از طبقه 27 به بعد...

صفحه 1:


صفحه 2:
اصفهانی. سال 1197 و هفتم * 2.ملا مهدی نراقی کاشانی. " 3.ميرزا ابو القاسم حسينى خاتون ابادى معروف به«مدرس». 1203 * ملا محراب گیلانی 1197 

صفحه 3:
۱979۳9۳ 1 ‎RE SUS‏ یکتم ‎idles oa bale occas:‏ مان ال ۶ نی وه عله داد امه حصوض در ها هار درکن و سس ما ری 2 جک سمخ میرک سکیا سب مان وضو وت عا ‎ee Se ate‏ بر را رمات عر سس لسر ايا ا مق ‎ie sau‏ تاره عي اس اس 9 ‎ot eb‏ أمدطاهرا أن ‎Se Ct es i‏ زم رسف أ أن امل طهر دو هی کشت ربوم ات و وق طاول كل ريسا سر کوق آمده اكد يدون كسم امايو سود اسع اق كا شع أن درك وراب در كنب فود الو ان علق سالك ‎Ba Sa Se ae‏ لك و ل سال 1382 ‎La) ps oad‏ كوك أر ‎sath 0 ata y otto‏ وسيل أقاى مدرسى طباطابى ار افاضل قم ضميمه مجه دود 2 آخلاقی و عرفانی بدآادی موجت اعراض او از توجه به صاحتان زر و زور بو به او رو صاوردند و او اعراض صكرد. بید آبادی شاگردان بسیاری پرورش داده است که یب از آنها باد خوا ‎Re Eee BRE ye ae‏ ‎see pags sole 3d pt gas oly aie a2‏ ‎A SU A ac tot a as‏ مه i GU AT ea id ae ae ‏م‎ 2 ‏ب ا اسمس لي‎ as MO Cae ag ‏حستی خاتون آبدی معروف به«مدر».از ماهر مد‎ quill al ‏3میرزا‎ هان و از خنوده مير محمد حسين خانون أباذى سبط مجلسي بودة ‎Lea sts cel‏ خواجويس بوده ۳و در سا 1253 درکدشته مت ‎ ‎pales so oe lett‏ ور ريحانة الب اور ار شاكردان ‎ag ld ap ors‏ ست روضات از أو فقط به عنوان ‏ينابر نقل أقاى أقا شيع آقا بزرك نهرانی در نقبءالیشر(صفحه 1114)مرجوم ميررا عبد الرزاق خان بغابري صاحب كثاب معرفة القبله كه در سال 1572 محري قمرى وقات كردراز دخثر زأدكان ملا محراب بوده است ملا مخراب در سال 1589 

صفحه 4:
)1197( 

صفحه 5:
Se .قا محمد بيد ‎Ul‏ كبلاني اصفهانى .از اعاظم حكماى قرون اخبره و احيا كننده فلسفه ملز ست. از مان چد به بعد هر جدك انديشههاى أنآن كه سلس شا نشان به خود وى مترسيذه مطرح بوده أست .وليك شا شور مت از شيخ اشراق غليه داشته است,خصوصا در تحلهاى كه از میرفندرسکی اب جبعلی تبریزی انشعا جا ‎wigs eae Mena ape ei‏ نداشته است." یکی از طلاب عادی زند صورتی که اقا اه ریسا معاضر آوست: و و یه دیدارش أى صد اخنه شد و رو آمد. جارى زير زمينى از ا كام مر د وبر همد بر ۳ محم بید آبادی 1 د العاده زاه د.متقی,با گذشت,ایثارگ ر,ساده زیستبوده ‎ek, eaters‏ مک هراس در کلب جوز 0 و رز ردی لاقي ب ردم 3 شمسى د ‎cn or‏ اف ‎a‏ ی را فاص کم شمه «وحیده چاب شد أنى بيد أبادى موجب اعراض آو از توجه به صاحبان ‎ee cas es‏ ; ? بيد اياد. إشاكردان بسيا که یب از آنهایاد خوا ,909 2 بيج ‎cit Ob flay aud‏ بارى پرورش عن قريب از آنها ياد خواهيم كردءو در 

صفحه 6:
‎SS ۲ ۲ ۲ 3 ۰‏ احیاکننده و نشردهنده فلسفه ملاصدرا ‏* 1.آقا محمد بید آبادی گیلانی اصفهانی.از اعاظم حکمای قرون اخیره و احیا کننه قلسقه ملا صدراست .از زمان صدر المتالهين به بعد هر جند افكار و اندیشههای او در میان فضلا خصوصا آنان که سلسله شاگردشان به خود وق قر یدهمطرم نوره اشحت :وق طاهزا تون توح افکان پیشیتیان آز قبيل بو على و شيخ أشراق غلبه داشته است,خصوصا در تحلهای که از میرقتدرسکی و سپس ملا رجبعلی غیریز انشعاب یاقته ‎a‏ ‏* چنانکه مىدانیم‌جو خود ملا صدرا نیز بازگو مکند-ملا صدرا در زمان خودش شهرت و احترامی نداشته است,مانند يکي از طلاب عادی دنق شکرده ‎٩‏ در ‎vee‏ که ملا رجبعلی تبریزی(مثلا)اکه تقریبا معاصر اوست در مرحلهای از احترام بود که شاه و وزرا به دیدارش مىشتافتهاند.اندیشههای ضدرا تدریجا شتاخته شد و رو آمد.ظاهرا آن دهاته فرهنگ که اين آب جاری ریز رمینی از آنجا کافلا ظاهر نتد وير همه يديدان كشب هترجوم آقا محمد ‎ow‏ آبادی است. 

صفحه 7:
SS ‏با‎ * رساله در سیر و سلوک * رساله «مبداً و معاد» 

صفحه 8:
ملامحمد مهدی نراقی (1209) 

صفحه 9:
* .ملا مهدی نراقی کاشانی.از اعاظم فقها و سکماست. او و پسربن علا اجه تراقی, از بزرگان علمای اسلام به شمار میروند و هر دو به جامعيت معروفند.مرحوم سيد محمد باقر شفتى اصفهانى و حاج محمد ابراهيم كلباسى نزد او تحصيل حكمت كردهاند 49 و خود وى شاگرد ملا اسماعیل خواجویی بوده است ۶. 

صفحه 10:
" محمد مهدى بن ابى ذر بن حاج محمد نراقى * احتمالا متولد 1128 شاید1146 و شاید 1149 * نراق: قریه ای از توابع کاشان " تحصيلات در اصفهان و کربلا ونجف * متوفی 1209 در نجف اشرف ۲ بنا به محاسبه مرحوم مظفر در 81 سالگی بنا به زنوزی در ریاض الجنه در 63 سالگی و بنا به نقل کوهساری 60 سالگی 

صفحه 11:
احتمالا متولد 1128 ا يذكر التأ سنة ولادته , التقریب ات 5 ‎als‏ ا 1 7 ‏فإنه‎ » ass wii ‏المحقق لحکیم المولی" انیماعل الخا‎ ‏عام م1143 على أقل‎ al ‏توقی عام 173 فتکون‎ eae ‏تقدير , إذا فرضتا أنه لازمه | | ام أقرب تقدين أنه‎ 3 بيه ‎oT‏ اع . ولنفرض وي ل ان " أما وفاته فقد كا 9 في النجف الأشرف » ‎Sarre‏ كانت عام 1209 في التجف شرف : ودفن قبوا ‏ فيكون * وفي ( ریاض الجنة ) المخطوط , تألیف السید حسن | المع ‎a 92 a‏ حسب نقل الأستاذ به ۳9 ‎at:‏ حسن النوزی له کاس ‎tia :‏ ‎ae oe pase‏ لى إشماعيل عل الخا جوتي تسس له کون له ‎a‏ ‏حسب هذا التاريخ حين وفأة أستاً ‎ ‎ ‏بن عمره 

صفحه 12:
ز نوابغ دهر, جا ‎a‏ ‎oe aa‏ جامع معقول و منقول, داء الما ف ناطق ‎«SUP aio: aaginen‏ و ریاس " در اصفهان زبان و < 98 زبان و خط عبری را هم فراگرفته 

صفحه 13:
a ‏شخصیت نراقی‎ * وتلاحظ قوة شخصية شیخنا المترجم له في صبره وقوة ارادته وتفانیه في طلب العلم , ثم عزة نفسه 

صفحه 14:
a ‏استادان‎ ‏در اصفهان:‎ * ‎sil ok 0‏ آساتذته وأکثرهم حضورا عنده هو المولی |سماعیل الخاجوثي المتقدم ‎ ‏الشيخ محمد بن | والشيخ محمد مهدي الهرندي . وهما من أساتذة الفلسفة على ما يظهر . محمد مهدی بن شیخ بهاء الدین عاملی ‏" ولا شك أنه انتقل إلى كربلا والنجف . فدرس على الاعلام ‏الثلاثة : الوحيد البهبهاني الآتي ذكره - وهو آخر أساتذته وأعظمهم . وتخريجه كان على يديه - والفقيه العالم صاحب الحداثق الشیخ یوسف البحراني المتوفی 1186 , 7" والمحقق الجلیل الشیخ مهدي الفتوني المتوفی 1183 . 

صفحه 15:
* دو ویژگی: قوت گرفتن تصوف اخباری گری به زعامت * محمد امین استرآبادی (1033). صاحب کتاب «الفوائد المدنیه» " شيخ يوسف بحرانى " مخالفان اخبارى گری: وحید بهبهانی (استاد نراقی), سید بحرالعلوم. شيخ جعفر کاشف الغطاء 

صفحه 16:
EE ‏طرفداری از مخالفان اخباری گری‎ * ‏در «جامع السعادات» جانب فلاسفه را مى‎ * ‏كيرد‎ ‏لأدر فصل«مجارى التفكير فى المخلوقات»‎ 

صفحه 17:
a * جامع السعادات - محمد مهدي النراقي - ج 1 - ص 15 - 20 * مقدمه مظفر 

صفحه 18:
2 ( في الفقه ) - ( لوامع الأحکام قي فقه شريعة الاسلام ) : وهو کتاب استدلا وط , وقد خرج منه کتاب ای مت ‎Pe ۳ wel‏ 1 الي مبسوط , وقد خرج - ( معتمد ام الشريعة ) : هو أتم استدلالا وأخصر تعبيرا اب اللوامع السالف الذکر , خرج منه نی 5 ة والقضاء. ‎Oe eh‏ د تن لبد ماوت وتو وش فلگ ‏3 - النحفة الرضوية في المسائل الدينية) هه اس أرسي .یقرب من ( 10 ) آلاف پیت . 4 - ( أتيس التجار ) : في المعاملات . فارسي , يقرب من ( 8 ) آلاف بيت . ‏- ( أنيس الحجاج ) : قي مسائل الحح والزيارات . فارسيع .یقرب « صفحه 14 > من ( 4 ) آلاف بيت . المناسك المكية ) : في مسائل الحج أيضا . يقرب من ألف بيت ‏رسالة صلاة الجمعة ) : ذكرها وما قبلها حفيده ( الأستاد حسن التزاقن )'فن زتسالتة لاف ‎ ‏5 ‏۱-6 ‏1-7 ‏أصول الفقه 8( تجرید الاصول) چشتمل علي ‎gar‏ مسائل الاصول مع اختصاره , یقرب من ( 3 ) آلاف ببت : ‏ار الها 1 وس سم لوط سک الإمام | المؤمنين ( ع ) العا ‏- ( أنيس في مكتبة الإمام أمير المؤمنين (( ع 3 ‏بالنجف الاشرف ( 208 - سجل المخطوطات ) , تقع في 411 صفحة , بخط محمد لقي البزاز کر لها ‎ye pe Seg‏ سا ۵زا زفي اق 2 ار 100 محمد ويه يي علي ‏70 - ( جامعة الاصول ) : يقرب من ( 5 ) آلاف بيت - ) رسالة في الاجماع ( : يقرب من 3 ) آلاف بیت 

صفحه 19:
۹۹۰۰۰۰ ( في الحکمة والکلام ) 2 - ( جامع الأفکار ) : في الالهیات , یقرب من ( 30 ) ‎ll‏ بیت , تألیفه سنة 1193 : وعليه قلي هو من أوائل ‎Se‏ کب ‎Ps‏ ساحب ‎oe sl SU‏ موز الأولى والأخيرة منه بخط المقا النسخة التي ة أحد أحفاده ( الاستاد خسن التراقي ) والذو" ‎ae‏ ا لافیره ها دکره من العمادت المروعا في الوباء وغيره التي وقعت في تلك الفترة 3 - ( قرة العيون ) : في أحكام الوجود والماهية . يقرب من ( 5 ) آلاف بيت . 4 - ( اللمعات العرشية ) : في حکمة الاشراق , یقرب من ( 25 ) آلف بیت . 5 - ( اللمعة ) : وهو مختصر اللمعات , تقرب من ألفي بیت . 6 - ( الکلمات الوجیزة ) : وهو مختصر اللمعة , بقرب من ثمانمائة بیت . « صفحه 15 7 - ( أنيس الحكماء ) : في المعقول , وهو من ‎lol‏ تأليفاته , لم يتم . احتوی علی نبذ من الأمور العامة والطبيعيات , یقرب من ( 4) 1 8 - ( نیس الموحدین ) : في آصول الدین , فارسي , یقرب من ( 4 ) آلاف بیت . 19 - ( شرح الشفا ) ‎us‏ للهات ,السخه الأصلية بخط المقلف موجودة عند أحد أحقادة ( الأستاد حسن النراقي ) ۰ 0 - ( الشهاب الثاقب ) ‎dull‏ في رد رسالة الفاضل البخاري : يقرب من (5 ) آلاف پیت 

صفحه 20:
( في الریاضیات ) رس هي من زر بو ‎eile‏ في رياض الجنة : " لم يعمل أبسط وأدق منه في علم الهيئة, وك ‎opt! aia‏ و بو بر ‎ately‏ اقلیدس الصوري في ی وقد شروو إلى المقالة السابعة , فارسي , یقرب من ) ألف بيت . 24 - ( شرح تحریر أكر ذه تسر | شرب من ‎3١‏ )لاف بست . 25 - ( رسالة في علم عقود الأثامل ) : فارسية , تقرب من ألف بيت . 26 - ( رسالة في الحساب ) : ذكرها في روضات الجنات . 

صفحه 21:
0 ۳۳۲۲۲۲۲۲ ۲ ( في الأخلاق والمواعظ ) : * 27 - ( جامع السعادات ) : هذا المطبوع بثلائة آجزاء - حسب تقسیمنا له - قال عنه في ریاض الجنة : " یقرب من ( 25 ) ألف بيت " . وقد طبع في في إيران علی الحجر سنة 1312 بجزءین , وسيأتي وصفه , وقد نقدم شی من وصفه . وهذه الطبعة الثالثة له علی الحروف بالنجف الأشرف . ۴ 28 - ( جامع المواعظ ) : في الوعظ , یقرب من ( 40 ) آلف بیت , لم یتم > ‎arto‏ 16 » في المتفرقات : 29 * -( محرق القلوب ) : في مصائب آل البیت , فارسي , یقرب من ( 18 ) آلف بیت , قال عنه في روضات الجنات : " طریف الأسلوب ". 

صفحه 22:
* - ( مشکلات العلوم ) : في المسائل المشکلة من علوم شتی , مطبوع علی الججر بایران , یشبه بعض الشی کشکول البهائي . وقد نسچ علی منواله ولده اله جقو في کتابه ( الخزائن ) المطبوع علی الحجر بایران . * - ( رسالة نخبة البیان ) : ذکرها حفیده الأْستاذ حسن النراقي . * 32 - ( معراج السماء ) : ذکره أیضا حفیده المذکور . 

صفحه 23:
SS ‏با‎ * دیوان اشعار (طاثر قدسی) 

صفحه 24:
0 ۳۲۲۲۲۲۲۲ ۲ جامع السعادات * هم پایه آثار مهم اخلاقی: این مسکویه (421) * ترتیب السعاده» تهذیب الاخلاق غزالی (505) * احیاء علوم الدین خواجه نصیر الدين طوسی (673) ۰ انلام ناصری, اوصاف الاشراف ‎gle ۰‏ کتاب با روح ‎walt‏ و فلسفی آیات روایات استشهاد شده, و إينكه روح أشرأة قی بر بیشتر مباحث آن ه دارد, < يخته بر صوفيه خمله فى كلذ و ا قشرب غزالن فاضلة مت گنرد. = اقی در اخلا اسلاف اوء «وسط رف» ‎Fem pm‏ حد وسط آقراط و تفن کر سور ورف نيز بدان ‎Se‏ شده است. 

صفحه 25:
1 در ساقی نامه FP bee ‏فنا ىو و سبد ويا نأو‎ ‏ار‎ Oe ‏کل مان‎ papi tous ‏روعانان‎ hf bad Cyne ‏هر‎ ee ‌ oe sige Polat yee Se at ۳ Swinging S Subs . ate 9 x ‏رو رت و موه ترا زان یک شرع رسول ام‎ oe a a: 5 ۳ ‏ارآ کرو رگا ور‎ wo flow 4 igs ۳ ‏رات‎ ‏ماسای ای عاره‌ساژ‎ ME SN oes . 7 24 

صفحه 26:
* نظر به آیه کریمه: * وسَقاهم ‎Lips Bes‏ طَهّورآ«دهر, 21« " اين شراب ابرار را از هر چه غیر 

صفحه 27:
a ‏افادات نراقی‎ 2 ‏تجرد نفس ناطقه:‎ * ‏در ابتدای «جامع السعادات» دلایلی آورده‎ ۴ ۴ اخلاق بر فنا ناپذیری نفس مبتنی است و الا سعادت ابدی بی معناست 

صفحه 28:
0 ۳۲۲۲۲۲۲۲ ۲ افادات نراقی 3 " ان العمل نفس الجزاء * تجسم یا تجسد اعمال * هر عمل صورتی دارد که در برزخ, آن عمل بر آن صورت بر عاملش ظاهر می شود و صورت انسان در آخرت, نتیجه و غایت فعل او در 

صفحه 29:
حسینی خاتون ابادی )1203( 

صفحه 30:
* میرزا ابو القاسم حسینی خاتون آبادی معروف به«مدرس».از مشاهیر مدرسین فلسفه در اصفهان و از خانواده میر محمد حسین خاتون ‎soll‏ سبط مجلسی بوده است )50( .شاگرد ملا اسماعيل خواجويى بوده 52 و در سال1203 درگذشته است. 

صفحه 31:
)1197( 

صفحه 32:
* .لا محراب گیلانی,.حکیم و عارف مشهور.ريحانة الادب او را از شاگردان خواجویی و بید آبادی شمرده است 2 ولی روضات از اي فقط به عنوان شاگرد خواجویی اد کرده است 3 * بابر نقل آقاى أقا شيخ آقا يزرك تهرانى در نقباء البشر(صفحه 1114)مرحوم ميرزا عبد الرزاق خان بغايرى صاحب كتاب معرفة القبله كه در سال 1372 هجرى قمرى وفات كردءاز دختر زادكان ملا محراب بوده است.ملا محراب در سال 1197 درگذشته است _ (54) 

صفحه 33:
‎eT Sys! ule Vo. ®‏ اصفهانی. 1246 و هشتم * 2.حاج ملا احمد نراقی فرزند حاج ملا مهدی نراقی سابق الذکر 1244 یا 1245 " 3.ميرزا مهدى بن ميرزا هدايت الله شهيد مشهدى. 2 1218 

صفحه 34:
0 یریما الم الب و ادا رب جمدب : ان 2 ‏هشه‎ ene oo مکمک یه ند سا وه ده موز رز ان از از مت 9 در زارت و۹ یی رفن مر این شاگردان از حومع اصفهان نبودهاند.از اطراف و اکناف در جوزه درس این عرد بزرگ-که بت رت مرا لها ود ارت بات مه و ۱ Sees ee es ‏ود زمانس شاگرد او بوده و مرخوم حاجی کماننی-گه مرجعبت و ریاست اصفهان‎ pla el sae pi os ‏مجالس بر‎ 9 Yi! ale aa ‏ا‎ Segal ‎Sane ge‏ ا لق ب ل نمه ‎ ‎ ‎ ‏بزرگی بر سورة توضد نوشن ست .وق در سال1246 مرء ‎ns det‏ مر سیر رد رو پوس ‎LCR OA a Se eee eh 0 acces asta ‏را بات‎ as ‏تمان ويك‎ a le ale ‎ ‎os‏ ان شا لت اس مین ری ترون سس نت تاه ان ‎wie serena sah aa ae‏ ‎es og‏ قرش وت ‎he Ss‏ ی نت سس بد تفا از شرا ‎ati‏ ‏تس سره از شب ال رد اند.دو فرزية أخير در رياضيات سرامد ‎whee‏ شمار منرقتهاد علم و حكمت در ‎cana‏ ی ‎ata ee aaa ein a By‏ ی رت مس مزلم کرد ی سود وی ات نا یی وم اد ‎ing‏ دی او رای اک یام دوس مه در سا 335 مود و رال ا 2 امك وا و ل اي ا و مدای ‎ ‎ ‎ ‎ 

صفحه 35:
آخوندملا علي نوري (1246) 

صفحه 36:
Se 1.ملا علی نوری مازندراني اصفهانی.از بزرگترین حکمای الهی اسلامی و از اقراد معدود انگشتشما تور راني اصفهانی.از بزرگترین امی و از و 2 اسه جهار قرن اخير ست ذه ل عمق فلسقه صذراين نفوذ كردهاند.إبتداى تخصيلش در مازندران و ‎pind‏ بوده سيس به اصفوان آمده و از محضر درس أقأ محمد ببد آبادى و سيد ابو القاسم مدرس اصفهانی استفاده کرده و خود بزرگترین حوزه حکمت را در اصفهان دایر کرده است. ملا على نورى از ظر تدریس و تشکیل حوزه درسى و تريتشاكردان و طولاتی بودن مدت كار تدريس و پیتشاگرد(گفته شده قریب هفتاد سال)و ترویج علوم عقلی,کم نظیر و شاید بی نظیر است. کاس كه مرحوم محمد حسين ان مروى مدرسة مروق را در تورات ساخت از فتحعليشا باس ود تورى را از اصفهان براى تدريس معقول در اين مدرسه دعوت كتد.شاه أز أو دعوت در جواب توت در اصفهان و خزار محصل مشفول تتسوائد كه جار صد نفر اک 3 شایسته حضور درس این > هدر جوز درس دعاكو اضر مشوند, جنآئجه به تهران بايد اين 7 از هم مبباشد.شاه مجددا از أو خواستيكى أن بهثر, ‎aoe‏ ای خود را برای تدریس در این مدرسه انتخاب کند و او ملا عبد | ‎ess‏ اب كرد و فرستاد 59 همه این شاگردان از حومه اصفهان نبودهاند.از اطراف و اکناق در حوزه درس اين مرد يزرك-كه میگویند در حدود هفتاد سال تدریس کرده-شرگت کردهاند و به اطراف پراکنده شده و علم و حکمت را با خود پراگندهاند. صاحب روضات مىگوید:در کودکی او را در حالی که پیز مردی سپید مو بود دیدهام.در مسجد سید به ‎a‏ مد مد بر حور الم ماب وب ‎a ss ia ele oa‏ مانى شاكرد او بوده است.او و مرخوم حاجی کلیاسی-گه مرجعیت و رياست اصفهان را داشتد و | مجالس بر خود مقدم منداشتتد ۰ ۴ جود حکمای بزرگ دیگر در آن زمان,آنچه بعدها ادامه یاقت از طریق این مرد بزرگ بود.بعضی نو ای یرجه مه وم وت متانت و دقت است.گویند تفسیر بزرگی پر سوره توحید نوشته است.وی در سأل1246 درگذشته است 57) 

صفحه 37:
علی بن جمشید نوری بزرگترین استاد فلسفه ملاصدرا و احباکننده فلسفه صدرا از بزرگترین حکمای الهی اسلامی و از افراد معدود انگشتشمار سه چهار قرن اخبر است که تا عمق فلسفه صدرایی نفوذ کردهاند.ابندای تحصیلش در مازندران و فزوین بوده.سپس به اصفهان آمده و از محضر درس آفا ‎soll wae‏ و سید ابو القاسم مدرس اصفهانی استفاده کرده و خود بزرگترین حوزه حکمت را در اصفهان داير كرده است. لا علی نوری از نظر تدریس و تشکیل حوزه درسی و تربیتشاگردان و طولانی بودن مدت کار تدریس و رییتشاگرد(گفته شده قریب هفتاد سال)و ترویج علوم عقلی,کم نظیر و شاید بی نظیر است. هنگامی که مرحوم محمد حسین خان مروی مدرسه مروی را در تهران ساخت.از فتحعلیشاه تقاضا کرد ‎Me‏ ‏على نورى را از اصفهان برای تدریس معقول در اين مدرسه دعوت کند.شاه از او دعوت کرد و او در جواب نوشت در اصفهان دو هزار محصل مشغول تحصیلاند که چهار صد نفر آنها-بلکه متجاو .که شایسنه حضور درس این دعاگو هستند در حوزه درس دعاگو حاضر میشوند,چنانچه به تهران بياید اين حوزه از هم مىباشد.شاه مجددا از او خواستیکی از بهترین شاگردهای خود را برای ندریس در اين مدرسه انتخاب کند و او ملا عبد الله زنوزی را نتخاب کرد و فرستاد ۱55۱ . همه این شاگردان از حومه اصفهان نبودهاند.از اطراف و اکناف در حوزه درس این مرد بزرگ-که مىگویند در حدود هفتاد سال تدریس کرده-شرکت کردهاند و به اطراف پراکنده شده و علم و حکمت را با خود پراکندهاند. 

صفحه 38:
تال * شاگردان * سید رضی لاریجانی * میرزا حسن نوری فرزند ملا " اخوند ملاعلى قزوينى على نورى " آخوند ملا عبدالله زنوزى " ملارضاى تبريزى " محمد جعفر لنكرورى ‏ " ميرزا حسن جينى لاهيجى " ملا مصطفى قمشه اى " آخوند ملا اسماعيل 2 " ميرزا ابوالقاسم راز (ركن وقت دركوشكى سلسله ذهبيه) ® حكيم حاج ملا هادى " ملا محمد اسماعيل واحدالعين سبزواری اصفهانی, شارح عرشيه * ملا زین العابدین نوری ‏ * ملا عبدالجواد مدرس خراسانی 

صفحه 39:
a ۴ تفسیر سوره حمدبه شعر که مشتمل بر 3000 بیت است. * الرد علی القادری النصرانی * در پاسخ پادری نصرانی که بر اسلام ردیه ای نوشت " حاشیه بر شواهد * حاشیه بر مشاعر * حاشیه بر شوارق * حاشیه بر اسرارالایات 9 حاشیه بر شرح اصول کافی ملاصدراممجموعه اجوبه رسى 

صفحه 40:
حاج ملا احمد نراقی (1185- 1245) 

صفحه 41:
۴ 2.حاج ملا احمد نراقی فرزند حاج ملا مهدی نراقی سابق الذکر.مانند پدر خود جامع الفنون و مفتی و مجنهد و مرجع فتوا بوده است.معقول را از پدر خود فرا گرفته است.در سا 1244 | 1245 درگذشته است 58 . مرجوم علامه تهرانی در الکرام البررة و نقباء البشر نقل 8 لباب الالقاب مرحوم ملا حبیب الله کاشانی,نام گروهی از اهل معقول رآ در قرن13 و 14 در کاشان برد کهنشنان:مندهد کاشان:تا ترديك ‎Glos.‏ ماار مراکز معقول بوده است. * ظاهرا علوم معقول در کاشان وسیله نراقیها رواج یافت. 

صفحه 42:
* فرزند ملا مهدی " ذوفنون * تحصیلات نزد پدر در کاشان " تحصيلات در عتبات عاليات " مهاجرت به نراق " صاحب مرجعيت عامه يس از يدر 

صفحه 43:
* وحید بهبهانی * شیخ جعفر کاشف الغطا * میرزا محمد مهدی شهرستانی * آقا سید على طباطبایی صاحب «ریاض» 

صفحه 44:
شاگردان " آقا محمد باقر هزار جريبى * محمد علی ارانی کاشانی 

صفحه 45:
2S ‏نقش تاریخی نراقی‎ * در دوره فتحعلی شاه پس از شکست ایران در جنگ با روسها (1230 ه.ق./ 1815 م) روسها قسمتی از نواحی ایران را اشغال نموده و بد رفتاری آغاز نمودند و در تاریخ پنجم ذیحجه سال 1241 هجری آقا سید محمد مجتهد به همراه یمصد تن از روحانیون وارد سلطانیه شدند. و دسته ای دیگر به سرپرستی نراقی نزد فتحعلی شاه رفتند و حمله ایرانیها از ذیحجه 1241 هجری آغاز شد و تا آخر محرم سال 1242 ادامه داشت و موجب شد تمام نواحی که مطابق «معاهده گلستان» تسلیم روسها شده بود از جانب قوای ایران پس 

صفحه 46:
ملا احمد ملا مهدی ‎eee‏ ‏= 2 * شرح تجرید الاصول 7ج ‎cee 5 ae‏ ال ار * جامع ت * طاقدیس ۱ 1 ۴ خزائن در علوم * مشکلات العلوم 

صفحه 47:
با ‎SS‏ ‏وفات * یکشنبه 23 ربیع الثانی 1245 در نراق * مدفن: نجف 

صفحه 48:
3.ميرزا مهدى بن ميرزا هدايت الله مشهدى. (1152- 1218) 

صفحه 49:
شهید مشهدی. (1152- 1218) این مرد از مشاهیر فقها و معاریف علمای آن عصر است.در فقه و اضول ازتلامید وجید بهبهاتن است:معاضر سيد مهدى بحز العلوم و شيخ جعفر کاشف الغطاء است. * ظاهرا اصفهانی الاصل است. * در اصفهان در حوزه درس آقا محمد بید آبادی حکمت آموخته و در مشهد اقامت کرده و فقه و اصول و معقول تذریس منکرده انست. ملا علی نوری که همدوره و همدرس او در حوزه بید آبادی است:ضمن یلك استفتاء از میرزا ابو القاسسم قمی-که:دز توضات مت ون اسبتتبهرهتامتبتن, از آونبه‌عتوان تمیوزا مودی دی یاو منکند. 

صفحه 50:
* این مرد ریاضیات نیز مىدانسته و آن را نزد پدر زن خود شيخ حسين عاملی مشهدی آموخته است. * فرزندانش میرزا هدايت الله و میرزا عبد الجواد و مپرزا داود همه در فتون حکمت وارد بودهاند.دو فرزند اخیر در ریاضیات سرآمد عصر در ساب شمار مترقتعأند.علم و حكمت د ‎LL?‏ سید مهدی شهید در حدود صد و پنجاه سال آدامه يأفت.مرحوم حاج ميرزا حبيب رضوى مجتهد حكيم ‎Delis Bole‏ مشهدى معروف(متوفی در1327)نبیره اوست,و همچنین مرحوم آقا بزرگ حکیم شهندی نشهدی استاد جسلم فلسفه عزاسان: در حدود نیمه قرن چهاردهم هجری قمری,متوفی در 1355 نبیره دیگر اوست و ذکرش خواهد آمد. * میرزا مهدی اشارات شیخ و پارهای از کتب ریاضی تدریس مکرده.در سال 2 متولد و در سال 1218 در بستبالا ‎ana‏ ی از حقوق مردم و مبارزه با دستبرد نادر میرزا نوه نادرشاه به آموال آستانه مقدسهٌ رضوی,به دست نادر میرزا شهید شد ۲5۶ . 

صفحه 51:
® .میرزا حسن نوری فرز: تک ملا على نورى. نهم * 2.ملا اسماعیل بن ملا محمد سمیع در بکوشکی اصفهانی, معروف به واحد العین. 1277 * 3.ملا عبد الله زنوزی. 1257 6 .لا محمد جعفر لنگرودی لاهیجی. پیش از 1294 "لا آقای قزوینی. 1282 

صفحه 52:
POMS 9) pa ne داد.مرجوم آقا علی مدرس زنوزی تهرانی-که ذکرش خواهد اه ۳ 7 1 an ul Paha ula Sib SRS i Ean ee ‏دس‎ eat Milind arcana een rae ner ban AaT ا ‎Tidal‏ مومس رل مور نوم اه 2ه تبنم انوا معروف به وخ اه زجلا ردان مق لت نوریج امک مه قاری سروارت نس دورد ارس فا دج ‎see laa sta‏ سوق ری تساه کرد و کر سرا را گر ‏است در سال 974 در گدشه اسک اه ‏ملا عد ال زاس مر ان اس كو به تفاضا محمد حستخان مزه گم پر و ‎CRASS SMS oe oat Pate ‎al Sail gg lal es‏ مان شروع ده ‎yp le pe pa Sah lee‏ ده اس دا ‎cies ‏ریاس‎ Coke os ups ay ay Mats rig oad eos ada ‏سيك سار امم را عاد امو ام مه ‎Gaul‏ ‏رفته و از محضر حکیم نوری حکمت آموخته و در سال1237 به نهران منتفل شده است.پس آز ال ترس واه در مره موی در سال 1257 ب رحملجق پمونه ات ۵ ‎ay ae ad‏ کرو ‎By aii lm Sepals age‏ سید بانیم ‎adh ats ned ai gion. Cagass Seok oaths folate is ‎pea ie‏ سن را ساس + رصان سل وات لخر سكلياه ‎a a‏ ماقم ل ا ل ا ا ‎byeate an‏ ل سر كر قر ل ل يمه ‎iS wali ‏شرح تعريد لوجي را‎ sae art 9 cash sont tool, ‏سس للف لفن تعر ب در سال 1255 فان ام مططنت مخده ناه ی شده شد ‏نا وقات لورا متانم أقات همابی همين قدر سنويسنة:دعلى التحليق بيش قر 1294 بو ‎ol ‎Selle ual ASN AS 9 Si ‏اس است که علم نیرب مرجومآا شخ فا‎ a ‎Pb eT asc eco ca‏ ار و ی ‏دن ات مس سا شن من لنت ب لكر شد ل اي ل لتر ‎TAS os SS Sea a Ee Sidi ‏بح کرد وبر اهيات شر ‎Teas‏ ‎ss gy ately Se le a gen a lh ‏سيار‎ ‎2 ‏کم ی ری ای مد ار سل ردان ع ری ات راجت از ‏استهان د فرعن جيه كردي دا کرد و ‎Soon galas Mad‏ ‏عدريس نونك بر رش زد نس و ‎er‏ و مت بيات ل وا که شون دق اس وه از کاس ات که ند ما سابل اصتیان که نابز ‏مل عل وی آست مر نحل ‎ae igh elon‏ ور له > ‏هم له خاجی سرواری شمردوی در سال ۱362 ‎BEINGS‏ ‎ ‎ ‎ ‎ 

صفحه 53:
1.میرزا حسن نوری فرزند ملا علی نوری 

صفحه 54:
۴ 1.میرزا حسن نوری فرزند ملا علی نوري.بعد از پدر,حوزه تدريس قايل توجهى تشكيل زاد.مرجوم أقا على مدر زنوزى تهرانى-كه ذكرش خواهد امد-در مدتى كه به اصفهان رفته از محضر درس این استاد استفاده كرده است.بتابر نقل. استاد جلال الدين همايى در مقدمه برگزیدهای از اشعار سه شاعر بزرگ اصفهان برخی او را بر پدرش ترجیح مدادهاند.از او اثر قابل توجهی در دست نیست که پشود دربارهاش_ دآوری کرد,ولی شاگردی افرادی نظیر آقا علی مدرس گواه صادقی ستبر مراتب فضلش.به هر حال از کسانی است که در انتقال فلسفه از نسل پیش از خودش به نسل بعد از خودش عامل موّثری بوده است. 

صفحه 55:
2.ملا اسماعیل ‎Mo wm‏ محمد سمیع در بکوشکی اصفهانی, معروف به واحد العین )1277( 

صفحه 56:
6 2.ملا اسماعیل بن ملا محمد سمیع در بکوشکی اصفهانی, معروف به واحد العین. * از اجلای شاگردان ملا علی نوری و استاد حاج ملا هادی سبزواری است. " حوزه درس قابل توجهی داشته.اسفار و مشاعر صدرا و شوارق لاهیجی را حاشیه کرده و عرشیه صدرا را شرح کرده است.در سال 1277 در گذشته است 60 , 

صفحه 57:
# شرح بر عرشیه ملاصدرا * حاشیه بر اسفار ملاصدرا * حاشیه بر شوارق لاهیجی " حاشیه بر مشاعر ملاصدرا " حاشيه بر فن اول از مبداً و معاد ملاصدرا 

صفحه 58:
a اختلاف در سال وفات "" به نقل آشتیانی 1271 * سبزواری 1237 * مطهری 1277 

صفحه 59:
3.ملا عبد الله زنوزى (1257) 

صفحه 60:
ذ_طلا عیدآللهترنوری این جرد همان است که به عاصای محفد حسینخان مروی,حکیم نوری او را سای تدريس فلسفه از اصفهان به تهران فرستاد.مرکزیت تهران در مقابل اصفهان که تدریجا اصفهان از رونق افتاد.از این زمان شروع شد. ۳ * ملا عبد الله مطابق گزارشی که فرزند برومند عالیقدرش آقا علی مدرس داده است,مقدمات را در آذربایجان تحصیل کرده و سس به كربلا رفته و از حوزه فقه صاحب ریاض بهرهمند شده و از مدتى در قم از محضر درس ميرزاى قمى مجتهد مقروقك يرمق تفنده: نفد نة اصفهان رفته و از محضر عکیم :زور اخکمتت آمو ختة و در سال 1237 به تهران منتقل شده است.پس از بیستسال تدریس و افاضه در مدرسه مروی,در سال 1257 به رحمتحق پیوسته است ‎er‏ 

صفحه 61:
مرکزیت یافتن تهران " اين مرد همان است كه به تقاضاى محمد حسینخان مروی,حکیم نوری او را برای تدریس فلسفه از اصفهان به تهران فرستاد.مرکزیت تهران در مقابل اصفهان که تدریجا اصفهان از رونق افتادءاز اين زمان شروع شد. * البته مهاجرت استاد محمد رضا قمشه ای و آقامیرزا حسن حکیم و آقا میرزا ابوالحسن جلوه به تهران هم موّثر بوده است. 

صفحه 62:
۴ انوار جلیه * سر جامحمیت یی * لمعات لمح " حاشيه بر اسرار الآيات ملاصدرا " حاشيه بر اسفار ملاصدرا * حاشیه بر شوارق لاهیجی * حاشیه بر شواهدملاصدرا * حاشیه بر المبداً و المعاد 

صفحه 63:
4.ملا محمد جعفر لنگرودی لاهيجى 

صفحه 64:
SS ‏با‎ #ملا محمد جعفر لاكزهدي لأحيجره:وى معاصر ملا عبد الله نوی و شاگرد نید و القاسم ‎aya‏ ‏اصفهانی و ملا محراب گیلانی و مخصوصا ملا علی توری است. اثر معروف او شرح مشاعر ملا صدراست. ‎se «bel cot ol‏ چهارصدمین سال ولادت ملا صدرا با مقدمهای آنگلیسی یه قلم آقای دکتر سید حسین نصر و مقدمهای فارسی به قلم استاد جلال الدین همایی و مقدمهای فارسی به قلم استاد سیر جلال آلدین آشتیانی چاپ شد. ری علاوه مشاعر, شرح تجرید قوشجی و حاشیه ید قوشجی را حاشیه ره ا اي رم مه است. تاریخ وفات او را نصدانیم,آقای همایی همین قدر منویسند:«علی التحقیق پیش از 1294 بوده عجیب این است که علامه تهرانی مرحوم آقا شیخ آقا بزرگ در کتاب الکرام البررة فی القرن الثالثبعد العشرة(صفحات239 و257إسه نفر را كه اله سكم و همزمان و همنام و گیلانی ودهاند نام مببرند.يكى تحت عنوان اهيجى و ديكرى تحت عنوان شيخ محمد جعفر دزی رهم مرا شر ره او سوم طيخ ‎COPS Ae‏ كرده و بر الهيات شرح تجريد حاشيه زده است. بسيار مستبعد است كه سه نفر حكيم به اين نام در يك عصرءاهل يك منطقه وجود داشته باشند.لهذا نيازمند به تحقيق بيشتر أست. 

صفحه 65:
" .لا محمد جعفر لنگرودی لاهیجی.وی معاصر ملا عبد الله زنوزی و شاگرد سید ابو القاسم مدرس اصفهانی و ملا محراب گیلانی و مخصوصا ملا علی نوری است. * تاريخ وفات او را نصدانیم,آقای همایی همین قدر مننویسند:«علی التحقیق پیش از 1294 بوده است». 

صفحه 66:
عجیب این است که علامه تهرانی مرحوم آقا شیخ آقا بزرگ در کتاب الکرام البررة فی القرن الثالثبعد العشرة(صفحات 239 و257)سه نفر را که هر سه حکیم و همزمان و همنام و گیلانی بودهاند نام مبرند.یکی تحت عنوان شيخ جعفر لاهیجی و دیگری تحت عنوان شیخ محمد جعفر لنگرودی(که عرشیه ملا صدرا را شرح کرده)و سوم شیخ محمد جعفر لاهیجی که مشاعر را شرح کرده و بر الهیات شرح تجرید حاشیه زده است. * بسیار مستبعد است که سه نفر حکیم به اين نام در يك عصراهل يك منطقه وجود داشته باشند,لهذا نیازمند به تحقیق 

صفحه 67:
تا ۳۲۲۲۲ ۲ آثار * اثر معروف او شرح مشاعر ملا صدراست.اين شرح اخيرا به مناسبت جهارصدمين سال ولادت ملا صدرا با مقدمهاى انكليسى به قلم آقاى دكتر سيد حسين نصر و مقدمهاى فارسى به قلم استاد جلال الدين همايي و مقدمهاى قازسی به قلق استاد سید جلال الدیق آشتیانی چاپشند. * وی علاوه بر شرح مشاعر, شرح تجرید قوشجی و حاشیه خفری بر شرح تجرید قوشجی را حاشیه کرده است.حاشیه شرح تجرید وی در سال 1255 مقارن ایام سلطنت محمد شاه تالیف شده است. 

صفحه 68:
5.ملا آقای قزوینی (1282) 

صفحه 69:
* .این مرد نیز از افاضل شاگردان ملا علی نوری است 6 ,پس از مراجعت از اصفهان به قزوین,حوزه گرمی دایر کرده و فضلا به حوزهاش مىشتافتهاند. مرحوم آقا علی مدرس زنوزی در گزارش زندگانی خود نوشته که مدتی برای کسب فیض از محضر این مرد بزرگ به قزوین رفته است.وی از کسانی است که نزد ملا اسماعیل اصفهانی-که شاگرد بزرگ ملا علی نوری است-نیز تحصیل کرده است ۲3 .لهذا به اعتباری متوان او را از ‎ads pl ai‏ طبقه حاجی سبزواری شمرد.وی در سال 1282 درگذشته است 164 . 

صفحه 70:
‎we cb."‏ سس 2 -1289 طیفه سام " 2.آقا على زنوزی,معروف به آقا على حكيم و آقا على مدرس. 1234 -1307 ‏" 3.آقا محمد رضا حكيم قمشهاى. 1306 ‏" 4.ميرزا ابو الحسن جلوه 8 - 1314 

صفحه 71:
رتکد نک وش عفد .افا علی زوزیمعروف به فا علي چم و آا علی مدرس خرزد ماب له زنوزي سایق الکر و راد کم رک را و کت ی هت رط ألا توي لسكا كد ار مسر ننفت ‎PE‏ مدنا مس 1-7 ی کی Sees oat atest panes parts ae an wat tae کم ما ‎tle oul ng ut ie abl oa!‏ رم و که مر SS a ee Siete Soe Pee ‏ال خر‎ ا نا سر ‎oS ls‏ بو ‎۳ ‎520 ‏رک رمق رش رل ی و ی ‎EN er lass 3‏ سات ‎ ‎ ‎0000000 ‎1 ‎ 

صفحه 72:
حاج ملا هادي سبزواري 

صفحه 73:
* .حاج قل هادي ستروارى بعد اد ملا عبن مشهورترين حكماى الهی سه چهار قرن اخیر است.حاجی سبزواری در در سبزوار متوا قد هفتسناله نود که پدزش مرد.در ده‌تالگی, بزای تحصیل ‎ay‏ مشهدتقدتن رفت و ده سال اقامت کرد شهرت حکمای اصفهان او را به اصفهان كشانيد.در حدود مفتسال از محضر ملا اسماعیل در بکوشکی اصفهانی استفاده كرد و ضهنا ,در همان.وقت دو سه سالى اداخر دوزه جكيم تور را درك كر سين به مشهد مراجعت کرد و چند سالی در مشود بم پرداحت آگاه از بيت الله شدددرمراجمت أجبارا دو ننه شالف در کیان أآقامت کرد.در مدت اقامت کرمان پرای اين که نفس خود را تربیت کند و ریاضت دهد.سعی کرد ناشناخته بماند و در همه مدت به كمك خادم مدرسه به خدمت؛طلاب. قیام صگرد:بعد؛دخقر همان خادم:را به زئي گرفت و ز سبزوار شد.قریب چهل سال بدون آنکه حتی يك نوبت از آن شهر خارج شود در آن شهر توقف کرد و به کار مطالعه و تحقیق و تدریس و تالیف و عبادت و رياضت نفس و ترب بیتشاگردان پرداخت تا عمرش به پایان رسيد. 

صفحه 74:
شرح حال متولد 1212 ه.ق سبزوار سفر به اصفهان " سفر مشهد و حج * یک سال درکرمان وبازگشت به مشهد ۴ اقامت در وطن وتشکیل حوزه درس سبزوار(27سال) ۴ وفات :در 28 جمادى الأولى سال 1289 ه ق سبزوار 

صفحه 75:
اساتید * 1 - حاج ملا حسین ‎«sul.‏ ‏مدت تلمذ 10 سل » موضوع : اصول فقه و ادبیات عرب و علوم نقلی. * 2 - محمد ابراهیم کلباسی. مدت تلمذ يك ماه , موضوع : فقه و اصول. * 3 - شیخ محمد تقی اصفهانی. مدت تلمذ يك ماه ؛ موضوع : فقه و اصول. * 4 - محمد علی نجفی , معروف به آقا نجفی. مدت تلمذ 2 سال , موضوع : فقه و اصول. . 5 - ملا اسماعیل درب کوشکی اصقهانی. رف به واحد العین , مدت تلمذ 6 » موضوع : حکمت. 6۰ - ملاً علی نوری ؛ استاد ملا اسماعیل درب کوسشکی. مدت تلمذ 2 سال , موضوع : حکمت. ۶ 7 احمد احسائی. مد نله دو ماه : موضوع : حکمت. 

صفحه 76:
‎tw‏ يا شاگردان ۴ ‏۰ ردهاند بسیاری از آ ‎peal‏ نبامده است ولی تعداد افرادی,ٍ ‎See ear rc elec lel pote sain eee soles ey Sts‏ “8 3 - شين ‎sel‏ انارت : دو صال ذر مدرسه أت حسن متهت 2 - سب اس ات كرا ان : معريف به ‎Gules igs‏ 11 سا در تتزوازد 3 حلا مسييعلن سداس 4 - آقا میرزا حسین ؛ امام جمعه کرمانی, 5 هلا لكريم تفال لجال 6 - آقا شيخ على فاضل تربتى. 7-آفا میرزا عباس حکیم دارایی شبرازی. 8 - سید عید الففور دارابی شیرازی" 9- میررا آفا ‎hes‏ ‏0 - آفا مبرزا محمد یزدی ؛ معروف به فاضل یزدی. ‎piggies ea ecw 12‏ 12 - حاج شيع ملا اسماعيل غارف بجتوردى. 3 - آفا ميرزا حسين سبزوارى. 14 - آخوند ملا اسماعيل سبزوارى. 15 - آخوند ملا غلامحسين شيخ الإسلام. 6 - آقا ميرزا محمد سروقدى. 27 - سيد ‎ach‏ ببشاوری * معروف بت قي 8 - آفا میرزا محمد حکیم الهی. 9 - فاضل مغیثهای سبزواری. 20 حکیم آخوند ملا عبد الوهاب مایوانی فوچانی. 21 - حاج ملا عباسعلی فاضل خراسانی" 2 - آخوند ملا ابراهیم سبزواری: ‎Salt aks es 23‏ واعطة مرفي 24 اغوي ملا محمد ,قرز يد سكين 5 - حاجى ميرزا حسين سبزوارى. ‎ 

صفحه 77:
شهرت حکیم سبزواری در زمینه شرح و بسط و تنظیم اقکار صدر المتألهین است و مکتب فلسفی او همان مکتب صدر المتألهین که بین چهار مشرب دینی , اشراقی , عرفانی و مشاء در تفکر اسلامی را جمع نموده است . 

صفحه 78:
* الف : کتاب ها "ب : رسائل و مکاتبات " رسايل فارسى " رسايل عربى 

صفحه 79:
" eee ‏كتابها‎ *1 - آسرار الحکم , فارسی. 2 - آسرار العبادة , فقه. * - حاشیه بر اسفار. 4 - حاشیه بر الشواهد الربوبية. 5 - حاشیه بر المبداً و المعاد ملا صدرا. 6 - حاشیه مثنوی » معروف به شرح مثنوی. 7 - شرح الأسماء الحسنى ؛ شرح دعای جوشن کبیر. 8 - شرح دعاى صباح حضرت على عليه السلام. 9 - غرر الفرائد , در حکمت. * - شرح غرر الفرائد , معروف به شرح المنظومة. 1 - اللالي المنتظمة , در منطق. *12 - شرح اللآلي المنتظمة » معروف به المنظومة. 3 - دیوان شعر فارسی ؛ معروف به دیوان آسرار. 4 - المحاکمات في الرد علی الشيخية. 5 - المقیاس في المسائل الفقهية , منظوم. 6 - نبراس ؛ در فقه. 7 - الرحیق في علم البدیع. 8 - راح الأفراح في علم البدیع. 9 - مطلع الشمس في معرفة الحق و شرح العينية ابن سینا. 0 - کتاب في الحکمة. 

صفحه 80:
رسائل فارسی * - رساله هداية الطالبین. * - جواب مسائل میرزا ابو الحسن رضوی. * 3 - جواب مسائل شیخ محمد ابراهیم واعظ تهرانی. " 4 - جواب مسائل سید صادق سمنانی. * 5 - جواب مسائل یکی از فضلای ساکن قم. * 6 - جواب سذالات میرزا بابای گرگانی. ‎ *‏ - جواب مسأله آخوند ملا احمد دامغانی. 

صفحه 81:
SS ۵ ۵ رسائل عربی اب مسائل ملا اسماعیل عارف بجنوردی ( الأجوبة ‎vi‏ ارية ). 2 - جواب مسائل ملا اسماعیل عارف بجنوردی. ( این رساله غیر از قبلی است ). 3 - جواب مسائل ملا احمد یزدی. 4 - جواب مسائل فاضل تبتی. 5 - جواب سوالات ملا اسماعیل عارف بچنوردی. ( اين نيز غير از دوتای قبلی است ). 6 - المحاکمات و المقاومات. رد و نقد شرح رساله علم شیخ احمد بحرینی بر رساله 7 - رسالهای در اشتراك معنوی صفات کمالیه وجود بین حق و خلق. 8 - رساله مشارکت حد و برهان. 9 - جواب مسائل سید سمیع خلخالی. 0 - جواب مسائل ملا اسماعیل میانآبادی. 1 - شرح حدیث علوی ( حدیث النورانية ). 

صفحه 82:
* دسته بندی #الف : کتاب ها عرفانی ادبات فارسی ادبیات عرب #ب : رسائل و مکاتبات 7 رسایل فارسی 1 رسایل عربی 

صفحه 83:
0 ۳۲۲۲۲۲۲۲ ۲ مهمترین اثار فلسفی و عرفانی * غرر الفرائد . در حکمت. * شرح غرر الفرائد . معروف به شرح المنظومة. "" اللآلى المنتظمة . در منطق. "" شرح اللآلى المنتظمة . معروف به شرح المنظومة. * حاشیه بر اسفار. * آسرار الحکم . فارسی * حاشیه بر الشواهد الربوبية. حاشيه بر المبدأ و المعاد ملا صدرا. + حاشیه مثنوی : . معروف به شرح مثنوى. * شرح الأْسماء الحسنی . شرح دعای جوشن کبیر. ا شرح دعاى صباح حضرت على عليه السلام. *, ديوان شعر فارسی . معروف به ديوان أسرار. 

صفحه 84:
\ 5 ‏منظومه‎ 7 ‏سروده ست‎ ib hehe ‏وحتكمت الهى كد‎ wb Oreste ttm Gg * ® حاجی شرح منظومه را بین سنین ۲۸ تا 4۸ سالگی و حواشی آن را بین ۶۸ نا 18 سالگی تلیف کرده است. ‎٩‏ بت ین منظومه در دوقسمت منطق و حکمت است. قسمت منطق آن "لثالی المتظمه" و قسمت حکمت آن "غرر الفراند نام دارد غرر الفراند تمام مباحث فلسفه اسلامی را شامل می شود حاج ملا هادی خود نیز پرای آن شرح می نویسد تا بهتر فهمیده شود. علاوه بر شرح خود بر آن نیز حاشیه دارد.بر ‎ks‏ تا کنون نتواننته است این كناب از حیشا زوش و مبائی و ‎OT ccna‏ گردد. ‎ ‎ ‎ ‎ ‏این کتاب تا کنون مهمترین کتاب آموزشی قلسفه اسلامی شناخته شده است. بسیاری از علمای پس از حاجى ننها به شرح و تعليقه براين كتاب اكتفا نمودند و ديكر کتبی در فلسفه ننوشته ند جهل واندى شرح و تعليقه ویژگی ماد ‏جامع (دائره المعارقى در فلسفه): فشرده. دقيق. عميق و منسجم «سته بتدی و تنظیم مطالب نسبته اسف ‎GM gael yo apg accu bday ga‏ ‎ ‎ 

صفحه 85:
شروح و تعلیقه های شرح منظومه * چهل و اندی ؟ اولین شرح: ملا محمد سبزواری * برخی شروح و تعلیقات: تعلیقه میرزا مهدی تعلیقه محمد تقی آملی تعلیقه آخوند هیدجی تعلیقه میرزا احمد آشتبا تعلیقه سید ابو الحسن , ‎ab‏ 33 تعليقه امام خمینی شروح استاد دیزی (شرح مختصر, شرح مبسوط شرح مبسوط عربی) ترجمه انگلیسی بخش جواهر و اعراض و الاهیات بالمعنی الاخص توشی هیکو ایزوتسو و مهدی محقق 

صفحه 86:
— ee aad eal aI Sg cal Jai ats lanl tell aes 4 ‏عقل (فلسفه» کشف و شهود (عرفا‎ Cp) ‏های مختلف فکری اسلامی (وحی‎ * اهميت حاج ملا هادى در ب بسط و گسترش حکمت متعالیه است. وى منظم ترين و بهترين شرح ها و تعليقه ها را بر بیان نظام مند مسائل حکمت متعالیه و تبیین آنها # نسبت به ملاصدرا گرایش بیشتری به اشراق و عرفان دارد. * در شرح منظومه نقدهایی بر ملاصدرا دارد برهان تضایف ملاصدرا به ویژه اسفار و شواهدالربوییه داشته است. ترکیب اتحادی ماده و صورت ناتمام دانستن ادله اتحاد عاقل و معقول * ابتکاراتی در فلسفه اسلامی دارد مانند "حدوث اسمی* 

صفحه 87:
با ‎SS‏ ‏ابتکارات حاج ملا هادی: حدوث اسمی ‎a‏ اقسام حدوث: لآ «حدوث زمانی» «حدوث ذاتی»«حدوثبالحق: لآ »حدوث دهری» -- میرداماد ‏لآ «حدوطبیعی»- کهازمصطلحات صدرالمتألهین(ره) است و در مورد جواهر عالم ماده و اجسام بکار میرود - ‏وَالحادئلاسمن الديُصطلجى ‎gsm‏ ال[صفئ لا العزلى ار # فالعن قد كان و لاكُون لشىء قذى الححدوثات التى مرت جْمَع الماسوى ذيالامر والتحلق تفع ‎ ‎oe 

صفحه 88:
7 دیگر همه مفاهیم و ماهیانی که از حدود وجود حقیقی و منبسط انتزلع مطلقه هستند. پس همه عالم اعم از عقول, نفوس, صور و عام ار مه ی تجلی ذات حق نسبت به عوالم ممکنات حادث شدهاند. مرتبه اول: هویت نطلقه مرتبه دوم: تعین اول (ظهور ذات برای ذات) (مرتبه احدیت) مرتبه سوم: ظهور حق به اسماء و صفات و صور ومظاهر اسماء وصفات پا اعیان ثابته #نکته: این حدوث مبنای عرفانی دارد. © حکیم سبزواری(ره) خود درمأخذ اصطلاح «حدوث اسمی» میفرماید که آن را از کتاب و سنت گرفته است: م 

صفحه 89:
منايم خارحم درباره حاح ملا هادى كع در + ‎eae‏ نظرات غير تحقيقى برخى مستشرقان درباره حاج ملا هلای كنت دو كوبينو (مذاهب و فلسقه در أسياى وسطى؛ ترجمه همايون قره وشىء ص 00( أورا نسب به ملا صدرا داراى كرايش بوشترى به ابن سينا ميدائة اقبال لاهورى (سير فلسفه در ايران» ترجمه امير حسين أريائيورء امير كييرء ص ©0). داراى كرايش افلاطونى * هانری ‎OVS‏ ‏تاریخ فلسفه اسلامی * دکتر سید حسین نصر رنسانس در ایران در تاریخ لسفه در اسلام دانره المعارف ایرانیکا تاریخ فلسفه اسلامی 

صفحه 90:
حاج ملا هادی سبزواریٌ تصحیح شرح منظومه ترجمه شرح منظومه ۰ & مه اه رو لت اون بل | + شرح حا سبزواری به نقل از داماد ايشان ۶ ماه جر ‎he Detwphysios‏ | زگ لیبق تب دشن + نظر کنت دو گوبیتو درباره ار ‎@hibsophicd Pers ©‏ ۵ مر اد ای درو را + نظر محمد اقبال پاکستانی دربارة سبزواری آثار سبزواری ‎we‏ 

صفحه 91:
a LEP in eter guide Bhp ways ‏اساسریگاست‎ Piet: موی ای نس تک وشن 0 رین تکنست لم اديه اث ودود ورا % نب دواد دك تک نت كوش سراد شت كرد اسار ‎AE bids‏ ea 

صفحه 92:
Eee ‏تفسیر قرآن‎ * مثنوی را تفسیر قرآن می داند * متاثر از شرح وقار شیرازی در تطبیق مثنوی با ‎wll‏ * تفسیر سوره حمد و توحید (نماز) در اسرارالحکم * تفسیر ایات در «شرح اسماءالحسنی» و حاشیه بر شواهد 

صفحه 93:
نظر علامه اقبال * ابتدا مسلمانان نوافلاطونی " اعراب: ارسطویبی * ایرانیان: افلاطونی ۴ جریان انتقال از نظام نوافلاطونی به افلاطونی با فلسفه حاجی به پایان رسید. * مناقشه "" اين تقسيم بندى درست نيست و اکثر فلاسفه ایرانی بودند. 

صفحه 94:
آقا علي مدرس زنوزي 1234- 1307 

صفحه 95:
* 2.آقا علی زنوزی,معروف به آقا علی حکیم و آقا علی مدرس.فرزند ملا عبد الله زنوزی سابق الذکر و از اساتید کم نظیر دو قرن اخیر است.در سال 1234 در اصفهان(سه سال قبل از حرکت پدرش از اصفهان به تهران)متولد شد.از پدر در معقولا و منقولا استفاده کرده است.برای تکمیل علوم منقول به عتبات رفت و پس از مراجعتبه تهران به اصفهان رفت و از محضر درس میرزا حسن نوری فرزند ملا على نورى بهرهمند شد.از آنجا به قزوین رفت و از درس ملا آقاى قزوينى استفاده كرد. بار ديكر به يه اضفهان رفت و مجددا در خدمت ميرزا حسن نورى به تكميل تحصيلات يرداخت آتكاة به تهران مراجعت کرد ورسالها دن مدریهسهسا لاه قدیم مدرس رسمی بود ۹7 و در سال1307 در تهران درگذشت. 

صفحه 96:
a * علی بن عبدالله بن بیرمقلی * تولد:ذی قعده 1234 (1197 ه ش/ 1818 م)در اصفهان القاب: " آقا علی مدرس ‎ule Io‏ مدرس طهرانی ‎guns ‏حکیم‎ "7 ‏7 آقا علی حکیم ‏* وفات: شب شنبه 17 ذی القعده 1307 (1268 ه ش/ 9م)در تهران ‏مدفن: شهر ری 

صفحه 97:
اک ِ حکمای معاصر حکیم اقاعلی مدرس 1307 * حاج ملاهادی سبزواری 1289 آقاعلی مدرس بر حواشی حاجی بر اسفار تعلیقه زده و از ایشان با احترام یاد کرده است. حکمای اربعه تهران (آقا علی مدرس و ...): آقا محمدرضاقمشه ای 1406 میرزا ابوالحسن جلوه 1314 جلوه در رساله حرکت جوهریه و ربط ثابت به متغیر به آراء آقا مدرس پرداخته است. میرزا حسین ریاضی میرزا حسین سبزواری شاگرد حاجی آخوند هیدجی 

صفحه 98:
ملا عبدالله زنوزی اصفهان: میرزا حسن نوری ملاعلی نوری قزوین: ملا اقای قزوینی اصفهان: میرزا حسن نوری آخوند ملا مصطفی ملا اسماعیل اصفهانی ملا جعفر لاهیچی جاج محمد ابراهیم نقشه فروش آقا سید رضی لاهیجی استادان 

صفحه 99:
تدریس و شاگردان * تدریس در تهران " 7 سال در مدرسه قاسم خان " مدتى در منزل " 20 سال در مدرسه سيهسالار " علوم معقول و منقول 8 شاكردان: 

صفحه 100:
۴ بدایع الحکم "در جواب هفت پرسش اجمالی شاهزاده عمادالدوله بدیع الملک به فارسی "جستجوی راه حل های تازه برای مشکلات فلسفء * سبیل الرشاد الی اثبات المعاد * تعلیقات اسفار 

صفحه 101:
‎ala‏ الحکم و فلسفه تطبیقی ‏«کتاب بدایع الحکم رامی توان به معنایی اولین در ایران دانست. شاید هم بتوان گفت که این ‎LS‏ ‏محل برخورد و تلاقی فلسفه ای از نوع کانتی اروپایی و سنت نو ملاصدرایی شرق است.» ‏* کریم مجتهدی, ذکر فلاسفه بزرگ غرب در کتاب بدایع الحکم» مجله راهنمای کتاب» اسفند 1354 

صفحه 102:
سبیل الرشاد الی اثبات المعاد شرح بر زاد المسافر آشتیانی ‏ 287 بیان معنی موت طبیعی بنا بر مشرب صدر المحققین سا ص : 247 آقا علی حکیم در مقدمه رساله گوید: هذه بنذة من تعليقاتي علی مبحث المعاد من الأسفار الأربعة لصدر الحکماء و المتألهین (قده) آفرزتها منهاء و جعلتها رسالة مختصرة «1» مخصوصة باثبات المعاد الجسماتي, بالبرهان العقلي حسب القواعد التي حققها الحکماء الالهتّون المحققون- قدس سرهم- ‎al‏ لالتماسم بعض إخوان الدين و سميّتها ب «سبيل الرشاد في إثبات المعاد» فأقول متوكلا على الله و متوشلا بأننيائه. و آوصیائه علیهم الشلام. اعلم أنْ المرگب .. این رساله, چون مختصر است و در عین اختصار مشتمل است پر تحقیقات ‎voll‏ ‏نگارنده, به شرح آن پرداخته است و قسمتی از آن را در اين جا نقل مکند. اما روایتی که آقا علی به شرح مضمون آن پرداخته است. یکی از عالنترین آثاری است که از اهل عصمت و مبادی علوم وهبیّه و معارف لدتیّه, به ما رسیدهاند. باید یکی از مزایای ‎ais plo‏ تشیع بر سایر مذاهب اسلامی راء وجود سلسله معارفی که از طریق ولایت به شیعه رسیده است, دانست. و مشایخ ما اين آثار را با تحمل مشکلات به ما رساندهاند. 

صفحه 103:
* حکیم دانا و فیلسوف محقق آقا علی مدرس معروف به آقا على حكيم, دارای طریقه خاصی در معاد است که با مختار برخی دیگر از محققان متأخران مثل ‎OLE‏ ‏الدین منصور و دوانی و میرداماد از اين جهت فرق دارد که آقا علی [1] عود روح به بدن و یا تعلق آن به جسم را مطابق آنچه در روایتی از حضرت صادق در تفسیر صافی نقل شده است. به حركت بدن به طرف روح و اتصال أن بعد از حرکات, به نفس ناطقه مىداند. 

صفحه 104:
! ۲۲۲" فیلسوف دانا آقا علی حکیم در صدد اثبات ترکیب اتحادى بين نفس و بدن متعلق آن مباشد و مخواهد از طریق اتحاد نفس و بدن مادی جسمانی و وحدت حاصل از ترکیب نفس با بدن, تلازم اين دو را در جمیع نشأت وجود و مراحل هستی, اعم از دنیا و آخرت اثبات نماید. و معتقد او اين است که از اضافه نفس به بدن مادی که اضافه ذاتی است و از حرکات جوهری و تحولات ذاتی بین نفس و بدن, ترکیب طبیعی و اتحاد حاصل شده است و هرگز منقطع نشود و بعد از عروض موت نیز اضافه به اعتباری باقی است و بدن به سوی نفس, متحرك و این ماده وجود دنیوی نفس, بعد از استکمالات ذاتی نفس و استغنای آن از ماده و بدن و بعد از تحصل ذاتی و استقلال طبيعي حاصل از ناحيه حركات جوهرى و رسيدن نفس به غايت وجودی و اتحاد آن با فاعل منشاً وجود نفس, باقی است, اين ارتباط, قطع نشود و بدن متعلق هر نقسی, حامل آثار ودایعی از نفس متعلق به آن به تعلق تدبیری مباشد که بعد از موت نيز باقی و ثابت است و همین ودایع حاصل از زمان تعلق طبیعی و اضافه تدبيرى تفوس است که هر بدنی بعد از موت نیز از سایر متمایز است. نفس, بعد از خلع بدن, به ملکوت اعلی پيوندد. ولی بدن, معطل نصماند و نفس ناطقه را دنبال میکند, از طریق حرکت جوهری و تحول ذاتی, بعد از طی منازل و قطع مراحل بالأخره به تقس منپیونده: 

صفحه 105:
شرح بر زاد المسافر: ص: 330 یکی نیست که بیرسد, بدن بعد از موت و بعد از آن كه جهت در نفس مطلقا ماده و استعداد قبول انقعالات حاصل از طريق ماده و استعداد و حركت, نماند و تبديل به فعليت صرف شد. منتظر جه جيز خواهد بودء از طرفى اين بدن متحرك كه بعد از نفس, فاسد منشود و اجزاى آن منفصل مبكرذة, ديكر بدن: أن نقس محسوب نمشود, هر ماده مستعدى لز آن. يه طرف فعلیت دیگر مرود. آیا اين اجزای منفصل, هر جزٍء, جزء به طف نفس, متحرك است؟ و آیا دوباره از ماده اصلی و حالت قبل از صورت معدنی حرکت را شروع مکند و دوباره بعد از طى درجات به مقام نفس مبيوندد و يا أن كه حركت طولی ندارد و در يك جا و در يك حالت, در جا میزند؟ مگر امكان دارد مادهای به طرف منازل آخرت متحك باشد و به صورت معین باقی بماند؟ اين نمشود؛ چون مستلزم اشکالات زیادی است که یکی از آنها را هم قائل به ‎gil‏ حرف, قبول نخواهد کرد, و یا آن که از باب اتفاق همان اجزای اصلی روزی یکدیگر را پیدا مسکنند و شروع به تکامل ذاتی و جوهری مىنمایند تا آن که بتوانند به نفس اولی مفارق, متصل شوند و يا آن که اجزای بالفعل و دست نخورده در گوشه و کنار, پراکنده منمانند و در مقام نفخ صور به امرٍ حق جمع شده متعلق نفس مىشوند. اين دیگر؛ ارتباط به حرکت جوهری و صعود و سیر از براى كسب صلاحيت جهت تعلق نفس را لازم ندارد, همان حرف متکلم است. 

صفحه 106:
آقا محمدرضا قمشه‌اي 

صفحه 107:
— 3آقا محمد رضا حكيم فمشهاى.او تيز از اعاظم حكما و اساطين عرفان قرون اخير است.آفا محمد رضاءكه شاگردان و دوستنش نام او ‎wage ae‏ مخقف«آمرضاءتلقط سکردند-امل قمشه(شهرضا)صفهان است در جوا ‎She‏ تحصيل به اصفهان مهاجرث كرد و از محضر مبزا صسن توری وم محمد جعفر لتكرودى ©" بهرهمند شدسالها در صفهان عهدهدار تدریس قنون جکمتبد حدود ده سال ‎sab GUL‏ 399 را در تهزان به سر برد و در حجره مدرسه صدر مسکن گزید و فطل مجضر پر فبضش استفادهکرددپرشورتریندورهزندگنی حکیم فمشهای ده سال خر است. وک مردی به تماممعنی وارسته و عارف مشرب بودبا خلوت و تتهایی مانوس بود و از جمع تا ححودی گریزن,درجوانیتروتمند بوددر حشکسالی 85 تعام ما بملك منفول وغير متقول خود را صرف تبازمندان كرد وتا بابان عمر درويشاته زيست. حكيم قحشهاى در اوج شهرت آفا على حكيم مدرس زتوزى و ميرزا ابو الحسن جلوه به تهران آمد و را آتكه مشرب اصلناش ضدیاییبودکتب و علی را ‎aust‏ كرد و بازار مرزای جلوه راكد تحصصش در فلسفد بو على بود شکست به طوری که معروف شد:«جلوه از جلوه فاد حكيم فمشهاى فركز جامه يوستابى را از تن دور تكرد و در زى وجامه علما در نبامد.مرحوم جهانكيرخان فشقابى که سالا شاگرد او بوده است ‎Je‏ ‏کرده كه به شوق أستفاده ا محضر حكيم قعشواى به تهزان رقتم همان شب أول. قود راك مر لو رسائدم وضع لماسهاق او علمای نویه کرباس فروشهای سده ونمانست.حاجتحود را بدو كقتمكفتاميعاد من و ثو قردا در خرانات. خرايات محلى يود در جارج خندق(قديماتهران و درأنجا فهوهجاتهاى بود كه درويشي أن را ادارة منكرد. روز بعد اسفار ملا ضدرا را با خود بردم‌او را در حلوتگاهیدیدم که بر حصیری نشسته بو اسفار را كشودم أو أن يا آز پر سیخوند سپس به تحقیق مطلب پرداحت مرا آنجنان به وجد آورد که آز خود بی خود شدم. مخواستم دونه شوم.حکیم حالت مزا دريافت. كفت أرى.«قوت صبشكند ابريق ‎Teal,‏ ‎J J leas‏ شعري غالب برجوبداز بود ون «صينا تخل مکرده اننت أو دز سال 1306 دز كتجججره مدر در تهاس و خلوت و سكوتل عارفاته از دتيا رقت قضا را أن رور مصادف بود يا فوت معتى يرق شهر مرحوم جاح ملا على كنى و در شهر غوعابن بر با بود دوستان و أرادتمتداس ساعتها بس ان فوت أو از دركذشتس أكاه شديد. أن كروه معدود.او را در سر قبر آقا به حاك سپردند 4 ‏حكيم فمشهاى آتجنان مرد كه زيست و أنجنان زيست كه خود در بيت اريك غزل سروده و آرز كردة بود ‏كاخ رين به شهان حوش كه من ديواته كوشهاى خواهم و ويرائه به عالم کم نیست ۱۳۱ ‏حكيم فمشهاى شاكردان بسيارى تربيت كرد أقا ميرزا هاشم اشكورى.آفا ميرزا حسن كرمانشاهى.آفا ميرزا شواب تيريزى.جهانكيرخان فشقاين آخوند ملا محمد كاشى أصفهانى. ميرزا على اكير يزدى مقيم قم.شيخ على تورى مدرس مدرسه مروى معروف به شيخ على شوارق-ميرزا محمد باقر حكيم و مجتهد اصطهاناتي مقيم تحف و مقتول در مشروطيت و مدفون در اصطييانات,حكيم صفاى اصفهانى شاعر عارف معروف.شيع عبد الله رشتى رياضن شيع ‎ously Oba‏ فاجار.ميرزا انو الفضل فلثشر تهرائ.ميرراً سيد حسين رضوى قمى.شيخ محمود بروجردى ميررا محمود قسن از أن جملهانة "9 ‎ ‎ 

صفحه 108:
‎2S 00‏ 3.آقا محمد رضا حکیم قمشهای. ‏* او نیز از اعاظم حکما و اساطین عرفان قرون اخیر است.آقا محمد رضا-که شاگردان و دوستانش نام او را به صورت مخفف«آمرضا» تلفظ مبکردند-اهل قمشه(شهرضا)اصفهان است. ‏* در جوانی برای تحصیل به اصفهان مهاجرت کرد و از محضر میرزا حسین تورى !48 وملا محمد جعدر لتكرودى ۷ بهرهفند شد. ‏# سالها در اصفهان عهدهدار تدریس فنون حکمتبود.حدود ده سال پایان عمن خود وا دز تهرآن به سر يرد ودر حجره مدرسه صدر مسكن رداص اي ری فان ان ی کید .برشورترين دوره زندگانی حکیم قمشهای ده سال آخر است. 

صفحه 109:
" وى مردی به تمام معنی وارسته و عارف مشرب بودءبا خلوت و تنهايى مانوس بود و از جمع تا حدودی گریزان.در جوانی ثروتمند بود.در خشکسالی 1288 تمام ما یملك منقول و غیر منقول خود را صرف نیازمندان کرد و تا پایان عمر درویشانه زیست. 

صفحه 110:
۹۹۰۰۰۰ ۴ حکیم قمشهای در اوج شهرت آقا علی حکیم مدرس زنوزی و میرزا ابو الحسن جلوه به تهران آمد و با آنکه مشرب اصلناش صدرایی بود,کتب بو علی.را تدریس کرد و بازار میرزای چلوه را که تخصصش در فلسفه بو علی بود شکست,به طوری که معروف شد:«جلوه از جلوه افتاد». حکیم قمشهای هرگز جامه روستایی را از تن دور نکرد و در زی و جامه علما در نیامد.مرحوم جهانگیرخان قشقایی که سالها شاگرد او بوده است تقل کرده که به شوق استفاده از محضر حکیم قمشهای به تهران رفتم.همان شب اول,خود را به محضر او رساندم.وضع لباسهای او علمایی نبود.ه کرباس فروشهای سده میمانست.حاجتخود را بدو گفتم.گفت:میعاد من و تو فردا در خرابات.خرابات محلی بود در خارج خندق(قدیم)تهران و در آنجا قهوهخانهای بود که درویشی آن را اداره مبکرد.روز بعد اسفار ملا صدرا را با خود بردم.او را در خلوتگاهی دیدم که بر حصیری نشسته بود.اسفار را گشودم.او آن را از بر مبخواند..سپس به تحقیق مطلب پرداخت.مرا آنچنان به وجد آورد که از خود بی خود شدم,مبخواستم دیوانه شوم. حکیم حالت مرا دریافت گفت:آری,«قوت مبشکند ابریق را» ‎LO‏ 

صفحه 111:
eee w * او در سال1306 در کنجحجره مدرسه, در تنهایی و خلوت و سکوتی عارفانه از دنیا رفت.قضا را آن روز مصادف بود با فوت مفتی بزرگ شهر مرحوم حاج ملا علی کنی و در شهر غوغایی بر پا بود .دوستان و ارادتمندانش ساعتها پس از فوت او از درگذشتش آگاه شدند.آن گروه معدود,او را در سر قبر آقا ‎a‏ ‎Ils‏ سپردند ۱9 . * حکیم قمشهای آنچنان مرد که زیست و آنچنان زیست که خود در بیتی از يك غزل سروده و آرزو کرده بود: * کاخ زرین به شهان خوش که من دیوانه گوشهای خواهم و ویرانه به عالم کم نیست (92 

صفحه 112:
آقا میرزا هاشم اشکوری آقا میرزا حسن کرمانشاهی آقا میرزا شهاب نيريزى ناخریگناهج‎ ایی آخوند ملا محمد كاشى اصفهانی میرزا علی اکبر یزدی مقیم قم شيخ على نوری مدرس مدرسه مروی معروف به شيخ على شوارق ميرزا محمد باقر حكيم شاگردان مجتهد اصطهباناتی مقیم نجف و مقتول در مشروطیت و مدفون در اصطهبانات حکیم صفای اصفهانی شاعر عارف معروف شيخ عبد الله رشتى ریاضی شيخ حيدرخان نهاوندى قاجار ميرزا ابو الفضل كلانتر تهرانى ميرزا سيد حسين رضوى قمى شيخ محمود بروجردى ميرزا محمود قمى 

صفحه 113:
۴ رشالة:مباركة ولايت رساله موضوع خلافت كبرى رساله فى وحدةالوجود بل الموجود ميرزاى جلوه بر اين تعليقه نوشته شرح حديث زنديق رساله فى الفرق بين اسماء الذات و الصفات رساله فی تحقیق الاسفارالاربعه رساله فی موضوع العلم حواشی بر فصوص حواشی بر مفتاح قونوی 

صفحه 114:
a * حکیم قمشهای از ذوق شعری عالی برخوردار بود و به«صهبا»تخلص مبکرده است. 

صفحه 115:
آقا مِيرزا ابوالحسن جلوه 

صفحه 116:
= یروا آنو آلحنتن جلوورآن مساهیی آنتآندو هدرسین ان طجعه آست‌ساآلهای متمادی تدریس کرده و شاگردان بسیاری تربیت کرده است.مرحوم جلوه در ال 1238 مبوله فده ودن‌سال 1314 در گاشیه است,مرجوم: جلوم:پیایجن طرفدار بو علی بوده و به فلسفه ملا صدرا آعتقاد چندانی نداشته است.وی اهل اصقهان است و به تهران مهاجرت کرده است.جلوه شاگرد میرزا حسن نوری و میرزا حسن چینی از شاگردان ملا علی نوری است.گوبند جلوه ابتدا که به تهران آمد.به قضد زفتنبه سبروار و استفادة از معصنر:حاجیسیپرواری(که :تیم ظبعه بر او مقدم است)بود ولی متصرف شد و در تهران رحل افامت افکند.جلوه و حکیم قمشهای و آقاً علی مدرس سه مدرس نامداری بودند که حوزه تهران در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم بر محور وجود آنها مگردید,ولی دو رقیب جلوه بر او از نظر علمی تقدم داشتهاند.غالبا شاگردان آنها مانند افرادی كه در ذيل نام حكيم قمشهای یاد کردیم مشترکند و شاگردان هر سه نفر بودهاند. 

صفحه 117:
* ((سید محمد مظهر)) پدر جلوه از شعرا و حکمای دوره قاجاریه است که برای تکمیل دانسته ‎sk‏ طبی و ادبى خويش راهی هندوستان كرديد و مدتها در اين سرزمين اقامت داشت و در سال 1238 ق . در احمد آباد گجرات هند صاحب فرزندی شد که او را ابوالحسن نامید, همان شخصی که بعدها به میرزا ابوالحسن جلوه مشهور گردید. 

صفحه 118:
اساتید * میرزا حسن بن ملا على نورى " ميرزا حسن جينى (1264)از شاكردان ملا على نورى " ملاعبدالجوادتونى 1281 * گویند جلوه ابتدا که به تهران آمد,به قصد رفتن به سبزوار و استفاده از محضر حاجی سبزواری(که نیم طبقه بر او مقدم است)بود ولی منصرف شد و در تهران رحل اقامت افکند. 

صفحه 119:
a glo Shas ۰ نبا گرد ط نيم قرن تدريس شاكردان زيادى را تربيت كرد كه برجسته ترين انان به شرح زیرند: 1. ميرزا محمد طاهر تنكابنى 2 آيث الله العظمى ميرزا محمد على شاه آبادى : 3. آقا سيد حسين بادكويه اى : 4 ملا محمد املی : 5. فهزرا جیتن کزمانشاهی دیگر شاگردان جلوه عبارزت آند از: حکیم میرزا ابراهیم حکمی زنجانی , حکیم ملا محمد هیدجی زنجانی , عبدالرسول مازندرانی , ضیاء الحکمای زواره ای , میرزا مهدی اشتیانی , میرزا علی اکبر حکیم یزدی , میرزا محمود مدرس کهکی قمی . حاح شیخ عبدالنبی نوری , سيد عباس شاهرودی , سید محمود حسینی مرعشی نجفی (پدر حضرت آیه الله مرعشی نجفی ) حاج میرزا عبدالکريم سبزواری فرزند حاج ملا هادی سبزواری و... 

صفحه 120:
حاشيه بر شفاء حواشى بر كتاب اسفار ملاصدرا إثبات الجركه الجوهرية ‎all,‏ ای ذر بیان ربط حادتبة قدیم ‏حواشی بر مشاعر ملاصدرا حوانن بز مبداء و مدای ملاصدرا ‏* رساله ای در ترکیب و احکام آن " رساله در وجود و اقسام آن ۴ حاشیه بر شرح هدایه الاثیریه ‏ابهری ‏۴ تعلیقه بر رساله دره الفاخر, ‏حاشیه بر شرح ملخص چغمینی ‏* تعلیقات بر مقدمه شرح ‏فصوص قیصری ‏حاشیه بر شرح منظومه حاج ملا هادی سبزواری ‏وجود الصور التوعیه ‏انتزاع مفهوم واحد ‏القضیه المهمله هی القضیه لطبیعیه ‏بيان استجايت :دعار ‏ديوان جلوه 

صفحه 121:
! ۲۲۲" اولین نفری که به نقد ملاصدرا پرداخت (آشتیانی, مقدمه شواهد. 57) اسه رسائل فلسفى ‏ 24 روش ملا صدرا در تحریر مباحث علمی ..... مرحوم جلوه در طبیعیات شفا به طور سطحی و به اصطلاح طلاب به نحو (کان, یکون) و در علوم ریاضی, آن هم ریاضیات معمول در مدارس قدیم در سالهای حدود نود یا هشتاد سال قبل, مدرس رسمی بود. الهیات شفا را هم ‎yaya!‏ میتمود و رشته تخصصی او همینها بود که دکر شد. حواشی که از او در اين قسمتها در دست است. بسیار سطحی و کم عمق است و اگر به همه شفا حاشیه مینوشت. حواشی او در ردیف سطحترین تعلیقات به شمار میرفت و فقط از تلع او مشد بهره برد. آن مرحوم به جای حل مشکلات کتب فلسفی, دنبال نسخ منگشت و اغلب اوقات (بنا به نقل اسانید بزرگ ما) مجلس درس را با تطبیق نسخ و (ان قلت و قلت) برگزار مننمود. در فهم مشکلات مباحث عرفانی و حکمت ذوقی و حکمت متعالیه سبك ملا صدرا بسیار عاجز بود. با اين که تدريس الهيات به روش اهل ذوق و تحقيق در كتب عرفانی مثل تمهید الفواعد و شرح فصوص و مصباح الانس فن او نبود. اين قبیل از کتب را هم تدریس مننمود. در مقام تدریس اسفار و کتب عرفانی, با اين که خود را خیلی به زحمت منانداخت و مدت طولانی به مطالعه اين کتب اشتغال داشت, کاری از پیش نبرد و حوزه او رونقی از این جهت پیدا نتمود و طلاب فاضل از حضور حوزه. تدریس او در عرفانیات و الهبات- به خصوص کتاب اسفار- خودداری منمودند و از خود رغبتی نشان نصدادند [1] پرخلاف او, معاصر او آقا محمد رضا قمشهای در عرفانیات و الهیات یکی از نوادر اعصار به شمار مرود و نظیر او شاید در دوران رواج عرفان و تصوف. ‎Gin‏ عصر قونبوی و فرغانی و کاشانی و قیصری نادر است. 

صفحه 122:
و سیب ۳ 1.میرزا هاشم اشکوری رشنی. 0 2.میرزا حسن کرمانشاهی.1336 ۰ سی و بسن وس يكم .مي شيرازى دارابى» رف ب ۷ کم یا ‎OIE‏ مفر وك يه 5.جهانگیرخان قشقایی. 1243 - 1328 6.آخوند ملا محمد کاشی. 1332 7.آقا میرزا محمد باقر اصطهباناتی. 1326 8میرزا علی اکبر حکمی یزدی قمی. 1345 9.حاج شيخ عبد النبى نورى. 0 ام میزرا حشین روا 140 جاع ميزنا حسین علوی سبزواری 1 .شيخ غلامحسين شيخ الاسلام خراسانى. دیدن ام کارا اج 2.ميرزا محمد سروقدی مشهدی. 3م محمد هيدجى زنجانى 1339 

صفحه 123:
pepe dea ‏ایا‎ ود ‎el‏ تن شم تیا ی تام ماس وه اس فا یر تاو گر سار رد لت وك سرا ان ی یرد شرس شم سوام شزا ی دورف ال رات اس اس وی رل مر کش شش وت ات رن مرت مار رن بو ‎Dd‏ ncaa i ‏سول مقس وق‎ ] atie aed i a a ae a se 7 ‏تس‎ 1 ‎etc prtend ea‏ 0 ی رد رد ور وه ‎a hae‏ بر ی رسای رت فص ی ی ‎pe ata a‏ ماف د لسر لاقن ‎SORT‏ ‎SPORE RACE ree ea ree‏ ‎aa nee‏ ار لك رمد مشر ا رت ‎aa‏ ای تک سر 0 م را لا له ل مماره ز ند لل ل انث تار ع سي ما ‎SS coum‏ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎part ideo alt ‎0 ‏ةل مر عله ادر سر‎ tat ‎| ee ‏ا‎ me ‎ ‏کج مخ خیش مد تم مش طرش رال 33 پا سار شرا مر در ره ‎abt coe fern oe‏ ی ترا ‎ ‎ae‏ تس اج ‎cates‏ 00 ‎ ‎Soa ۳ tp 1 Jo ow ‏ماسم خراسات معروف‎ a ‏ود 1 اما ‎ ‎ ‎ ‎۳0 ‏ال‎ ee ‏ا سمش‎ toes ‏اس‎ eb ete od ‎ ‎ ‎ ‏هت سا ا سر رو ونس تف تسارت :رتسل لق تاج وساب ] 

صفحه 124:
-1233\49-1339-1270 1314 

صفحه 125:
13148 * هیدج 14 کیلومتری ابهر * اتوبیوگرافی در آخر تعلیقه بر شرح منظومه حاجی * ملا محمد پسر حاجی معصوم على 

صفحه 126:
a * حاشیه بر شرح منظومه * تعلیقه بر اسفار "" دیوان هیدجی معروف ‎a,‏ «دانشنامه» 

صفحه 127:
3 لكب لع >" 2.مبرزا عسکری شهیدی مشهدی,معروف به آقا بزرگ حکیم. 354 3 سيو حسين ادکوهای. 3 1358 بقع :و دوم 4.آقاى آقا میرزا محمد علی شاه آبادی تهرا اصفهانی الاصل 1369 اک ‎ts‏ سید علی مجتهد کازرونی شیرازی؛ ‎ple ie‏ کازروی 1278 - 343 اج سید اس مجتهد نازرونی. 6.آقا شیغ محمد خراسانی گنابادی اصفهانی,آقا شيخ محمد حكيم و افا آقا شیم محمد خراسانی- 7.حاج شيخ محمد حسين غروى اصفهانى.1361 8.آقا شیخ محمد تقی آملی. 1304 -1391 9.آقای آقا میرزا مهدی آشتیانی. 1372 0.آقای آقا میرزا احمد آشتیانی. 1395 1.آقا میرزا طاهر تنکابنی. 1280- 1360 2.آقا سید ابو الحسن رقیعی قزوینی. 1394 ا شيخ محمد حسين فاضل تونی. 1309 - 14 .سيد محمد كاظم عصار. 1305 1394 

صفحه 128:
! ۲۲۲۲۲" اج شيخ عباسعلى فاضل خراسانى.جنائكه كفنيم در معقول از شاكرد ان ي الو كأميجب يكو ر افيد گر 992 مرخوم مبرزای شبرازی ‎eta tate ee‏ ات ‏کت ‎I‏ و من مرت دمح موب موم ای سره ‏مس ریمعت ی سا و جر موی 0 ‎ie aS treat te Seber a Sa‏ ی ‏مه مان کی رل ‎ee‏ سر ی وف ور مرو مدوجو ‎sss tas Mase ta emu tn fede as Serene eg)‏ ‎te Sad‏ روما شش هراق و سس نی م۳ ‎ns‏ ری وس تم موی دس تست سوه متشه وه ‎a es ed‏ ا ‎ass seh err‏ ‎ed a aoe ee EL ono‏ جر یت مس مر شاه رم ‎ces a tia ot‏ ی ما و ‎sa‏ ‏وت کی سپ تا باون ی هت مر ی و یه سر ‎are‏ 0 ‎spe acura acu guavas fear nee ‏ور وس و رت ور خن‎ soa atlas ‏هر رم رس تس ار سب وین‎ aed ‏د‎ ‎naire sarge ean gtk ee es‏ ی اس ‎e‏ و ‎lS‏ امب ‎ele‏ ماس رو ۳ موس اش و ‏لا لاك ان ‎cine to Se ge mae‏ هت دس زین ‎ae ee Lee‏ عن عد ب ‎es‏ ‎ee sca‏ سس وب و ‎BN‏ ‏ی کر ی 

صفحه 129:
4.قاى آقا ميرزا محمد ole ‏رس‎ ۳ 2 و عرا ای جلوه و میرزای اشکوری بوده است.در حسن آشتیانی در تهران و ‎ce‏ ان مت امش لكريم ارق در قم سألها به قم 58 فص از ‏ابر ان امتياز ين ‎aCe Ea. eats‏ ۳ ادر أن مدت أ محر مرک ات ‎estat So‏ ‏: در ركان مستود. له در شال 1369 در تهران دركدشت اقلا . ‎Mites she cae oe atl‏ مرحوم 35 ‎BS yeas ‏عباس‎ cane ‏1 از کازرن به شرا مد سا ی ‎ea pete ere‏ ‎Ga ess bl‏ حي 0 ‏درك ده اسث.أر سال ‎Shea.‏ 1[ در نجي اقأقت كرد وإ جوم لت ابل أمدار 3 محم كأظم به همند ‎25 Le: 3343 ‏وم‎ eS Si 27 at ‏)د‎ a ‏و منقول ل تاو نود مرحوم‎ ase p sed ‏است شا ‎ee a‏ شیماز داستانها از صفای نفس و تقوای و دارند. 

صفحه 130:
— ob oes ‏لت اس ره سم تس کیان‎ lea on Bl ate i re et ‎ae oe aa Sat eT‏ دیا ‎tS a ese‏ اكت لم لطر و لا ‎eae se Ul ce parang tal So ms ae ls Moat a‏ شيع محمود جاح شیج مجمد جمین غروی اصفهان دز تقو عم تقو و معفولا گنه ‎og‏ سال 129 در نجف متولد شد.پدرش بازرگای ود متدن میم ‎Slate ee ore‏ سنس الاي ور مين شيم بوذ و تحصيل متكرد.بعد به نحف مشرف شد و در درس مرخوم أخوند هلا محمد" وى در علو ‎ ‎ ‎(eae eagles‏ بر ح ی عامجا ان ادف وال تیان کم اون چم نوی ‎at i as tri a ae eee eee‏ تس اس ‎8 00 ‏له حر سال 1361 ,| تسح مقرى ار ايش‎ pata ‏أفتمار رسال رأ جار‎ ٠ Sa Nh lan So od ‏أ شود آل لسوفان ل ار رل ‎em‏ در درس مرشوم رات ‎eS‏ مود ساموت ‎Fed Ra‏ سيد أو الكسي استهانن” و أذ كنبا الذي سراف برد اخ وبلا مقامات غالى نيد عر ‎Ee SST‏ کال فا اج مزاع هقی فرش ‏ا هوشر شرع موی روا ‎iin ens lke‏ شرحی اس ادلی تخر یی سر ای سیون اجا د نعم دسو مقا ‎en len te‏ ‎Mfg pel Ala tg ean if asa oe ane UF Se‏ مد را ار ‎are‏ وريه :ا اق نا ‎Sta J ls‏ کم رما سل بت رای یز نی راهان دوز باه مرن وه ماه در 0 رس رسكب مسد رقم رگد رسب وف نامه اد مه در عطلبات و ناظر در شرعیاس تاش داشدر حنود سالهاگ 33861368 ‎Soh Ga‏ دای لصا لاك حوره خلس قم دی مه كم مهاجزن كرد وب تريس ‎year alin cats‏ مانا لل لوقيق حلم ثم قر هیر ی ای كنات مه ‎gl atl» gh‏ ار وهر دو جاب ده ست نایب ناماس ‏جد سان لا لواح ‎SES‏ أل اف فد اقل ‎BROS Me‏ ‎ 

صفحه 131:
‎here ee oe‏ و سل در حدود ساله ی 1350-1365 ‎pap yl gale Jas ol‏ خود تيز توريس مدكرد در درس أسفار او فضلاى ورج اول آن یام نج ‎ag‏ ار از ‎cay sts 201111111111111 gla sane‏ ‎cat‏ سل ‎ee SRE‏ تنم پا اش ‎PSS SE See‏ مور اال رم ماس ‎RTs oF aS oo‏ ره تا ری دیروآ شم 23 هواس رس رون ار مرو ای سا ميم قري اخ ود جلمع یل وال بسا ‎۱۱ Sotle posi ee ‏ی‎ ei 1340 ‏ال‎ erties sense on a ratte poms ‎Say ‏فا سرد اس رق ماب له خیسامد ‎aa sti‏ 1 لال تمك او لس ‎ao ote ie‏ ‎Se te Sn We aot ca a‏ ل سم ‎ao Tad gia tis‏ اوم و او یر ی ا سا که د رحن وحم ری وه اس لخر لير واوا اي ‎Ws ot os‏ ی ‎ee Satie a aia‏ موی فمه اه 38 سيد محم كاطع ‎siete lil pte‏ ه شار مترفو ير مال 1305 متولد شد ودر حدم سالآن به اصبهان رقت وين ارت حل الل ري ‎Spal at‏ ‎Se 0‏ یز ایس ی سا 5000 اند ره ‎nau polis‏ 0 ام وت سقو ب توس ‎AS‏ جدود شال ‎seat cal ag ey oi fl 1 pi aes en et cn‏ 

صفحه 132:
7.حاج شيخ محمد حسين غروى اصفهانی. 

صفحه 133:
" ۲۲۲۲۲" در تقوا و علم,منقولا و معقولا یگانه بود در سال1296 در نجف متولد شد. پدرش بازرگانی بود متدین مقیم کاظمین.مرحوم اصقهانی تا نزديك به بیستسالگی در کاظمین مقیم بود و تحصیل مکرد.بعد به نجف مشیف شد و در درس مرحوم آخوند ملا محمد کاظم خراسانی حاضر شد و تا پایان عمر استاد(1329) ادامه داد. وى در علوم معقول,شاگرد مرحوم ميرزا محمد باقر حکیم اصطهباناتی است.مرحوم اصفهانی تالیفات زیادی در فقه و اصول دارد و اندیشهاش هم اکنون جزء اندیشههای زندهای است که در میان علما و فضلای حوزههای درس فقه و اصول مطرح است. منظومهای در فلسقه دارد بسیار عالی به نام«تحفة الحکیم».رسالهای هم در معاد نوشته است. حضرت استادنا العلامه آقای طباطبایی(مد ظله العالی)در سالهای میان 1354-1344 از محضر اين بزرگ بهرههای فراوان برده و افتخار شاگردباش را دارند. معظم له در سال 1361 با سکته مغزٍی در گذشت ۵۵ . 

صفحه 134:


صفحه 135:
8.آقا شيخ محمد تقی آملی.در سال 1304 در تهران متولد شد. قسمتی از دروس معقول و منقول را نزد پدرش ‎aud Ul‏ محمد آملی(1263- 6 )که او خود از فیلسوفان به شمار مبرفت,تحصیل کرد.سپس در درس مرحوم میرزای کرمانشاهی شرکت نمود.بعد از فوت کرمانشاهی قریب 14 از محضر حاج شیخ عبد النبی مجتهد نوری بهرهمند شد. از آن پس به نجف رفت و به تکمیل ققه و اصول در محضر آقایان حاح میرزا حسین نائینی و آقا سید ابو الحسن اصفهانی و آقا ضیاء الدین عراقی پرداخت و به مقامات عالی رسید.در اخلاق از محضر عارف کامل آقا حاج میرزا علی آقا قاضی فيض مدكرقت: معظم له در مدت اقامت در تهران هم منقول تدریس مبکرد و هم معقول. مهمترین اثر معقولی او حاشیه اوستبر شرح منظومه سبزواری که مکرر چاپ شجم آست,ومهمترین اتر:مقولناش شرحی ایبت استدلالی بر عروه الولفن: معظمله در سال 1391 قمری در تهران درگذشت ۳0 . 

صفحه 136:
میرزا مهدي آشتياني 

صفحه 137:
* 9,آقای آقا میرزا مهدی آشتیانی.از اساتید مسلم و متبحر فرن ما بود.پدرش میرزا جعفر ملقب به میرزا کوچك,از شاگردان آقا محمد رضا حکیم قمشهای بود و مادرش دختر حاج میرزا حسن آشتیانی مجتهد معروف تهران بود. * مرحوم آقا میرزا مهدی از تلامیذ میرزا حسن کرمانشاهی و میرزا هاشم اشکوری يود انيت سالها در تهران مدرس فلستفه : عرفان بود و عتوال مدرس رسمي" مدرسه سپهسالار قدیم را-که بر جسب وقف نامه باید ماهر در عقلیات و ناظر در شرعیات باشد-داشت.در حدود سالهای 1366-1365 هجری قمری به استدعای فضلا و طلاب حوزه علمیه قم چندی به قم مهاجرت کرد و به تدریس و افاضه پزداخت:این بیده در آن مدت قلیل:توفیق استفاده از:مخضر اوترا یافت * معظم له آثار ارزندهای از خود باقی گذاشت.بر شرح منظومه منطق و فلسفه حاشیه دارد و هر دو چاب شده است.کتابی به تام«اساس التوحید»درباره«قاعده الواحد»و وحدت وجود دارد که آن نیز چاپ شده است.شاید آثار دیگری هم داشته باشد که من نمندانم.در سال 1372 در گذشت. 

صفحه 138:
میرزاابو الحسن رفيعي فزوینی 0 فزوین- 1396 قم 

صفحه 139:
" 1310 قزوين 6 تهران ۱ * 0 قم با تاسیس حوزه علمیه قم " 1348 قزوين " 1380 تهران * وفات 1396 مدفن: قم 

صفحه 140:
شاگردان * امام خمینی (ره)حسن زاده آملی, محی الدین انواری. سید رضی شیرازی, شاهچراغی, مصطفی امام جمعه ای, حکیم ذهبی شیرازی, مهدوی کنی, میرزا عبدالحسین ابن الدین, سید مهدی کشفی, شیخ شعبان لنگرودی؛ سید جلال الدین آشتیانی, سید محمد یزدی, سید مصطفی خوانساری, شيخ محمد ابن الشيخ قمى: سيد مزتضى مبرقعئ: تعلاء الدين کزماتشاهن: سید احمد قمی, حاج میرزا محمد ثقفی تهرانی, ميرزا حسين نورى: سيد محمد رضایی, محمدرضا ربانی تربتی,. شیخ محمد حسین اویسی, میرزا ابوالقانتم حرجشاهی: مهدی یاقزی کنن: دکترغلاججشین دینانی: آمافین کاشانی, شیخ محمد تقی شریعتمداری, نجم الدین اعتمادزاده, نظام الدين قمشه ای, دکتر سید حسین نصر, سید محمد مهدی تقوی, شيخ هادى سلمانی, غلامرضا رضانژاد. سید محسن رفیعی ( فرزند آیةالله رفیعی) , ذوالمجد طباطبایی, حاج احمد سیاح, سید ابوترب ابوترابی قزوینی. 

صفحه 141:
آية الله رفيعى به موجز نویسی شهره است. * ۰1 شرح دعای شحر 2 - رساله معراج 3 - رساله اسفار اریعه 4 - زساله در بیان قوه مولده 5 - رجعت 6 - تغلیه و تجلیه و تحلیه 7 - حرکت جوهریه 8 - اتحاد عاقل و معقول ( فارسی) 9 - اتحاد عاقل و معقول ( غربى) ث1 - ريماله در وحدت وجود 11 - رساله در حقيقت عقل 12 - رساله در شب قدر 13 - سخن در معاد 14 - مقاله در وجود 15 - تفسيرى در دو أيه از سوره يونس 16 - ‎Uae aye cbse toa die‏ ا رده ا له حدوث دهری 13 - مقاله در اراده و مشیت 20 - مقاله در مسج رأس و وضوء 21 - مقاله در شرح ملأصدرا 22 - بحث شریف معاد 23 - حاشمية بر شرح منطومه حکیم سبزواری 24 - حواشی 0 ار الاربعة صدرا شیرازی 27 - حواشی بر مشاعر 28 - حواشی بر عرشیه ملاصدرا 29 - حواشی بر تعليقات ملاصدرا بر كتاب شفاي بوعلی سینا 30 - حواشی بر شرح اصول کافی ملاصدرا ‎le 31‏ بر مقاتع الف ملاصدرا 32 + حواشى بر كاب شفات أبن ما 33 : حواشيي مر کات شارات و التنبيهات 34 - حواشى بر شوارق الالهام فياض لاهيجى اشى بر كوهر مراد ‎OL,‏ اه ‎OT eee eee ahs‏ - حوانشی بر ۵ حراش بر کوش ‎ee SS om a ie apt‏ ات بر اسرارالایات صدرا اشی بر شرح در > ‏حواشی بر شرح تجرید فوشچی در کلام 43 - تعلیقات بر مصباح الانس اي فتاری در عرفان 44 - کتابی در حول عقاید امامیّه در رد « جیّانی» از نویسندگان کویت 45 - تقریرات درسی اصول عقاید. ‎ 

صفحه 142:
۹۹۰۰۰۰ آثار چاپی * مجموعه رسائل و مقالات فلسفی, با تصحیح غلامحسین رضا نژاد, 1367, سپهر 

صفحه 143:
* معظم له در فقه استدلالی نیز تألیفاتی داشته اند که عبارتند از: " 1-کتاب صلوة 2- کتاب خمس 3- کتاب حج 4- کتاب ميراث 5- کتاب نکاح 6- کتاب طلاق 7-کتآب مکاسب و بیع و تجارت 8- در قاعده لا ضرر 9- توضیح المسائل 0- هداية الانام 11- حواشی بر عروة الوثقی 12- رساله مناسک ‎a>‏ 13-اسرار حج 14-حواشی بر کفاية الاصول 15- تعلیقات بر رسائل شیخ انصاری 16- حاشیه بر وسيلة النجاة آقا سید ابوالحسن اصفهانی.(18) 

صفحه 144:
فاضل تونی )1380-1305( 

صفحه 145:
* 13.آقا شیخ محمد حسین فاضل تونی.از مشاهیر مدرسان فلسفه در عصر اخیر بود .رسالهای در الهیات دارد.در مقدمه آن رساله نوشته که شاگرد جهانگیرخان و حکیم اشکوری بوده است. * پس از تاسیس دانشگاه.سالها در دانشکده ادبیات و دانشکده معقول و منقول تدریس مبکرد.فاضل تونی بر مقدمه شرح فصوص قیصری حاشیه نوشته است.وی در سال 1309 متولد 2 و در حدود سال 1380 درگذشت. 

صفحه 146:
* تولد 1288 تون (طبس) ‎ *‏ سالگی به مشهد ‏* اصفهان ‏* تهران برای درک محضر اشکوری در مدرسه سپهسالار ‏" وفات 13 بهمن 1339 

صفحه 147:
‎ts ins‏ نهج البلاغه ‎ns‏ ۱ سماع جزوه منطق * جمد فنون ‎la‏ ‎. ‏" الهيات 

صفحه 148:
عصار سید محمدکاظم لواسانی انی نهر (1305- 1394) 

صفحه 149:
14,سید مجمد کاطم عضاراز اسانید قلسقه؛:عضر اعیز:بهشماز میرفت.در سال 1305 متولد شد و در هجده سالگی به اصفهان رفت و سه سال به تحصیل فلسفه(علی الظاهر نزد جهانگیرخان و آخوند ملا محمد کاشی)پرداخت. بعد به تهران آمد و شش سال نزد اساتید تهران:حکیم اشکوری و حکیم کرمانشاهی و حکیم نیزیزی فلسفه تحضیل کرد.آنگاه به عتبات رفت و ده سال علوم منقول را نزد اساتيد قن تکمیل کرد و در سن 35 سالگی(سال 0 قمرىا)به تهران مراجعت كردوإيه تدريس محقول و منقول(بالخصوص معقول)برداخت. يس از تاسيس دانشكاه تهران در سال1313 هجری شمسی(تقریبا1353 قمری]در دانشکده ادبیات و دانشکده علوم معقول و منقول به تدییس پرداخت. از حدود سال 1365 که مدرسه عالی سپهسالار نام دانشگاه روحانی یافت,در آنجا مشغول تدریس شد و تقریبا تا پایان عمرش ادامه یافت. مرحوم. عصار مردی خوش محضر و بذله گو بود,هیچ چیز را به جد تمیگرفت.از مرحوم عصار آثاری در وحدت وجود و بدا و الحدیث و تفسیر باقی مانده است.بعضی از ‎ul‏ آثار اخیرا چاپ شده است.معظم له در سال 1394 درگذشت 22 , 

صفحه 150:
1- رساله وحدت وجود 2- رساله بدا 3- اجابه الدعا في مساله البدا 4 علم الحدیث 5- تفسیر قرآن کریم 6- شذراتي 7 جبر و اختیار و .. 

صفحه 151:
طبقه سی و سوم * علامه شعرانی * *علامه طباطبایی 

صفحه 152:
* اين طبقه,طبقه اساتید خود ۱ ما هستند ما به ملای‌طلان ظيقه سى و سوم از ترجمه این طبقه در حال حاضر خودداری منکنیم و به وقت دیگر و فرصت مناسبتری موکول مىکنیم. 

صفحه 153:
ابوالحسن 7 شوال 3 12/ 52 

صفحه 154:
" ولادت * میرزا ابوالحسن, فرزند شیخ محمد, فرزند آخوند ملاغلامحسين, فرزند مولی ابوالحسن مجتهد فرزند ملا ابوالقاسم, فرزند عبدالعزیز, فرزند محمد باقر, فرزند نعمت اللّه تهرانی و از نوادگان آخوند ملافتح الله کاشانی, صاحب تفسیر منهج الصادقین؛ در سال 1320 ه.ق در تهران چشم به جهان گشود. 

صفحه 155:
تحصیلات استاد در ابتدای ستین توجوانی, نزد پدر بزرگوارش به فراگیری فرآن, الفیه اين مالک و شاطبیه پرداخت. سپس ادامه دروس حوزوی را در رشته های مختلف, نزد افاضل قم و نیز در مدرسه خان مروی تهران پی گرفت. استاد در قم نزد حکیم میرزا محمود قمی, متخلص به «رضوان» و نیز شیخ آقا بزرگ ساوجی, علم فقه را فرا گرفت. و در محضر آيات عالی مقام. حاج شيخ عبدالكريم حائرى و حاج شيخ عبدالتبى نورى در قم. سالها شاكردى مى كرد. اناد و كنار تحصیل علوم حوزوی, به فراكبرى علوم روز از جمله رياضى, نجوم و اسطرلاب نزد مرجوم ‎we Line‏ ذوالقتون برداخث. علامه شعراتی در مقدمه ترجمه تفس المهموم. به بیان چگونگی آغاز تحصیلات و تداوم آن می پردازد. و می گوید: «اما ‎ald eb ol gS gu‏ ابوالحسن بن محمود بن غلامحسين بن ابى الحسن (المدعو بالشبان). كه جون عهد شبات من ‏به تحصیل علوم و حفظ اصطلاحات و رسوم بگذشت. و اقتداء به اسلافی الصالحین, از هر علمى بهره كرفتم و أز هر ‏خرمنى خوشه برداشتم. كاهى به مطالعه كتب ادب ازرعجم و عرب, و زما به دای ‎ial‏ و زمانى به تيع تقاسير و ‏اخبار, و وقتى به تفسير و تحشيه كتب فقه و اصول و كاهى به تعمق در مسائل رياضى و معقول؛ تا آن عهد به سر آمد. ‏لقد طفت فی تلک المعاهد كلها و سرحت طرفى بين تلك المعالم ‏سالیان ‎eae‏ و روز تكرار. و هميشه و مدام دفاتر و کراریس و پیوسته مرفق اقلام و قراطیس. ناگهان, ‏سروش غیت در گوش این ند دز که علم رای معرفت است, و معرفت بذر عمل و طاعت, و طاعت بى اخلاص نشود ‏و انلهمه میسر گرد مگ مکر به توقیق خدا و توسل به اولیاء, مشغولیها تا چند: ‏علم چندان که بیشتر خوانی چون عمل در تو تیست تادانی ‏شتاب بايد كرد و معاد را زادی فراهم ساخت. زود برخیز, که آفتاب برآمد و کاروان رفت.(2) 

صفحه 156:
استادان ایشان در تهران و قم عبارنند از آیات عظام: 1. شيخ محمد تهرانی: پدر علامه شعرانی, وی اولین استاد ایشان بود که از همان دوران نوجوانی, دروس ابتدایی حوزه, قرآن و ادبیات عرب را به او آموخت و او را برای کسب د؛ علوم حوزوی و استفاده از محضر بزرگان آن دوران آماده کزد 2 میرزا محمود قمی مشهور به رضوان: وی از استادان بزرگوار علامه, در علوم نقلی بود. 3. شیخ آقا بزرگ ساوجی: وی فاضل متبحر و عالی مقامی بود که در علوم فقه و ديكر علوم حوزوی ایشان را تعلیم داد 4. محدث فاضل سید ابوتراب خوانساری: وی سهم بسزایی در راه تعلیم او داشت, به طوری که حدود 30 سال علامه برای کسب علوم عالیه حوژوی در مدرسه مروی و حوزه های علمیه قم و نجف در نزد او تلمذ کرد و علاوه برفقه, معارف شیعی و فقه اهل سنت را نزد او فراگرفت. 5. میرزا حبیب اللّه ذوالفنون: وی ‎ple‏ هیأت, نجوم, اسطرلاب, زیج و ریاضیات کاربردی را به علامه یاد داد. 6 حاح میرزا مهدی آشتبانی: ایشان از استادان معروف و به نام حوزه بودند که دروس اصلی و عالیه حوزه را به مرحوم علامه آموخت. دیگر استادان مرحوم شعرانی در علوم عقلی و نقلی, عبارتند از: میرزا طاهر تتکابنی, حاج شيخ عبدالنبی نوری, حکیم هیدجی, مسیح طالقانی, اديب لواسانى. شيخ محمد رضا قمشه اى و میرزا على اكبر يزدى. 

صفحه 157:
Se آیت اللّه شعرانی, دانشمندی کم نظیر, عمیق و به حق جامع علوم عالیه بود. وی در فقه, اصول, تاریخ, نجوم. ادبیات, حکمت, ریاضیات و محاسبات ید طولایی داشت. جامعیت علمی علامه شعرانی از جمله علمای نادری بود. که جامع علوم معقول و منقول شناخته شد.این وسعت و گستردگی علمی, برای او امتیاز مهمی محسوب می شود, به طوری که در علوم: تجوم, ریاضی و طب صاحب نظر بود. و به زبانهای زنده دتیا از جمله: عربی, عبری و انگلیسی تسلط و آشنایی کامل داشت. همچنین, زبان فرانسه را نزد یک عالم بهودی فرا گرفت. آیت اللّه حسن زاده آملی, از شاگردان برجسته ایشان, چنین می گوید: «اين قهرمان علمی, در جمیع علوم مختلف منحصر به فرد بود. هیچ کدام از علمای معاصر را مانند ایشان در ماهیت علوم و احاطه به آنها ندیدم.(3) وی به همه علوم روز اشراف داشت. چنانچه یکی از علمای شیعی معاصرش که خود در رشته های مختلف علمی ید طولانی داشت, علامه شعرانی را خواجه نصیر عصر معرفی کرد و گفت که او هئیت ملاریون را از فرانسه به فارسی ترجمه کرد.(4) 

صفحه 158:
a ‏شاگردان‎ ‏برخی از شاگردان آن عالم بزرگ عبارتند از حضرات آیات عظام:‎ 1. آیت اللّه میرزا هاشم آملی (1322 - 1413 ه.ق): او در شهر آمل به دنا آمد و پس از طی دوران مقدماتی, عازم تهران شد. در تهران. وی تحصیلانش را نزد شهید مدرس,. سید محمد تتکاینی و علامه شهرانی ادامه داد. سپس, وی در سال 1345 ه.ق به قم رفت, دوره عالی حوزه را در محضرت آیت اللّه حاثری و آیت اه سید محمد حجت کوه کمره ای قرا گرفت و به درجه اجتهاد تائل شد. وی مدتی نیز, در تجف اشرف در محضر آیات: میرزای تئینی آقا ضیاء عراقی و سید ایوالحسن اصفهانی به ادامه تحصیل پرداخت و سالها در حوزه علمیه قم فقه و اصول را تدریس کرد. ‎cul .2‏ اللّه جوادی آملی: ایشان از فقها و فلاسفه بزرگ معاصر, و از استادان حوزه علمیه قم است, که دهها ‎il‏ ‎vale‏ و ققهی دارد. 3. آیت اللّه حسن زاده آملی: از شاگردان مبّز علامه به شمار می روند. در اين مقاله مقصل از ایشان سخن به میان آمد. 4. استاد شيخ محمد حسن أحمدى فقيه يزدى. 5. استاد على اكبر غفارى: او از شاكردان فرزانه استاد است. كه در زمينه تصحيح و طيع آثار حديثى شيعه. خدمات بی ‎ass‏ اى را ارائه كرده است. 6. استاد مير جلال محدث ارموى(1323 ه.ق ‏ 1358 ه.ش): استاد در شهر ارومیه به دنا آمد. وی پس از عمری تحصیل و تحقیق و تألیف. در تهران درگذشت و بیش از 70 اثر علمی از خود برجای گذاشت. برخی ديكر از شاكردان علامه, عبارتند از سيد محمد باقر حجتى. محمد خوانساری. احمد سیاج. سید حسن سادات ناصرى, سيد عباس شجاعی, سید رضی شیرازی, قوامی واعظ, مهدى محقق و كمال مرتضوى. 

صفحه 159:
۰۰۰۰ ۲۲۲۲۳ آنار فلسفه و کلام ۶" 2. مجموعه اصطلاحات فلسفی. 6 3. حاشیه بر فصل الخطاب محدث نوری. " 4. كتاب راه سعادت در اثبات نبوت و رد شبهات بهودی و نصاری. * 5 مقدمه و حواشی محققانه بر اسرار الحکم سبزواری. 

صفحه 160:
‎SS ۲ ۲ ۲ 3 ۰‏ تفسیر و علوم قرآنی ‏1 حاشیه بر تفسیر مجمع البیان در 10 جلد, با تصحیح کامل, اعراب گذاری و توضیحات. ‏2 تصحیح کامل تفسیر صافی در دو جلد. ‏3. تعلیقات بر تفسیر کبیر جدش, تفسیر منهج الصادقین, در یک جلد. ‏4 مقدمه بر حواشی کامل تفسیر ابوالفتوح رازی با توضیح اشعار و شواهد عربی و فارسی در 12 جلد. ‏* 5. نثر طوبی و داثرة المعارف اصطلاحات قرآنی تا حرف صاد. ‏6 طبع متجاوز از 60 سخن قرآنی که با نظر ایشان تصحیح و اعرابگذاری شد. 

صفحه 161:
Sh ‏حدیت و درایه‎ 6 1 حواشی و تحقیق کتاب وافی مرحوم فیض کاشانی در سه < * . تعلیقات بر شرح اصول کافی ملاصالح, در 12 جلد. * 3. تعلیقات بر وسائل الشیعه از جلد 16 تا جلد 20- " 4. تحقيق و تصحيح جامعة الرواة به دستور آيت الله بروجردى. * 5. رساله ای در باب علم درایه. 

صفحه 162:
عرفانی . حاشیه بر ارشاد القلوب دیلمی. * . ترجمه و شرح دعای «عرفه» ضمیمه کتاب فیض الدموع. " . شرح و ترجمه مفصل صحیفه سجادیه. 

صفحه 163:
* فقه و اصول * 1. المدخل اولی عذب المنهل در اصول. * 2. شرح کفایه مرحوم آخوند به طریقه «قال و اقول» در اصول. * 3. حاشیه کبیره بر قواعد الاصول. * احکام * 1. رساله ای در شرح شکوک الصلاة فی العروة الوثقی. * 2. رساله مختصر فقهی برای تدریس: * 3. مناسک حج با حواشی نه نفر از مراجع تقلید. * 4. شرح تبصره علامه حلی. 

صفحه 164:
eee ‏تاريخ اسلام‎ " 1. ترجمه كتاب الامام على(ع) صوت العدالة الانسانيه, با نقد لغزشهاى (جرج جرداق), نويسنده ان. " 2. ترجمه كتاب نفس المهموم مرحوم شيخ عباس قمى. 3. تعليفات رير كتلب سكمة اصن ادير و سیاستمدار, نوشته مونتگمری وات 

صفحه 165:
SS ‏ویژگیهای علمی‎ * .مطالعات فراگیر علمی 6 دانشمندی ذوالفنون *3 روشن بینی و بصیرت " شرح صدر علمی تعمیق و ژرفنگری 

صفحه 166:
آشنایی با زبان های متعدد * علامه شعرانی علاوه بر مهارت کافی در فقه و اصول و تفسیر و حدیث و فلسفه و ریاضی و عرفان و کلام و.... با چندین زبان - غیر از فارسی و عربی - آشنا بود: 1. فرانسه: شعرانی به زبان فرانسه, کاملا تسلط داشت و بسیاری از کتب علمی اسلامی ترجمه شده به زبان فرانسه را خود مطالعه و با متن اصلی تطبیق می کرد و صحت و سقم ترجمه را تعیین می نمود. 2 ترکی: زیان ترکی را مثل زیان مادری می دانست و می خواند و می نوشت. 3 انگلیسی: وی به زبان انگلیسی نیز به قدر متعارف و لازم آشنایی داشت. 4 عبری: ایشان این زبان را از یک روحانی یهودی فراگرفته بود. 

صفحه 167:
" ۲۲۲۲۲" علامه شعرانی در مقدمه ترجمه نفس المهموم, به بیان چگونگی آغاز تحصیلات و تداوم آن می پردازد. و می گوید: «اما چنین گوید این بنده فانی, ابوالحسن بن محمود بن غلامحسین بن ابی الحسن(المدعو بالشباب), که چون عهد شباب من به تحصیل علوم و حفظ اصطلاحات و رسوم بگذشت, و اقتداء به اسلافی الصالحین, از هر علمی بهره گرفتم و از هر خرمنی خوشه برداشتم. گاهی به مطالعه کتب ادب از عجم و عرب, و زمانی به درایت اسفار, و زمانى به تتيع تفاسير و اخبار: و وقتی به تفسیر و تحشیه کتب فقه و اصول و گاهی به تعمق در مسائل ریاضی و معقول؛ تا آن عهد به سر لقد طفت فی تلک المعاهد کلها و سرحت طرفی بین تلک المعالم سالیان دراز, شب بیدار و روز تکرار, و هميشه و مدام دفاتر و کراریس و پیوسته مرفق اقلام و قراطیس. نآگهان, سروش غیب در گوش این ‎Las‏ داد که علم برای معرفت است: و معرفت بذر عمل واظاعت. و ظاعتد یی اخلاص:نشود. و ‎suas aga‏ بگزدد. مگر به جوفیق عدا و نوسل به اولیاء, مشغولیها تا چند. علم چندان که بیشتر خوانی جون عمل در تو نیست نادانی, شتاب بايد كرد و معاد را زادى فراهم ساخت. زود برخیز, که آفتاب برآمد و کاروان رفت.(2) 

صفحه 168:
a آشنایی با دهخدا * در 1317 سن 33 سالگی # دعوت از او برای همکاری در متون عربی * در لغت نامه دهخدا مشارکت داشته است. * مدخل ابوریحان به تمامه از علامه شعرانی 

صفحه 169:
‎SS ۲ ۲ ۲ 3 ۰‏ آشنايى با فلسفةغرب ‏"" در كتاب «فلسفه اولى يا مابعدالطبيعه» به ترجمة مصطلحات فلسفى غرب يرداخته اند. ‏. ازآن به «مجموعه مصطلحات فلسفى» ياد كرده اند ‏" اين كتاب در 1316 جاب شده است قبل از «سير حکمت در ارويا»“ى فروغى كه در سال 1318 تا 1320 جاب شده ‏۹ این کتاب در ضمیمه کتاب «زندگی نامه و خدمات علمى و فرهنگی مرحوم علامه میرزا ابوالحسن شعرانی» چاپ ‏شده است. 

صفحه 170:
اركان روش ند 57 20 شعرانی سعيد رحيميان, كيهان انديشه. 46 ‎ve‏ ‏62 * اين بررسی به دیدگاه عقلانی و فلسفی علامه شعرانی در تقابل دیدگاه ملاصالح مازندرانی () شارح اصول کافی بیا شده است. این دیدگاه از ‎wo‏ کرده است لذا با مخالفت علامه شعرانی روبرو می شود. دانستن عرفان بیان می کند: 

صفحه 171:
با ‎SS‏ ‏«ملاك درعلم شرعی آن است: هرچه که موافق شرع باشد. از علوم شرعی است؛ و چنین نیست که اگر بخشی از مسائل علمی برطبق برخی مبانی (یا بمضی از نظربات دریک علم) موافسق شریعت نباشد دیگر داخل در علوم شرعی نباشد و الا باید فقه و اصول فقه نيز از علوم شرعى خارج شود چرا که مشتمل بر بعض مسائل مانند قياس و رأی یا عول یا تعصیب (که تنها در مذهپ اهل سنت مطرح شده) اس درحالی که نزد شيعه باطل می‌باشد. همچنین حکمت و فلسفه و کلام و عرفان نیز گرچه در برخی نحله‌هایشان آموری غیرموافق با مذهب ما وجود داشته باشد؛ اما موجب خروج آنها از علوم شرعیه نمی‌شود. و اما مورد طبیعیات حق این است 

صفحه 172:
۹۹۰۰۰۰ * نکوهش ها 42 روایات درباره این علوم متوجه علمای سوء آنها و اهل مجادله آنهاست نه همه علماء 

صفحه 173:
* دید عقلی نسبت به آیات و احادیث آغتقاد به باطن احادیث و محکم و متشابه آنها * تفکیک اصطلاحات احادیث از اصطلاحات علوم 

صفحه 174:
سرانجام, علامه شعرانی پس از سالها خدمات علمی و تبلیغی در سن 3 سالگی بر اثر شدت ضعف دچار بیماری قلبی و ریه گردید و پس از چندی, برای درمان به آلمان عازم شد. و سرانجام علامه در نیمه شب یکشنبه 12 آبان 1352 / 7 شوال 1393 ه.ق, در یکی از بیمارستان های شهر هامبورگ آلمان چشم از جهان فرو بست. بدن قبارک: ایشنان:پنتن از انتقال به آنران:.دز مقیزه خانوادگی دز :جواز. حضرت عبدالعظیم الحسنی, در شهر ری قرار گرفت. وصیتنامه وزین آن مرحوم, در پایان جلد سوم حاشیه وافی درج شده است. گر نگاهی هست مرگ عالم و عامی یکی چون به معنی بنگری آن دیگر و اين دیگر است مرگ نادان چیست او مرده بود در زندگی ۱ وآن سزای سوختن چون چوب بی برگ و بر نیست کشور زنده جز با نام دانش زین سبب مرگ دانا از شمار عقل مرگ کشور است 

صفحه 175:


صفحه 176:
طباطبایی 

صفحه 177:
تولد 9 ذی حجه سال 1321 ه . ق مطابق با سال 1281 ه . ش در شهر تبریز وفات 8 محرم سال 1402 ه . ق مطابق با 24 آبان سال 1360 ه . ش در شهر قم تبریز هجرت به نجف اشرف برای ادامه تحصیل1304 تحسیل فلسقه و عرفان در نجف آشرف و ملازمت آیه الله قاضی تحصیل ریاضیات و فقه و اصول تحصیل علم تفسیر در محضر أيه الله قاضی طباطبائی بازگشت به تبریز و شروع تحقیق 1314 زندگی پربار در قم در زمینه تحقیق و تدریس 1325 

صفحه 178:
ا اساتيد * 1 - آية الله سید علی قاضی طباطبائی. موضوع : عرفان عملى و عرفان نظرى ( احتمالا الفتوحات المكيه ) : تفسير و احتمالاً فلسفه. مدت : ده . 2 - حكيم سيد حسير بادكويهاتٍ الو ا د 3 - سید ابوالقاسم خوانساری. موضوع : ریاضیات و تحریر اقلیدس. مدت : دو سال و اندی. 4 - آية الله شيخ محمد حسین غروی اصفهانی ( معروف به کمپانی ). مودمة] بكدورة اصول ققه و ییا ‎said a‏ مدت : که اصول تقریبا شش سال طول کشیده است و فقه 5 - آية الله نائيتى. موضوع : فقه و اصول. مدت : هشت سال در خارج فقه و يكدورة اصول آية الله نائینی. 6 - آية الله سيد ابوالحسن اصفهانی. موضوع : فقه. مدت : جند سال متوالى. ۴ 7 - آية الله سيد محمد حجت كوهكمرى . كه اصول كلى رجال را از ايشان فرا كرفتهاند. ‎ely alll ao B .‏ میرزا علی اپرونی مولی حاشیه بر مکانسب و ‎val‏ ‏9 - آقا میرزا علی اصفر ملکی. القواعد | . فلسفه ( منطومه سبزوارى ‎٠‏ اسفار, مشاعر. شفاء ‎٠‏ 

صفحه 179:
ااا يي شاگردان * 1 - استاد شهید آية الله شيخ مرتضى مطهرى. موضوع : الهبات شفاء و جلسات بسیار اصول فلسه و روش رثالیسم. . 2 - شهيد مظلوم آبة الله دكتر محمد حسينى بهشتى. : الهیات شفاء و اسفار مدت تلمذ : پنج سال. 38 - آبه الله شهید علي قدوسی , موضوع : فلسفه. ۴ 4 - آية الله شهید دکتر محمد جواد باهنر , موضوع : فلسفه. ۶ و5 = ‎salute anaes‏ آملب , موضوع : فلسفه , عرفان , حدیث مدت تلمذ : هفده سال. * 6 - آية الله حاج شیخ جعفر سبحانی : موضوع : فلسفه. "7 آبة الله عيد الله جوادى آملى. موه : فلسفه , کلام , منطق , عرفان و حدیث ( اسفار , شرح منظومه , شرح تجرید ‎Sloue alas S 7‏ هه 2 انى ( لالهزارى ) 8 - علامه سید محمد حسین حسینی تهرانی اری ). موضوع : فلسقه , کلام , عرفان , تفسیر , اخلاق , هیئت مدت تلمذ : حدودا چهار سال. 

صفحه 180:
آثار . المیزان فی تفسیر القرآن تصحیح تقسیر القرآن و العقل نهاية الحکمة بداية الحکمة اصول فلسفه و روش رئالیسم حاشیه بر اسفار رساله قوه و فعل مقاله در حرکت جوهری تاریخ حیات و روش فلسفی ملاصدرا ‎ade le‏ السلام و فلسفه الهی * منطق 1 - رسالهای در برهان. 2 - رسالهای در مغالطه. 3 - رسالهای در تحلیل. 4 - رسالهای در ترکیب. 5 - رسالهای در اعتباریات. 

صفحه 181:
۹۹۰۰۰۰ J * معارف اسلامی قرآن در اسلام رسالهای درباره حکومت اسلامی رسالت تشبع در دنیای امروز رسالة الولاية رسالة التوحید رسالة الأسماء : رسالة الأفعال : رسالة الوسائط مقالة فى التوحيد مقالة فى العلم بحثی کوتاه درباره علم امام علیه السلام : کتاب بررسیهای اسلامی * مجموعهاى از مقالات و رسائل استاد با اين عناوين مبباشد + درمهای از فان 2 -مبحت احتماتی اسلام 3 مقام و موضيت ري در إسلام ف نایب ناخ شمه 5 ات و ‎et ee ai,‏ الو اسلام 1 رز ول )عجار هنشت شش کتاب سنن النبی : حاشیه بر کفاية الاصول : رساله المحاکمات با تدیبلات : المحاکمات بین المکاتبات الانسان قبل الدنیا ؛ الانسان فی الدنیا : الانسان بعد الدنیا ؛ 

صفحه 182:
ها ‎SS‏ ‏ابتکارات فلسفی علامه 0 / - سيره علمى علامه طباطائر: آي لله جوادي آملر, نشر اسراره 1513 - صقحه ۱۸۷ ۱ ۱۱۸ ۱۹۸ )1۰۲ 1۰۸ * برخى از ابتكارات: تنها برهان "ان” در فلسفه استفاده مى شود. فاعل بالجبر و فاعل بالقصد علامه ميان فاعل بالجبر و فاعل بالقصد كه ديكر حكما آنها را قسيم هم و از اقسام هشت كانه علت فاعلى بر ‎tags BO Dp ella‏ اراده جدای از علم به ضرورت عملی و جزم به "باید" نیست. تقد مثل افلاطونی 7 آنچه با قاعده عقلی اثبات می شود چیزی بیش ‎ue‏ از آن ماهیت نیست که تفاوت آن با فرد مادى در نحوه وجود آن است. لذا انوعد مثل فردی مجرد از ماهیت هستند که حقایق موجودات جهان مادی هستند و اینگونه نیست که این آقراد با افراد مادی اتحاد نوعی داشته باشند طرح مسئله حرکت در فلسفه اولی وقوع حرکت در حرکت we 

صفحه 183:
1 برهان لم و ان در فلسفه * استاد علامه رحمة الله در اين دو نوع از برهان, تنها برهان «ان» راء آن هم تنها در موردی که از یکی از متلازمان به متلازم دیگر استدلال شود, در فلسفه مورد استفاده می دانست: «لایبقی للبحث الفلسفی الا برهان الان الذی یعتمد فیه علی الملازمات العامة, فیسلک فیه من احد المتلازمین العامین الی الأخر» (نهاية الحکمه, ص 6). # علت چنین دیدگاهی آن است که موضوع فلسفه اولی واقعیت خارج است که از ‎plas‏ ‏اشیا جامع تر و بر همه آنها سایه افکن است و هیچ چیز بیرون از آن نخواهد بود. محمولهای مسائل فلسفی نیز به همین دلیل به تنهایی یا به همراه مقابل خود, برابر موضوع آن است. از اين رو نمی توان چیزی را خارج از قلمرو اصل واقعیت در نظر گرفت که سبب ثبوت محمول برای چنین موضوع عام و فراگیری باشد. چون بیرون از واقعیت مطلق, عدم است, از اين جهت هیچ گونه علیتی برای وجود مطلق و محمول مساوی آن فرض ندارد و راهی برای برهان لم در مسائل فلسفی باز نیست و تنها برهانی که محمولات فلسفی را برای موضوعات آنها ثابت می کند. برهان ان است. در برهان ان نیز بنابر آنچه گذشت, ملازمات عامه که براساس آن از یکی از متلازمان به متلازم دیگر پی برده می شود, راهگشای مسائل فلسفی خواهد بود. 

صفحه 184:
2 فاعل بالجبر و فاعل یکی از ابتکارات استاد علامه رحمة الله اين بود که میان فاعل بالجبر و فاعل بالقصد که دیگر حکما آنها را فسیم هم و از اقسام هشت گانه علت فاعلی برمی شمردند. فرقی قائل نبودند. در توضیح باید گفت که «فاعل بالجبر» به فاعلی گفته می شود که به فعل علم داشته باشد؛ اما نسبت به آن اختباری نداشته باشد؛ مانند انسان مکره و مجبور که برای انجام کاری که مورد خواست و ميل أو نيست. مجبور شود و «فاعل بالقصد» به فاعلی اطلاق می شود که افزون بر اينکه به فعل خود علم دارد. اراد نیز دارد؛ مانند انسانی که اقعال اختباری خود را انجام می دهد. استاد علامه رحمة الله معتقد است در فاعل بالجبر, کاری که اجبار کننده می تواند انجام دهد. این است که فعل را برای فاعل مکره راجج و متعین کند؛ به این معنا که فاعل تنها با انجام فعل مواجه باشد و چاره ای جز انجام آن نداشته باشد؛ اما اين امر باعث نمی شود فاعل در برابر فعل اراده ای نداشته باشد. زیرا وی با ارزیابی رخداد خارجی و ترجیح جانب سلامت و امنیت خود. اقدام به انجام کار مورد اجبار می کند. بنابراین فاعل بالجبر نیز دارای اراده است و نمی توان او را فاقد اراده دانست و فاعل بالجبر در حقیقت یکی از اقسام فاعل بالقصد است و در خارج. جدای از آن نیست. سپس استاد علامه رحمة الله در اين عدم اختلاف. استدراکی دارند مبنی بر اينکه بين فاعل مکره و فاعل بالقصد این تفاوت و جود دارد که فاعل مکره برخلاف فاعل بالقصد. در آنجام افعال قبیج و حسن, مستوجب عقاب و ثواب و مدح و ذم نیست؛ اما اين اختلاف به مبادی اختیاری در فعل و اختلاف ماهوی آنها برنمی گردد تا اختلاف بین دو فاعل, حقیقی باشد. بلکه آنها تتها به لحاظ سنتهای اجتماعی و قوانین جاری و برای حفظ مصالح با هم متفاوت اند به اين معنا که کارهای صادر از فاعل بالقصد. آثاری دارد که بر کارهای صادر از فاعل بالجبر مترتب نیست و اين اختلاف, صرفا یک مطلب فقهی و حقوقی یعنی اعتباری است نه تکوینی. 

صفحه 185:
3 ارتباط اراده و علم استاد رحمة الله حقیقت «اراده» را جدای از علم به ضرورت عملی و جزم به «باید» نمی دانستند و معتقد بودند نفس انسانی که علت فاعلی افعال صادر شده از انسان است, تتها یک مبدا علمی است که صدور فعل از آن مبتتی بر این است که ‎ol‏ را کمال ثانی خود بداند. به اين لحاظ می فرمود: «در نفس انسان وصفی که حقیفتا غیر از علم به «باید» باشد. وجود ندارد. یا لاافل در وجود آن تردید و نامل است». به ايشان عرض شد: آيا اين فول شما همان سخن برخی از معتزلیان است که آراده را به منفعت ارجاع می دهند؟ در پاسخ فرمود: «بين اين دو قول: تفاوت ظریفی وجود.دارد: در قول معتزله آزاده: مجرد «تصدیق به نفع4 است, در حالی که در فول مختار, اراده «جزم به بايد» است» اشکال دیگر اين بود که اگر نظر شما به مقاد آیه شریفه (و جحدوا بها و استيقنتها انفسهم ظلما و علوا) (نمل/14) ضمیمه شود, مى توان نتيجه كرفت كه كاه ممکن است یقین موجود باشد؛ اما عمل قلبی, باور و ایمان به سبب عدم اراده وجود نداشته باشد. در پاسخ فرمودند: «یقین به «باید مطلق» و علم به «باید همه جانبه» هرگز از اقدام به عمل جدا نیست و آنچه بنابر اين آیه در فرعون و مانند او و جود دارد. بقین و علم به «باید نسیی» است. زیرا در بعضی از قوای نفس و برخی از امیال نفسانی, علم به «باید» پیدا نمی شود؛ و گرنه در صورت وجود چنین علمی, در انجام فعل از سوی نفس تخلفی نیست» استاد علامه رحمة الله به همین دلیل که در اثبات وصف مستقلی به نام اراده جدا از حقیفت علم, تامل داشتند, به رغم اينکه بحث «اراده» را مانند دیگر حکما مطرح کردند, در خلال طرح مسئله, آن را به عنوان نقل قول و با كير #على ‎Sige bs UES ol edd‏ گر در لرانه ‎Walls Sales abs wi dice w SLI alas‏ مشایه و شواهد مخصوص اکنفا کردند که همه این تبينها نشان دهنده تامل استاد در حقیقت اراده است تا زمینه های تدبر آیندگان فراهم شود. 

صفحه 186:
تا 4 نقدی بر منثل افلاطونی ‎ *‏ اثبات اریاب انواع و مثل افلاطونی که مورد تمایل اشرافیان و مذهب شیخ اشراق و نیز مختار صدرالمتالهین بوده. از نظر استاد علامه قدس سره مورد تقد و تامل است. زیرا وجود عقول مجرد عرضی همانند وجود عقول مجرد طولی با هیچ مبنایی میایتت ندارد و تشکیک را در سلسله عقول عرضی حل کرده اند؛ ولی محل نظر استاد رحمة الله اين است که مراد آز «اریاب انواع» نزد حکمای الهی که آن را به استنادفاعده امکان اشرف اثبات کرده اند. این است که یک سلسله کلیات مجرد كه به وجود خارجی در عالم عقل موجودند. از لحاظ ماهیت نوعی همانتد فرد موجود مادی. مندرح تحت ماهیت کلی همان فرد موجود مادی هستند و تفاوت ماهوی با فرد مادی ندارند؛ فقط در نحوه وجود خارجی از یکدیگر امتیاز دارند که یکی فردی مادی و دیگری فردی مجرد است؛ لیکن باید دقت کرد که آیا در جریان قاعده امکان اشر, اتحاد ماهیت فرد اخس و فرد اشرف شرط است يا ته! اگر اتحاد ماهبت شرط نباشد, صرف صدق مفهوم کلی بر یک موجود مجرد خارجی, دلیل بر آن نيست كه آن مفهوم. ماهیت آن فرد مجرد خارجی است. ‏© گذشته از اين. اگر اتحاد ماهبت شرظ نباشد. راهی برای اثبات امکان اشرف وجود ندارد و اگر اتحاد ماهیت شرط باشد, احراز آن شرط از کجا میسر است؟ زبرا چنان که اشاره شد, هرگز صدق مفهومی کلی بر مصدافی خارجی, دلیل بر آن تخواهد بود که ‎Ul‏ مفهوم همانند ماهیت آن مصداق خارجی است و همچنین صرف آنکه فرد مجرد خارجی همه کمالات فرد مادی را واجد است. دليل بر آن نيست كه هر دو از یک ماهبت باشند؛ نظیر علت و معلول که تمام کمالات وجودی معلول را علت به نحو احسن داراست: ولی آن علت, داخل در ماهبت معلول نبست. ‏خلاصه آنكه بذيرش موجودهای مجرد عقلی طبق براهین وجود عالم عقل, کاملا سهل است و نیز آن موجودات مجرد, حقایق موجودات جهان ماده اند و اینکه موجودات جهان ماده تیزرفانق آنها هستند. مورد قبول و تصریح حضرت استاد است؛ ولی اتحاد نوعی اریاب انواع با آفراد مادی, مورد نظر و نقد معظم له است (ر.ک: نهاي الحکمه, ص 294( و در نتیجه, مثل افلاطونی و ارباب انواع با ‎yl‏ خصوصیاتی که از حکمای الهی نقل شده است. مورد قبول علامه نیست و صرف آنکه آن موجودات مجرد مسئولیت تدبير افراد مخصوص را به آذن واجب الوجود داشته و مدير امر آنهايند. موجب اتحاد ماهيت مجرد و مادی تخواهد بود" 

صفحه 187:
آ ' ۱ 5 فروع حرکت جوهری ب. حدوت زمانی جهان طبیعت ج- طرح مستله حرکت در فلسفه اولی د جسمانبة الحدوت و روحانیة البقاء بودن روع ه حرکت عالم به سوه" حركت عالم به سوى علم و ثيل به معلوم. برخلاف آنجه بين حكما مشهور يود و طبق آن. صورتهاق علمى به سوی ‎alle‏ منتفل مى شود و درجاث تجرد را کی پس از ديكرى طى مى كند. 0 ‏مو ع ل‎ CLeL.s ارجاع محمولات بالضمیه به عارج محمول؛ زيرا در اغزاض دانی و خواض طبیعی, ماذه قوه همه آنها را داراست و با تحول ذاتی, آنچه در نهاد مواد هست, شکوفا می شود و چیزی از خارج ضمیمه آنها نخواهد شد. بلکه از صمیم و درون آنها برمی خیزد و اين تحلیل. مستلزم برهم زدن بساط مقولات ده گانه نیست. بلکه با حفظ آنها قابل پذیرش است. ز. وقوع حرکت در حرکت وفوع حركت در حركت؛ زيرا أعراض تابع جوهر و قائم به وجود آن هستند و جون جوهر سبال است. توايع آن نيز دارا خرکت نس اه عرضی) ‎ty a Male‏ أعراض واقعانه نع جوهر, حركت دارند و جون در خود أن أعراض ‎Be‏ ‏حرکت یافت می شود. پس دارای حركتى ديكر خواهند يود و حركتى بر حركث دبكر بديد مى آبد و قيام حركث به حركت, مانند قيام عرض به عرض, وقتى به بى جوهر ذانى بريسد, مانعى تدارد. زيرا در ابن حال به حركتى ختم مى نشور کم خفن عی ‎Soke‏ اسب و ‎gb‏ حرکت بم حرکمند گرچه موجب پنتیدگی و كلدك سد ولد هرکز مايه سکون نخواهد بود؛ ‎Lil‏ صدرالمتالهین رحمهالله آن را فحذور وقوع در حرکث مي دانشت و دیدگاه علامه رحمةالله این بود که هرگز مستله حرکت جوهری, جدای از قبول حرکت در حرکت نیست و خکیم متاله: ملاصدرا که پایه گذار حرکث. جوهرى بودء فرصت تخليل همه فروع آنه را ثيافث. (الحكمة المتعاليه, ج3, ص78) ج. تلازم تغبیر با خرکت هيع گونه تغيرى بدون حركت نيست, يلكه هركونه تحولى رهين حركت اسث, بنابراين نا تغير توريجى نباشدء فی دقع محقق نمی شود (نهاية الحکمه, ص 202), چنان که همه حرکتهای حقیقی, تکاملی است و هرگز حرکت ذانی و" حفيقي, از كمال به سوى نقص نعواهد بود هرچند حرکت عرصی از كمال به ضعف یافت مي شود ط جهان ماده؛ یک واحد حقیقی سیال جوات ماده بك واحد حفيقى سيال است كه به سمت ثيات و تجرد حركت من كند. [الحكمة المتعاليه 3 62. 282 «جاشبه کناب») ی تیبین و توجبه ارتباط ‎CE jetta pel‏ 

صفحه 188:
۰ ۳۲۲۲۳ " 6. تأمل در مقوله «أين» * استاد علامه رحمةالله اثبات مقوله مستقلى به نام «أين» را دشوار مى دانستند و آن را به مقوله «وضع» ارجاع مى دادند. بنابر ديدكاه ايشان::شماز فقولات كم.مى. شوذء اما أضل اين تقليل: مشكلف ايجاد نمی کند, چون حصر مقولات در ده, عقلی نیست و احتمال کاهش یا افزایش آنها وجود دارد. البته ایشان:در بحت مقولات دز کتاب تهانة الحکمنة:تظر تهایی خودشان را مطرح نکرده تر دیگر حکیمان سخن گفته ‎tail‏ ‏ولی در تشریح وقوع ‎er‏ در مقولات فرموده اند: «مقوله ای مستقل بالذات به نام «ايین», محل شک است.» (نهاية الحکمه, ص 206) 

صفحه 189:
ها ۲۲۲۲۲۲۲۲ ۲ ‎af‏ نظریه استخدام * از آرای مهم علامه رحمة‌الله در حوزه انسان شناسی, نظریه استخدام است. فتوای حضرت آستاد درباره این نظریه به گونه ای منسجم ارائه نشده, اما با دقت در بحثهای مختلف تفسیر قیم المیزان, به ویژه آنچه درباره نیاز انسان به وحی و نبوت بیان شده است و با در نظر گرفتن مبانی فلسفی ایشان در براهین محکم «حکمت متعالیه» از قبیل «جسمانية الحدوث و روحانية البقاء» بودن روح آدمی, مى توان به تبيينى دست يافت كه معنای «طاغی بالطبع و هدن بالفطره» بودن السان زا تآمین‌تست کند: بزاسابین همین:مینای استواز اسبت کورآدسی برغم تعحجهرایتو فوای-جسمانی و زوحانی خود. خقرفت. واخدی زا سکل من دهدکه از ‎jai SIGS‏ برکشیده و تا بارگاه قدس الهی بال و پر می گشاید. 

صفحه 190:
ویژگی‌های مکتب فلسفی علامه ‎Tle sane‏ ام و قاسمعلی کوچنانی,ابداعات فلسفی علامه طباطبایی, پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامي, 8 ص42 ‏واقع گرایی در شناخت کتاب اصول فلسفه و روش ‎pully‏ ‏نفی سوفسطائیگری و ایده ثالیستی تفکیک حقایق از اعتباریات نقد بر قسيم بودن فاعل بالقصد و فاعل بالجبر تفكيك بين وجوب عام اعتبارى و وجوب حقيقى ‏* کاربرد چشمگیر منطق در مباحث فلسفی و تکیه بر یقینیات ‏تنظیم ریاضی فلسفه رعایت تقدم و تاخر مقدمات و نتایج بحث ‏" رعایت تقدم مسائل اصولی و مبنایی و تاخر مطالب فرعی و جزئی جعل را از فروعات علیت می دانند نه مستقل 

صفحه 191:
نقش علامه طباطبایی در احیای فلسفه و گسترش آن * نگارش کتاب های آموزشی بدایه الحکمه نهایه الحکمه © اهمیت دادن به دروس فلسفی در حوزه درس خود 5 دفاع از تفكر فلسفى در اسلام | * اشاره به مباحث فلسفى در تفسير قرآن * معرفی فلسفه اسلامی و تفکر عرفانی (شیعی) به دنیای غرب با مکاتبات خود با هانری کربن (1۹۰۳- ‎ava‏ مولفات هانری کربن زوابط حكمت اشراق و فلسفه رن بات أرض ملكوت الملا رای در تصوف لفاك ‎Be eal‏ 

صفحه 192:
SS ‏با‎ کتاب شیعه و نقش آن در شناساندن شیعه عنوان شیعه در اسلام اين كتاب به بررسى شيعه از آغاز شکل گیری در صدر اسلام تا حیات ائمه می پردازد. ؟ به ابعاد مختلف حیات فکری و فرهنگی شیعه و نقش ائمه و علماى شيعه در حيات فکری و فرهنگی اسلام به طور کلی می پردازد. ۱ کتاب توسط آقای دکتر سید حسین نصر در دانشگاه های آمریکا تدریس شده و تقریرات در س ایشان گردآوری شده و به عنوان کتاب انگلیسی 09/91 (شيعه) جاب گردید. * این کتاب با استقبال گسترده ای روبرو گردیده است. اکنون این کتاب به عنوان یکی از متون تخصصی الهیات در دانشگاه ها ی ‎Ol gl‏ تدریس می گردد. we 

صفحه 193:
تفسیر المیزان © المیزان فی تفسیر القرآن * بزركترين تفسير شیعی پس از تفسیر تییان شیخ طوسی (م ۶0۰ ق) و مجمع الببان طبرسی © ۰ جلد (عربی) * ویژگی ها تفسیر قرآن به قرآن چام گرایی 7 حکومت. آزادی, عدالت اجتماعی, نظم اجتماعی, مشکلات امت اسلامی؛ علل عقب ماندگی مسلمانان حقوق زن پرداختن به مباحث علمی وفلسفی و کلامی 5 توجه به شبهات و اشکالات مخالفان و نقد و بررسی آنها شناسایی آیات کلیدی و ريشه ای ‎IB‏ مرحوم علامه از آیات کلیدی قرآن کریم به عتوان غرر آیات یاد می فرمود که درخشش چشمگیرآنها ه تها زامگفای بسیاری از ‎ap poe ay Sb lg Revel‏ بسباری از احادینت خواهد بو اعتنام تام بهاخبار و احادیث از پیامبر اکرم (صس) و ائمه معصومین (ع) 

صفحه 194:
— شیوه نگارش و ترتیب مطالب: wr بیان آیات 7 که در آن به یک یا چند موضوع از این موضوعات هفتگانه می‌پردازد: ۱- معارف و حقایقی مربوط به اسماء و صفات خداوند. ۲- اطلاعات مربوط به افعال خداوند ۳- مسائل مربوط به کلیات عالم 6- دانستنی‌های مربوط به انسان قبل از دنیا ۶- دانستنی‌های مربوط به انسان در دنیا - دانستنی‌های مربوط به انسان بعد از دتیا ۷- معارف مربوط به ‎BONDE‏ ‏* غالبا مسائل لغوی و ادبی در همین بخش یعنی ابتدای «بیان آیات؛ مطرح می شود. ۲-در مرحله دوم در ذیل هر بخش از تفسیر, پس از نقل آیات و توضیح لغوی و ادبی و بیان مراد هر ایه با شیوه‌ی «قرآن به قرآن» فصلی تحت عنوان «بحث روایی» به تقل و نقد روایات از منابع خاصه و عامه اختصاص داده‌اند و شأن نزول آیات را غالبا در همین بخش اورده آند. ۳- سپس در مرحلة سوم بحث‌های مناسب کلامی؛ فلسفی علمی و یا مربوط به , علوم قرانی نظیربحث در باب اعجاز بطور مطلق و بیان وجوه چندگانه‌ی اعجاز قرآن يا جبر و تفویض و یا شفاعت و محکمات و متشابهات در میان می‌آید. 

صفحه 195:
با ‎SS‏ ‏مزايا و محاسن المیزان "ا مزايا و محاسن الميزان ۱- جمع دو شیوه تفسیری ترتیبی و موضوعی ۲- وحدت موضوعی در هر سوره ۳- روح کلی حاکم بر قرآن. ۶- شناخت ارتباط آیات قرآن ۵- جایگاه فطرت پاک در رسیدن به حقایق قرآن. فص 

صفحه 196:
a اصول فلسفه و روش رتالیسم رضا داوری اردکانی, ما و تاریخ فلسفه اسلامی,399 به بعد قدری از اين شهرت مرهون شاگردش استاد مطهری است که با شرح آن عملی شد. * ادراکات اعتباری * «او ادراکات اعتباری را شرح داد تا بگوید احکام ماتریالیسم تاریخی, اعتباری است و در علم نظری نمی گنجد و اطلاق فلسفه بر آن روا نیست.» # در فلسفه اسلامی جایی نداشت و علامه مطرح کرد. به زبان فنی نیست و ساده است * از سوابق مطلب هیچ نگفته اند 

صفحه 197:
a ۴ اعتباریات اخلاقی و سیاسی عقلی يا عقلایی "" اما ذاتى نيست " حسن وقبح 

از طبقه 27به بعد طبقه بیست .1 آقا محمد بید آبادى گیالنى اصفهانى .سال1197 و هفتم .2 مال مهدى نراقى کاشانى. .3 میرزا ابو القاسم حسینى خاتون آبادى معروف به«مدرس». 1203 .4 مال محراب گیالنى 1197  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ طبقه بيست و هفتم .1آقا محمد بيد آبادى گيالنى اصفهانى.از اعاظم حكماى قرون اخيره و احيا كننده فلسفه مال صدراست.از زمان صدر المتالهين به بعد هر چند افكار و انديشههاى او در ميان فضال خصوصا آنان كه سلسله شاگردىشان به خود وى مىرسيده مطرح بوده است،ولى ظاهرا هنوز موج افكار پيشينيان از قبيل بو على و شيخ اشراق غلبه داشته است،خصوصا در نحلهاى كه از ميرفندرسكى و سپس مال رجبعلى تبريزى انشعاب يافته است. چنانكه مىدانيم-و خود مال صدرا نيز بازگو مىكند-مال صدرا در زمان خودش شهرت و احترامى نداشته است،مانند يكى از طالب عادى زندگى مىكرده ( )46در صورتى كه مال رجبعلى تبريزى(مثال)كه تقريبا معاصر اوست در مرحلهاى از احترام بود كه شاه و وزرا به ديدارش مىشتافتهاند.انديشههاى صدرا تدريجا شناخته شد و رو آمد.ظاهرا آن دهانه فرهنگ كه اين آب جارى زير زمينى از آنجا كامال ظاهر شد و بر همه پديدار گشت،مرحوم آقا محمد بيد آبادى است. وى مطابق نقل روضات مردى فوق العاده زاهد،متقى،با گذشت،ايثارگر،ساده زيستبوده است.آقاى آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى در كتب خود از او به عنوان يك عارف سالك ياد مىكند.او واقعا مردى اخالقى و مهذب بلكه سالك بوده است.در سال 1352شمسى دو رساله كوچك از وى در«سير و سلوك»به زبان فارسى وسيله آقاى مدرسى طباطبايى از افاضل قم ،ضميمه مجله«وحيد»چاپ شد.روح اخالقى و عرفانى بيد آبادى موجب اعراض او از توجه به صاحبان زر و زور بود،آنها به او رو مىآوردند و او اعراض مىكرد. بيد آبادى شاگردان بسيارى پرورش داده است كه عن قريب از آنها ياد خواهيم كرد،و در سال 1197درگذشت (. )47 .2مال مهدى نراقى كاشانى.از اعاظم فقها و حكماست.او و پسرش مال احمد نراقى از بزرگان علماى اسالم به شمار مىروند و هر دو به جامعيت معروفند.مرحوم سيد محمد باقر شفتى اصفهانى و حاج محمد ابراهيم كلباسى نزد او تحصيل حكمت كردهاند ( )48و خود وى شاگرد مال اسماعيل خواجويى بوده است (. )49 .3ميرزا ابو القاسم حسينى خاتون آبادى معروف به«مدرس».از مشاهير مدرسين فلسفه در اصفهان و از خانواده مير محمد حسين خاتون آبادى سبط مجلسى بوده است (. )50شاگرد مال اسماعيل خواجويى بوده ( )51و در سال 1203درگذشته است. .4مال محراب گيالنى،حكيم و عارف مشهور.ريحانة االدب او را از شاگردان خواجويى و بيد آبادى شمرده است ( )52ولى روضات از او فقط به عنوان شاگرد خواجويى ياد كرده است (. )53 بنابر نقل آقاى آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى در نقباء البشر(صفحه )1114مرحوم ميرزا عبد الرزاق خان بغايرى صاحب كتاب معرفة القبله كه در سال 1372هجرى قمرى وفات كرد،از دختر زادگان مال محراب بوده است.مال محراب در سال1197 درگذشته است (. )54 آقا محمد بیدآبادی گیالنی ()1197  ‏ ‏ ‏ .1آقsا محمsد بيsد آبادى گيالنsى اصsفهانى.از اعاظsم حكماى قرون اخيره و احيsا كننده فلسsفه مال صsدراست.از زمان صsدر المتالهيsن بsه بعsد هsر چنsد افكار و انديشههاى او در ميان فضال خصsوصا آنان كsه سsلسله شاگردىشان بsه خود وى مىرسsيده مطرح بوده اسsت،ولsى ظاهرا هنوز موج افكار پيشينيان از قبيsل بsو علsى و شيsخ اشراق غلبsه داشتsه اسsت،خصsوصا در نحلهاى كsه از ميرفندرسsكى و سپس مال رجبعلى تبريزى انشعاب يافته است. چنانكsه مىدانيمs-و خود مال صsدرا نيsز بازگsو مىكند-مال صsدرا در زمان خودش شهرت و احترامsى نداشتsssه اسsssت،ماننsssد يكsssى از طالب عادى زندگsssى مىكرده ( )46در صsssورتى كsssه مال رجبعلsssى تssبريزى(مثال)كssه تقريبssا معاصssر اوسssت در مرحلهاى از احترام بود كssه شاه و وزرا بssه ديدارش مىشتافتهاند.انديشههاى صsدرا تدريجsا شناختsه شsد و رو آمد.ظاهرا آsن دهانsه فرهنsگ كsه ايsن آsب جارى زيsر زمينsى از آنجsا كامال ظاهsر شsد و بر همsه پديدار گشsت،مرحوم آقا محمsد بيsد آبادى اسsت. وى مطابssق نقssل روضات مردى فوق العاده زاهssد،متقssى،بssا گذشssت،ايثارگssر،سssاده زيسssتبوده اسsت.آقاى آقsا شيsخ آقsا بزرگ تهرانsى در كتsب خود از او بsه عنوان يsك عارف سsالك sياد مىكند.او واقعsا مردى اخالقsى و مهذب بلكsه سsالك بوده اسsت.در سsال 1352شمسsى دو رسsاله كوچsك از وى در«سsير و سsلوك»بsه زبان فارسsى وسsيله آقاى مدرسsى طباطبايsى از افاضsل قsم ،ضميمsه مجلsه«وحيsد»چاپ شد.روح اخالقsى و عرفانsى بيsد آبادى موجsب اعراض او از توجsه بsه صsاحبان زر و زور بود،آنها به او رو مىآوردند و او اعراض مىكرد. بيssد آبادى شاگردان بسssيارى پرورش داده اسssت كssه عssن قريssب از آنهssا ياد خواهيssم كرد،و در سال 1197درگذشت (. )47 احیاکsننده و نشردهنده فلسفه مالصدرا ‏ ‏ .1آقsا محمsد بيsد آبادى گيالنsى اصsفهانى.از اعاظsم حكماى قرون اخيره و احيsا كننده فلسsفه مال صsدراست.از زمان صsدر المتالهيsن بsه بعsد هsر چنsد افكار و انديشههاى او در ميان فضال خصsوصا آنان كsه سsلسله شاگردىشان بsه خود وى مىرسssيده مطرح بوده اسssت،ولssى ظاهرا هنوز موج افكار پيشينيان از قبيsل بsو علsى و شيsخ اشراق غلبsه داشتsه اسsت،خصsوصا در نحلهاى كsه از ميرفندرسكى و سپس مال رجبعلى تبريزى انشعاب يافته است. چنانكsه مىدانيمs-و خود مال صsدرا نيsز بازگsو مىكند-مال صsدرا در زمان خودش شهرت و احترامsى نداشتsه اسsت،ماننsد يكsى از طالب عادى زندگsى مىكرده ( )46در صssورتى كssه مال رجبعلssى تssبريزى(مثال)كssه تقريبssا معاصssر اوسssت در مرحلهاى از احترام بود كssه شاه و وزرا بssه ديدارش مىشتافتهاند.انديشههاى صدرا تدريجا شناخته شد و رو آمد.ظاهرا آن دهانه فرهنگ كه اين آب جارى زيsر زمينsى از آنجsا كامال ظاهsر شsد و بر همsه پديدار گشsت،مرحوم آقsا محمsد بيد آبادى است.  رساله در سیر و سلوک رساله «مبدأ و معاد» مالمحمد مهدی نراقی ()1209 .2 مال مهدى نراقى كاشانى.از اعاظم فقها و حكماست.او و پسرش مال احمد نراقى از بزرگان علماى اسالم به شمار مىروند و هر دو به جامعيت معروفند.مرحوم سيد محمد باقر شفتى اصفهانى و حاج محمد ابراهيم كلباسى نزد او تحصيل حكمت كردهاند ( )48و خود وى شاگرد مال اسماعيل خواجويى بوده است (. )49  ‏ محمد مهدی بن ابی ذر بن حاج محمد نراقی احتماال متولد 1128 شاید 1146و sشاید 1149 ‏ ‏ ‏ نراق :قریه ای از توابع کاشان تحصیالت در اصفهان و کربال ونجف متوفی 1209در نجف اشرف بنا به محاسبه مرحوم مظفر در 81سالگی بنا به زنsوزی در ریاض الجنه در 63سالگی و بنا به نقل کوهساری 60سالگی احتماال متولد 1128 ‏ ‏ ‏ ولم يذكsر التأريخ سنة والدته ،وعلى التقريب يمكن استخراجها من بعض المقارنات التأريخية ،فإنه تلمذ -في أول نشأته على ما يظهر -على الشيخ المحقق الحكيم المولى إسماعيل الخاجوئي ثالثين سنة ،مع العلم أن أستاذه هذا توفي عام ، 1173فتكون أول تلمذته عليه عام 1143على أقل تقدير ،إذا فرضنا أنه الزمه إلى حين وفاته .ولنفرض على أقرب تقدير أنه قد حضر عليه وهو في سن 15عاما ،وعليه فتكون والدته عام 1128أو قبل ذلك . أما وفاته فقد كانت عام 1209في النجف األشرف ،ودفن فيها ،فيكون قد بقي بعد وفاة أستاذه الوحيد البهبهاني سنة واحدة ،ويكون عمره 81 عاما على األقل . وفي ( رياض الجنة ) المخطوط ،تأليف السيد حسن الزنوزي المعاصر للمترجم له -حسب نقل األستاذ حسن النراقي : -إن عمره كان 63سنة ، فتكون والدته سنة 1146ه‍ .وهذا ال يتفق أبدا مع ما هو معروف في تأريخه :إنه تلمذ على المولى إسماعيل الخاجوئي ثالثين سنة ،ألنه يكون عمره على حسب هذا التأريخ حين وفاة أستاذه 27سنة فقط .  یکی از نوابغ دهر ،جامع معقول و منقول ،دائره المعارف ناطق ،مجتهد ،حکیم عارف و ریاضی دان در اصفهان زبان و خط عبری را هم فراگرفته بود شخصیت نراقی ‏ وتالحظ قوة شخصية شيخنا المترجم له في صبره وقوة إرادته وتفانيه في طلب العلم ،ثم عزة نفسه استادان ‏ در اصفهان: ‏ إن أسبق أساتذته وأكثرهم حضورا عنده هو المولى إسماعيل الخاجوئي المتقدم الذكر . ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ وهذا األستاذ كان مقره في أصفهان ،وفيها توفي ودفن ،والظاهر أنه لم ينتقل عنها حتى في الكارثة التأريخية المفجعة التي أصابتها من األفغانيين الذين انتهكوها بما لم يحدث التأريخ عن مثلها ،وذلك سنة . 1134فتكون نشأة شيخنا المترجم له العلمية في مبدأ تحصيله في أصفهان على هذا الشيخ الجليل . والظاهر أنه عليه قرأ الفلسفة ،ألن هذا الشيخ من أساتذة الفلسفة المعروفين الذين تنتهي تلمذتهم في ذلك العصر إلى المولى صدر الدين الشيرازي صاحب األسفار .وكفى أن من تالميذه المولى محراب ،اآللهي المعروف ،الذي طورد لقوله بوحدة الوجود ،ولما جاء إلى إحدى العتبات المقدسة متخفيا .وجد في الحرم شيخا ناسكا يسبح بلعن مال صدرا ومال محراب ،ولما سأله عن السبب في لعنهما قال :ألنهما يقوالن بوحدة واجب الوجود ) ،فقال له ساخرا :إنهما حقا يستحقان منك اللعن ! الشيخ محمد بن الحكيم العالم الحاج محمد زمان ، والشيخ محمد مهدي الهرندي .وهما من أساتذة الفلسفة على ما يظهر . محمد مهدی بن شیخ بهاء الدین عاملی وال شك أنه انتقل إلى كربال والنجف ،فدرس على األعالم الثالثة : ‏ ‏ ‏ الوحيد البهبهاني اآلتي ذكره -وهو آخر أساتذته وأعظمهم ،وتخريجه كان على يديه – والفقيه العالم صاحب الحدائق الشيخ يوسف البحراني المتوفى ، 1186 والمحقق الجليل الشيخ مهدي الفتوني المتوفى . 1183 عصر نراقی ‏ دو ویژگی: قوت گرفتن تصوف اخباری گری به زعامت ‏ ‏ ‏ محمد امین استرآبادی ( ،)1033صاحب کتاب «الفوائد المدنیه» شیخ یوسف بحرانی مخالفان اخباری گری: وحید بهبهانی (استاد نراقی) ،سید بحرالعلوم ،شیخ جعفر کاشف الغطاء موضع نراقی طرفداری از مخالفان اخباری گری در «جامع السعادات» جانب فالسفه را می گیرد در فصل«مجاری التفکیر فی المخلوقات» آثار جامع السعادات -محمد مهدي النراقي -ج - 1 ص 20 – 15 مقدمه مظفر ( في الفقه ) : ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ( - 1لوامع األحكام في فقه شريعة اإلسالم ) :وهو كتاب استداللي مبسوط ،وقد خرج منه كتاب الطهارة في مجلدين يقرب من ( ) 30ألف بيت . ( - 2معتمد الشيعة في أحكام الشريعة ) :هو أتم استدالال وأخصر تعبيرا من كتاب اللوامع السالف الذكر ،خرج منه كتاب الطهارة ونبذ من الصالة والحج والتجارة والقضاء .قال في الروضات عن الكتابين " :ينقل عنهما ولده المحقق في المستند والعوائد كثيرا " . - 3التحفة الرضوية في المسائل الدينية ) :في الطهارة والصالة فارسي ،يقرب من ( ) 10آالف بيت . ( - 4أنيس التجار ) :في المعامالت ،فارسي ،يقرب من ( ) 8آالف بيت . ( - 5أنيس الحجاج ) :في مسائل الحج والزيارات ،فارسي ،يقرب ‹ صفحه › 14من ( ) 4آالف بيت . ( - 6المناسك المكية ) :في مسائل الحج أيضا ،يقرب من ألف بيت ( - 7رسالة صالة الجمعة ) :ذكرها وما قبلها حفيده ( األستاذ حسن النراقي ) في رسالته لنا ( .في أصول الفقه ) : ( - 8تجريد األصول ) :مشتمل على جميع مسائل األصول مع اختصاره ،يقرب من ( ) 3آالف بيت . قال عنه في الروضات " :شرحه ولده في مجلدات غفيرة جمة " . ( - 9أنيس المجتهدين ) :توجد منه نسخة مخطوطة في مكتبة اإلمام أمير المؤمنين ( ع ) العامة بالنجف األشرف ( برقم - 408سجل المخطوطات ) ،تقع في 411صفحة ،بخط محمد حسين بن علي نقي البزاز ،فرغ منها بتأريخ 3صفر من سنة . 1181وفي تقدير رياض الجنة يقرب من ( ) 10آالف بيت . ( - 10جامعة األصول ) :يقرب من ( ) 5آالف بيت . ) - 11رسالة في اإلجماع ( :يقرب من ) 3آالف بيت . ( في الحكمة والكالم ) : ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ( - 12جامع األفكار ) :في اإللهيات ،يقرب من ( ) 30ألف بيت ،قد فرغ من تأليفه سنة 1193 ،وعليه فليس هو من أوائل مؤلفاته ،كما قال عنه صاحب ( رياض الجنة ) ،وستجد راموزا للصفحتين األولى واألخيرة منه بخط المؤلف ، sمنقولتين عن النسخة التي هي بحوزة أحد أحفاده ( األستاذ حسن النراقي ) .والذي يجلب االنتباه في الصفحة األخيرة ما ذكره من الحوادث المروعة في الوباء وغيره التي وقعت في تلك الفترة . ( - 13قرة العيون ) :في أحكام الوجود والماهية ،يقرب من ( ) 5آالف بيت . ( - 14اللمعات العرشية ) :في حكمة االشراق ،يقرب من ( ) 25ألف بيت . ( - 15اللمعة ) :وهو مختصر اللمعات ،تقرب من ألفي بيت . ( - 16الكلمات الوجيزة ) :وهو مختصر اللمعة ،يقرب من ثمانمائة بيت ‹ .صفحه › 15 ( - 17أنيس الحكماء ) :في المعقول ،وهو من أواخر تأليفاته ،لم يتم .إحتوى على نبذ من األمور العامة والطبيعيات ،يقرب من ( ) 4آالف بيت . ( - 18أنيس الموحدين ) :في أصول الدين ،فارسي ،يقرب من ( ) 4آالف بيت . ( - 19شرح الشفا ) :في اإللهيات ،النسخة األصلية بخط المؤلف موجودة عند أحد أحفاده ( األستاذ حسن النراقي ) 20 . ( -الشهاب الثاقب ) :في اإلمامة ،في رد رسالة الفاضل البخاري ،يقرب من ( ) 5آالف بيت . ( في الرياضيات ) : ‏ ( - 21المستقصى ) :في علوم الهيئة ،خرج منه مجلدان إلى مبحث أسناد الحركات ،يقرب من ( ) 40ألف بيت ،قال عنه في رياض الجنة " :لم يعمل أبسط وأدق منه في علم الهيئة ، ولقد طبق فيه أكثر البراهين الهندسية بالدالئل العقلية ،لم يتم " ( - 22 .المحصل ) :كتاب مختصر في علم الهيئة ،يقرب من ( ) 5آالف بيت ( - 23 .توضيح األشكال ) :في شرح تحرير إقليدس الصوري في الهندسة ،وقد شرحه إلى المقالة السابعة ،فارسي ،يقرب من ( ) 16ألف بيت ( - 24 .شرح تحرير أكرثا ذو سنيوس ) يقرب من ( ) 3آالف بيت ( - 25 .رسالة في علم عقود األنامل ) :فارسية ،تقرب من ألف بيت ( - 26 . رسالة في الحساب ) :ذكرها في روضات الجنات . ( في األخالق والمواعظ ) : ‏ ‏ ‏ ( - 27جامع السعادات ) :هذا المطبوع بثالثة أجزاء -حسب تقسيمنا له -قال عنه في رياض الجنة " :يقرب من ( ) 25 ألف بيت " .وقد طبع في في إيران على الحجر سنة 1312 بجزءين ،وسيأتي وصفه ،وقد تقدم شئ من وصفه .وهذه الطبعة الثالثة له على الحروف بالنجف األشرف . ( - 28جامع المواعظ ) :في الوعظ ،يقرب من ( ) 40ألف بيت ،لم يتم ‹ صفحه › 16في المتفرقات 29 : ( محرق القلوب ) :في مصائب آل البيت ،فارسي ،يقربمن ( ) 18ألف بيت ،قال عنه في روضات الجنات " :طريف األسلوب " .  ‏ ‏ ( - 30مشكالت العلوم ) :في المسائل المشكلة من علوم شتى ،مطبوع على الحsجر بإيران ، sيشبه بعضs الشئ كشكsول البهائي .وقد نسج sعلى sمنواله ولده المحقق في كتابه ( الخزائن ) المطبوع على الحsجر بإيران. s ( - 31رسsالة نخبة البيان ) :ذكرها حفيده األستاذ حسن النراقي . ( - 32معراج sالسماء ) :ذكرsه أيضا حفيده المذكور .  دیوان اشعار (طائر قدسی) جامع السعادات ‏ هم پایه آثار مهم اخالقی: ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ابن مسکویه ()421 ترتیب السعاده ،تهذیب االخالق غزالی ()505 احیاء علوم الدین خواجه نصیر الدین طوسی ()673 اخالق ناصری ،اوصاف االشراف در این کتاب با روح علمی و فلسفی به آیات وروایات استشهاد شده ،و با اینکه روح اشراقی بر بیشتر مباحث آن سیطره دارد ،جسته و گریخته بر صوفیه حمله می کند و از مشرب غزالی فاصله می گیرد. نظر نراقی در اخالق همچون اسالف او ،بر تفکر «وسط و طرف» مبتنی است که حد وسط افراط و تفریط است و در اخالق ارسطویی نیز بدان تکیه شده است. افادات نراقی 1در ساقی نامه فدای تو و عهد وپیمان تو فتد رد دلم عکس روحانیان بیا ساقیا من هب رقبان تو عق می ای ده هک ازفایدم ل جان فالطون هم ملک یوانن زمین شنیدم ز قو@ل حکیم مهین نم شمرده خبیث و وده رحام هن زان می هک رشع رسول اانم همه ردداه را شفا ودواست نم وده است انمش رشاب طهور بده یک قدح زان می غم گذار ُ به هک می جت ازفا وانده زداست از آن می هک رپوردگار غفور مش بیا ساقی ای فق چاره ساز  نظر به آیه کریمه: ‏ س َ م َ هوراً«دهر»21 ، قا ُ ش َرابا ً طَ ُ م َرب ُّ ُ و َ ه ْ ه ْ َ این شراب ابرار را از هر چه غیر خداست پاک می کند افادات نراقی 2 تجرد نفس ناطقه: در ابتدای «جامع السعادات» دالیلی آورده است اخالق بر فنا ناپذیری نفس مبتنی است و اال سعادت ابدی بی معناست افادات نراقی 3 ان العمل نفس الجزاء تجسم یا تجسد اعمال هر عمل صورتی دارد که در برزخ ،آن عمل بر آن صورت بر عاملش ظاهر می شود و صورت انسان در آخرت ،نتیجه و غایت فعل او در دنیاست .3ميرزا ابو القاسم حسينى خاتون آبادى ()1203 .3 ميرزا ابو القاسم حسينى خاتون آبادى معروف به«مدرس».از مشاهير مدرسين فلسفه در اصفهان و از خانواده مير محمد حسين خاتون آبادى سبط مجلسى بوده است (. )50شاگرد مال اسماعيل خواجويى بوده ( )51و در سال 1203درگذشته است. .4مال محراب گيالنى ()1197  ‏ .4مال محراب گيالنى،حكيم و عارف مشهور.ريحانة االدب او را از شاگردان خواجويى و بيد آبادى شمرده است ( )52ولى روضات از او فقط به عنوان شاگرد خواجويى ياد كرده است (. )53 بنابر نقل آقاى آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى در نقباء البشر(صفحه )1114مرحوم ميرزا عبد الرزاق خان بغايرى صاحب كتاب معرفة القبله كه در سال 1372 هجرى قمرى وفات كرد،از دختر زادگان مال محراب بوده است.مال محراب در سال 1197درگذشته است (. )54 .1 مال على نورى مازندرانىطبقه بیست اصفهانى1246 . و هشتم .2 حاج مال احمد نراقى فرزند حاج مال مهدى نراقى سابق الذکر 1244یا 1245 .3 میرزا مهدى بن میرزا هدایت الله شهید مشهدى. 1218 1152  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ طبقه بيست و هشتم .1مال على نورى مازندرانى اصفهانى.از بزرگترين حكماى الهى اسالمى و از افراد معدود انگشتشمار سه چهار قرن اخير است كه تا عمق فلسفه صدرايى نفوذ كردهاند.ابتداى تحصيلش در مازندران و قزوين بوده،سپس به اصفهان آمده و از محضر درس آقا محمد بيد آبادى و سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى استفاده كرده و خود بزرگترين حوزه حكمت را در اصفهان داير كرده است. مال على نورى از نظر تدريس و تشكيل حوزه درسى و تربيتشاگردان و طوالنى بودن مدت كار تدريس و ربيتشاگرد(گفته شده قريب هفتاد سال)و ترويج علوم عقلى،كم نظير و شايد بى نظير است. هنگامى كه مرحوم محمد حسين خان مروى مدرسه مروى را در تهران ساخت،از فتحعليشاه تقاضا كرد مال على نورى را از اصفهان براى تدريس معقول در اين مدرسه دعوت كند.شاه از او دعوت كرد و او در جواب نوشت در اصفهان دو هزار محصل مشغول تحصيلاند كه چهار صد نفر آنها-بلكه متجاوز-كه شايسته حضور درس اين دعاگو هستند در حوزه درس دعاگو حاضر مىشوند،چنانچه به تهران بيايد اين حوزه از هم مىپاشد.شاه مجددا از او خواستيكى از بهترين شاگردهاى خود را براى تدريس در اين مدرسه انتخاب كند و او مال عبد الله زنوزى را انتخاب كرد و فرستاد (. )55 همه اين شاگردان از حومه اصفهان نبودهاند،از اطراف و اكناف در حوزه درس اين مرد بزرگ-كه مىگويند در حدود هفتاد سال تدريس كرده-شركت كردهاند و به اطراف پراكنده شده و علم و حكمت را با خود پراكندهاند. صاحب روضات مىگويد:در كودكى او را در حالى كه پير مردى سپيد مو بود ديدهام.در مسجد سيد به نماز مرحوم سيد محمد باقر حجة االسالم مىآمد و بعد از نماز با هم جلسه مىكردند.سيد حجة االسالم خود زمانى شاگرد او بوده است.او و مرحوم حاجى كلباسى-كه مرجعيت و رياست اصفهان را داشتند و فوق العاده محترم بودند-مال على نورى را در مجالس بر خود مقدم مىداشتند (. )56 با وجود حكماى بزرگ ديگر در آن زمان،آنچه بعدها ادامه يافت از طريق اين مرد بزرگ بود.بعضى حواشى مختصر و كوتاه از او بر اسفار باقى است كه در نهايت متانت و دقت است.گويند تفسير بزرگى بر سوره توحيد نوشته است.وى در سال 1246درگذشته است (. )57 .2حاج مال احمد نراقى فرزند حاج مال مهدى نراقى سابق الذكر.مانند پدر خود جامع الفنون و مفتى و مجتهد و مرجع فتوا بوده است.معقول را از پدر خود فرا گرفته است.در سال 1244يا 1245 درگذشته است (. )58 مرحوم عالمه تهرانى در الكرام البررة و نقباء البشر نقل از كتاب لباب االلقاب مرحوم مال حبيب الله كاشانى،نام گروهى از اهل معقول را در قرن 13و 14در كاشان مىبرد كه نشان مىدهد كاشان تا نزديك به زمان ما از مراكز معقول بوده است. ظاهرا علوم معقول در كاشان وسيله نراقيها رواج يافت. .3ميرزا مهدى بن ميرزا هدايت الله شهيد مشهدى.اين مرد از مشاهير فقها و معاريف علماى آن عصر است.در فقه و اصول از تالميذ وحيد بهبهانى است.معاصر سيد مهدى بحر العلوم و شيخ جعفر كاشف الغطاء است.ظاهرا اصفهانى االصل است .در اصفهان در حوزه درس آقا محمد بيد آبادى حكمت آموخته و در مشهد اقامت كرده و فقه و اصول و معقول تدريس مىكرده است.مال على نورى كه همدوره و همدرس او در حوزه بيد آبادى است،ضمن يك استفتاء از ميرزا ابو القاسم قمى-كه در روضات مسطور است-به مناسبتى از او به عنوان ميرزا مهدى مشهدى ياد مىكند.اين مرد رياضيات نيز مىدانسته و آن را نزد پدر زن خود شيخ حسين عاملى مشهدى آموخته است.فرزندانش ميرزا هدايت الله و ميرزا عبد الجواد و ميرزا داود همه در فنون حكمت وارد بودهاند.دو فرزند اخير در رياضيات سرآمد عصر در خراسان به شمار مىرفتهاند.علم و حكمت در خاندان سيد مهدى شهيد در حدود صد و پنجاه سال ادامه يافت.مرحوم حاج ميرزا حبيب رضوى مجتهد حكيم عارف شاعر مشهدى معروف(متوفى در)1327نبيره اوست،و همچنين مرحوم آقا بزرگ حكيم شهيدى مشهدى استاد مسلم فلسفه خراسان در حدود نيمه قرن چهاردهم هجرى قمرى،متوفى در 1355نبيره ديگر اوست و ذكرش خواهد آمد. ميرزا مهدى اشارات شيخ و پارهاى از كتب رياضى تدريس مىكرده.در سال 1152متولد و در سال 1218در بستباال خيابان مشهد در جريان دفاع از حقوق مردم و مبارزه با دستبرد نادر ميرزا نوه نادرشاه به اموال آستانه مقدسه رضوى،به دست نادر ميرزا شهيد شد (. )59 آخوندمال علي نوري ()1246  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .1مال على نورى مازندرانى اصفهانى.از بزرگترين حكماى الهى اسالمى و از افراد معدود انگشتشمار سه چهار قرن اخير است كه تا عمق فلسفه صدرايى نفوذ كردهاند.ابتداى تحصيلش در مازندران و قزوين بوده،سپس به اصفهان آمده و از محضر درس آقا محمد بيد آبادى و سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى استفاده كرده و خود بزرگترين حوزه حكمت را در اصفهان داير كرده است. مال على نورى از نظر تدريس و تشكيل حوزه درسى و تربيتشاگردان و طوالنى بودن مدت كار تدريس و ربيتشاگرد(گفته شده قريب هفتاد سال)و ترويج علوم عقلى،كم نظير و شايد بى نظير است. هنگامى كه مرحوم محمد حسين خان مروى مدرسه مروى را در تهران ساخت،از فتحعليشاه تقاضا كرد مال على نورى را از اصفهان براى تدريس معقول در اين مدرسه دعوت كند.شاه از او دعوت كرد و او در جواب نوشت در اصفهان دو هزار محصل مشغول تحصيلاند كه چهار صد نفر آنها-بلكه متجاوز-كه شايسته حضور درس اين دعاگو هستند در حوزه درس دعاگو حاضر مىشوند،چنانچه به تهران بيايد اين حوزه از هم مىپاشد.شاه مجددا از او خواستيكى از بهترين شاگردهاى خود را براى تدريس در اين مدرسه انتخاب كند و او مال عبد الله زنوزى را انتخاب كرد و فرستاد (. )55 همه اين شاگردان از حومه اصفهان نبودهاند،از اطراف و اكناف در حوزه درس اين مرد بزرگ-كه مىگويند در حدود هفتاد سال تدريس كرده-شركت كردهاند و به اطراف پراكنده شده و علم و حكمت را با خود پراكندهاند. صاحب روضات مىگويد:در كودكى او را در حالى كه پير مردى سپيد مو بود ديدهام.در مسجد سيد به نماز مرحوم سيد محمد باقر حجة االسالم مىآمد و بعد از نماز با هم جلسه مىكردند.سيد حجة االسالم خود زمانى شاگرد او بوده است.او و مرحوم حاجى كلباسى-كه مرجعيت و رياست اصفهان را داشتند و فوق العاده محترم بودند-مال على نورى را در مجالس بر خود مقدم مىداشتند (. )56 با وجود حكماى بزرگ ديگر در آن زمان،آنچه بعدها ادامه يافت از طريق اين مرد بزرگ بود.بعضى حواشى مختصر و كوتاه از او بر اسفار باقى است كه در نهايت متانت و دقت است.گويند تفسير بزرگى بر سوره توحيد نوشته است.وى در سال 1246درگذشته است (. )57  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ علی بن جمشید نوری بزرگترین استاد فلسفه مالصدرا و احیاکننده فلسفه صدرا از بزرگترين حكماى الهى اسالمى و از افراد معدود انگشتشمار سه چهار قرن اخير است كه تا عمق فلسفه صدرايى نفوذ كردهاند.ابتداى تحصيلش در مازندران و قزوين بوده،سپس به اصفهان آمده و از محضر درس آقا محمد بيد آبادى و سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى استفاده كرده و خود بزرگترين حوزه حكمت را در اصفهان داير كرده است. مال على نورى از نظر تدريس و تشكيل حوزه درسى و تربيتشاگردان و طوالنى بودن مدت كار تدريس و ربيتشاگرد(گفته شده قريب هفتاد سال)و ترويج علوم عقلى،كم نظير و شايد بى نظير است. هنگامى كه مرحوم محمد حسين خان مروى مدرسه مروى را در تهران ساخت،از فتحعليشاه تقاضا كرد مال على نورى را از اصفهان براى تدريس معقول در اين مدرسه دعوت كند.شاه از او دعوت كرد و او در جواب نوشت در اصفهان دو هزار محصل مشغول تحصيلاند كه چهار صد نفر آنها-بلكه متجاوز-كه شايسته حضور درس اين دعاگو هستند در حوزه درس دعاگو حاضر مىشوند،چنانچه به تهران بيايد اين حوزه از هم مىپاشد.شاه مجددا از او خواستيكى از بهترين شاگردهاى خود را براى تدريس در اين مدرسه انتخاب كند و او مال عبد الله زنوزى را انتخاب كرد و فرستاد (. )55 همه اين شاگردان از حومه اصفهان نبودهاند،از اطراف و اكناف در حوزه درس اين مرد بزرگ-كه مىگويند در حدود هفتاد سال تدريس كرده-شركت كردهاند و به اطراف پراكنده شده و علم و حكمت را با خود پراكندهاند. شاگردان ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ سید رضی الریجانی آخوند مالعلی قزوینی آخوند مال عبدالله زنوزی محمد جعفر لنگرودی الهیجی آخوند مال اسماعیل درکوشکی حکیم حاج مال هادی سبزواری مال زین العابدین نوری ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ میرزا حسن نوری فرزند مال علی نوری مالرضای تبریزی میرزا حسن چینی مال مصطفی قمشه ای میرزا ابوالقاسم راز (رکن وقت سلسله ذهبیه) مال محمد اسماعیل واحدالعین اصفهانی ،شارح عرشیه مال عبدالجواد مدرس خراسانی آثار ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ تفسsیر سوره حمدبه شعر که مشsتمل بر 3000بیت است. الرد علی القادری sالنصsرانی در پاسخ پادری sنصرانی که بر اسالم ردیه ای sنوsشت حاشیه بر شواهد حاشیه بر مشاعر حاشیه بر شوارق حاشیه بر اسراراآلیات حاشیه بر شرح اصول کافی مالصsدراممجموعه اجوبه فارسی حاج مال احمد نراقی ()1245 -1185  ‏ ‏ .2حاج مال احمد نراقى فرزند حاج مال مهsدى نراقى سابق الذكر.مانند پدر خود جامع الفنون و مفتى و مجتهد و مرجع فتوا بوده است.معقول را از پدر خود فرا گرفته است.در سال 1244يا 1245درگذشته است (. )58 مرحوم عالمه تهرانى در الكرام البررة و نقباء البشر نقل از كتاب لباب االلقاب مرحوم مال حبيب الله كاشانى،نام گروهى از اهل معقول را در قرن 13و 14در كاشان مىبرد كه نشان مىدهد كاشان تا نزديك به زمان ما از مراكز معقول بوده است. ظاهرا علوم معقول در كاشان وسيله نراقيها رواج يافت.  فرزند مال مهدی ذوفنون تحصیالت نزد پدر در کاشان تحصیالت در عتبات عالیات مهاجرت به نراق صاحب مرجعیت عامه پس از پدر استادان وحید بهبهانی شیخ جعفر کاشف الغطا میرزا محمد مهدی شهرستانی آقا سید علی طباطبایی صاحب «ریاض» شاگردان شیخ مرتضی انصاری آقا محمد باقر هزار جریبی محمد علی آرانی کاشانی سید محمد شفیع چاپلقی نقش تاریخی نراقی ‏ در دوره فتحعلی شsاه پس sاز شsکسsت ایران در جنگ با روسsها ( 1230ه.ق 1815 /.م) روسsها قسsمتی از نواحی ایران را اشsغال نموده و بد رفتاری آغاز نمودند و در تاریخ پنجم ذیحجه سsال 1241هجری آقا سsید محمد مجتهد به همراه یمصsد تنs از روحانیون وارد سsلطانیه شدند .و دسsته ای دیگر به سsرپرستی نراقی sنزد فتحعلی sشاه رفتند و حمله ایرانیها از ذیحجه 1241هجری آغاز شsد و تا آخر محرم سال 1242 ادامه داشsت و موجب شد تمام نواحی که مطابق «معاهده گلستان» تسsلیم روسsها شsده بود از جانب قوای ایران پسs گرفته شود. تناظر آثار مال مهدی ‏ معتمدالشیعه در فقه تجرید االصول جامع السعادات طائر قدسی مشکالت العلوم مال احمد ