار خوبی برای مسافران این راه دراز و خشک و بیابانی است. ۲- رباط : رباط منحصر به ساختمانهای کنار راه و به
و آبادی اطلاق می شود و از روزگاری بسیار کهن به زبان بازی راه یافته و حتی از آن فعل نیز ساخته اند و رباط
.فتن و آسودن در ميان راه کار می رفته و شاید برخلاف آنچه در آغاز به نظر می آید ربط و ارتباط هم از اين واژه
باط مشتق از ربط باشد.
حوض و آب انبار دارای اتاقهای متعددی است که گرداگرد حیاطی را فرا گرفته و مسافران می توانند یک یا چند شب در
: کار بات چنانکه پیدلست خانه کاروان است و پیش از اسلام بجای کاروانسرا بکار می رفته و آن نیز مانند رباط دارای اتاق
با پایاب است و گاهی فقط دو یا سه اتاق دارد و نمونه آن در آبادی های کنار شاهراه کین فارس شود نمایی می کند .
رباطهای بزرگ و جامع کاروانسرا می گویند چه در شهر و چه بیرون از آن باشد. |
به بر اتق و ایران دلرای باره بند و طوبله و انبار است و اغلب ورودی آنرا بازار کوچکی بنام غلافخانه تشکیل می دهد
ن چند اتاق پاکیزه قرار گرفته که به کاروانسالار اختصاص دارد .
IS انسرا و رباط برجهایی جای گرفته که در مواقع ناامنی مورد استفاده مدافعان و راهداران قرار می گرفته
صفحه 7:
انسرا است و اين ويزه در زبان تازى بطور مطلق بجای کاروانسرا بکار گرفته شده است.
پار و منابع آب نوشیدنی در سراسر راههای ایران و در شهرهای این سرزمین به تعداد بسیار دیده می شود و
های خشک و
أزأى سيان زیبا و از لحاظ معماری شایان توجه است
» چا: امین آب نوشیدنی برای مسافران و چهارپاین یشان به ویژه در مناطق خشک مسأله ای بسیار مهم و
ن حوضهابی جهت ذخیره ب باران با كندن بايابها به منظور دسترسى به آب روان كاريزهايى كه احتمالا از ميان
أمى گذشت» حل می شد.
أى كوير و دشت پهناور میانه ایران که کمتر به آب دسترسى بيدا می شود و اگر هم آبی باریک می گذشت چنان
د که نمی شد نام آب را بر آن نهاد شماره برکه ها چاهها و حوضهای آب باران بیش از همه جا بود و معمولا هر در
به ویژه در جایی که رباط و آبادی نبود برگه های سر پوشیده یا چاه خانه به
که هنوز هم در راههای میان یزد و خراسان و رله دشتی تهران- کاشاناردستان برجای مانده است و مورد استفاده قرار
دسکره
های نامی و آباد و به ویژه پایتخنها کاروانسرا های بزرگ و زیبا و با شکوهی دیده می شود که بیشتر آنها مهمانخانه بوده
مهمانخانه بزرگ شاه عباسی در کاشان و کاروانسرای مادرشاه (چای مهمانسرای شاه عباسی اصفهان و کاروانسرای
ن است که تا صد سال پیش دایر بوده و فلاندن و کست معمار و نقاشی فرانسوی از آنها سخن رانده اند.
آباد و بزرگ پیش از اسلام و آغاز اسلام دمکره هایی وجود داشته که پادشاهان و ايران به همین منظور و گاهی هم
گذرلندن اوقات فراغت و شکار خود می ساختند. چند دستگاه از این گوشکها تاکنون برجای مانده ولی مورد
عمثلا دسکرههای جبلیه کرمان ( گنبد گیران) وهارونیه طوس (که می گویند مزلر امام محمد غزالی لست) و
و زنگیان یزد بعدها تبدیل به آرامگاه و مصلی شده یا به علت خشک شدن باغ و پردیس که معمولا در
به و رو به ويرانى رفته لست
صفحه 8:
بدانها علاوه بر مسجد بناهايى بنام دارا لسيادة.
غيره وجود داشته و بيشتر مسافران و رهكذران غريب و درويش كه راه بجايى نداشتند در اينكونه اماكن
ایی می شدند . ساباطهای خانقاه ميرشمس الدين يزد (مير شمس الدين محمد بسر مير ركن الدين حسينى يزدى
و مجموعه بسيار جالب و خوش طرح بندر آباد يزد مسجد و خانقاه شيخ صفى الدين اردبيلى و مجموعه با
أو خانقاه مولانا زين الدين آيا بكر تايبادى و خانقاه بير بسطام و مزار شيخ جامى و مزار و خانقاه قطب الدين حيدر
لأنعمت الله ولى در ماهان و خانقاه فرزندش شاه خليل الله در كفت و صدها خانقاه ديكر كه در كوشه و كنار ليران تا
برای بوده و نمونه هایی از مهمانخانه هاى رايكان هستند
ن و در میان برگهای تاریخ و دیوانهای خراج بسیار دیده می شود که در آمد فلان آبادی وقف بر آینده و رونده آبناء و
برای درمان مسافران بیمار و گذران آنان تا بهبود کامل موقوفاتی برقرار می شده و کرایه و هزینه سفر درماندگان
به شهر و ديار تامين بوده است
كاروانسرا بيشتر كفتيم كه ساده ترين شكل آسايشكاههاى كنار راه همان ساباط لست كه بيشتر استراحتكاه است تا منزل.
سه تا هفت دهانه سر يوشيده است كه دو سوى آن تختكاههاى كوجكى به اندازه يك تخت يا نيمكت فرار دارد و اغلب
آن درگاه آب انباری است که آب خنک و گوارا دارد .
| گاهی بسیار ساده و منحصر به حیاط دور بسته است که حوض با پایابی در وسط دارد و آخیه و آخور ستوران در
ن پیشان اعطانها با کنار صفه های بیرون است و در نقاط سرد سیرجای حیاط گنبد خانه ای در میان دارد و گاه علاوه
اط دارای باره بند و انبار و بازار و بالاخانه و برج و بارو و علاقخانه است.
حجره آراسته برای پذیرایی از مسافران نامدار و سرشناس ساخته شده و گاهی بالای سرد » چند
صفحه 9:
أصفه ها و تختگاههایی برای ستوربانان و خربندگان ساخته شده و در مدخل اصطبل اتقهای پاکیزه تری هست که از یکسو
از ميان رشته با روزنى درون باره بنده را مى نكرد و بنظر مى أيا. كه اين اتاق ها به سران یا به اصطلاح چاروادارها
طاو كاروانسراى معروف كه تاكنون بجاى مانده و نسبتا سالم است ياد مى كنيم
3[ سرخس که به دستور مادر سنجر در سده پنجم هجری ساخته شده دارای دو حیاط تو در تو و حجرات متعدد است ولی اصطبل
خشک و بی آب است که به راه کنندگان رباط برای تامین آب مصرفی مسافران با بستن کانه در روی کلمبوها و گنبدها باهی شیب
آن را به آب انبار سرپوشیده پایین رباط براند و متاسفانه اکنون که گانه های بام ویران شده تامین آب حثی برای تعمیر خود بنا هم
ایشهای گوناگون و نغز آن یکی از شاهکارهای معمار ایرانی است و شاید از لحاظ ظرافت و تنوع بی نظیر باشد. از تعمیرات و
و آرایش های آن ده . ول شده می توان» دانست که قرنها مورد توجه ای باب خير و هنردوستان و بزرگان بوده است.
نزدیکی سبزوار قرار گرفته و هر چند که به بزرگی رباط شرف نیست از لحاظ ظرافت و دقت و ریزه کاری در طرح و نماسازی و
تمی باشد بلکه سادگی نقشها امتیازی برای آن به شمار می آید.
ده است. اگر چه گنبد سلطانیه هم دارای آجر کاریها و گره سازیهای بسیار هنرمندانه و نغز است ولی معماری و آرایش این رباط
ن pitt می ماند. گمان می رود که بانی آن خدا بده دیگری بجز الجایتو باشد. مطلبی که نگارنده را در اين اظهارنظر محق می دارد خالی
١ نزهة القلوب و تاريخ گزیده حمد اه مستوفی از ذکر آن است که از همه آثار خیر الجایتو به تفصیل سخن رانده و نامی از این رباط نبرده است
#حق معماری رباط سپنج پس از گنبد سلطانیه بر همه آثار آن روزگار برتری دارد .
نر خلك شوروى) و رباطهاى ماهي که یکی از چد آن را مى شناي) یظمنگ بت و یط کر [واسته هل کت
4
1
3
fe
iy
2
aw
Ft
3
By
ay
3
34:
Te
آن و تره با حسن آباد (میان طهران و فم) در دل دشت افتاده است.
صفحه 10:
م که نزدیک پل الوبر در میان زرند (زاویه) کود کمر قرار اين رباط که با سنگ ساخته شده یکی از آثار نفیس
وجودی که در منطقه زمین لرزه واقع شده و افراد نادان سنگهای پای پست آنرا برای ساختن پل و آغل بیرون
مایه و آب انبار خود در کرمان (که یکی از زیباترین مجموعه های شهری است مردم را به بیگاری گرفته و در راه
بنه ساختمان ستمگری و سنگدلی می کرده است
از دست وى به شاه عباس شکایت می برند و او برای اينکه پنا حق و نادیده سردار گرامی خود را سیاست نکرده باشد
ن می رود و در راه بازگشت به سردار می نویسد کارت را به سامان برسان . مردمی که هزینه ساختمان را با کراه و
آبیم پرداخته اند می روند و فراموش می شوند ولی اين آثار می ماند.
آرباطهای شاه عباسی هریک در جای خود بسیار زیباست ولی رباط کرمانشاهان جای ویژه ای دارد و در میان خوبرویان
مثل است)
باط با غمیش - در فصلی که از شاهرله بزرگ فارس و راههای پیوندی کویر سخن می رفت فول اصطخری را آورده ایم که
بد ط فارس با به خراسان
و ميان كه (یزد ) و طبس رباطها و کاروانسراهای متعددی وجود داشته است.
ن دریاط باغمیش نزدیک عةقدا است که در دل دشت افتاده و آثار جشگیری از معماری روزگار ساسانی دارد. در
نزديك عقدا نايين - لردستان زواره ساوه کاشان و آبادیهای حاشیه کویر کرمان رباطها و ساباطهای بسیار کین
ای مانده که چون ریگ روان مسیر آنها را بسته است؛ چیزی نمانده تا یکباره تباه و فرلموش شود در صورتی
توانند سرچشمه درآمدهای چشمگیر جهانگردی باشند.
صفحه 11:
و بی آب است ولی آرام و شاعرانه و گاهی روحانی است و گوشه گیران و خلوت نشینان را بخود مى
هم اهل دل خود را در همین گوشه ها بنیاد می کردند.
سبتای پایین بیستون آثاری از رباطها و کوشکهای پیش از اسلام و آغاز اسلام در زير خانه ها و كلبه هاى
فقط می تواند تماشاگاه جهانگردان باشد ولی یک کاروانسرای وسیع و مجلل و تقریبا سالم از زمان صفویه
شیخ علیخان زنگنه بوده است. و می توانند پس از بازپیرایی آسایشگاه جهانگردان باشد و آن سوی کرمانشاه
آن» در ماهدشت. افتاده
ان به شیراز یکی از زیبا ترین کاروانسراهای ایران بنام ماهیار افتاده که جا دارد هرچه زودتر باز پیرایی و
آری واقع شود .
ای پاسنگان قم که اکنون پاسگاه است با اینکه در دوره انحطاط معماری ساخته شده یکی از کاروانسراهای زیبای
فلا گفتیم رباط ها و کارولنسراهای ایران بیشمار است و هر یک جداگانه در خور پژوهش و بررسی می باشد ولی
ماکسیم سیرو به تفصیل از آنها یاد کرده ذکر همه آنها را در اینجا بی مورد و تکراری می دانیم - کاروانسرای نیره
نسراى نطر عبد الله خان
ای امامزاده هاشم
- کازوانسرای پلوث
صفحه 12:
یط رباط کریم ۱۱- خریط قلعه سنگی ۱۲- خریط سرچم ۱۳- خربط
مهیار ۱۵- خریط پاسنگان 10- خریط یزد خواست ۱۷- خریط
خریط حوض سلطان -۱٩ کاروانسرای نطنز ۲۰- کاروانسرای زواره
رای جمال آباد ۲۶- کاروانسرای نیک پی ۲۵- کاروانسرای بهم نزدیک
اروانسرای مادرشاه
ای ده بید دوره قاجار ۲۸- کاروانسرای اردکان -۲٩ کاروانسرای اتابکی
انسرای مشیری ۳۱- کارو انسرای راهداری ۳۲- کاروانسرای حوض سلطان
۳- کاروانسرای علی آباد 26- کاروانسرای منظریه ۳۵- کاروانسرای
صفحه 13:
طرسى ازكاروانسراى يزد خواست ٠ اكاب اسناد مصور ارويقيان زار
صفحه 14:
طرحی از کررنرای مادرشاهاصفهانه از کناب باهای جدید ايران از الدشارات نكار
صفحه 15:
صفحه 16:
صفحه 17:
صفحه 18:
0
صفحه 19:
صفحه 20:
صفحه 21:
صفحه 22:
صفحه 23:
صفحه 24:
صفحه 25: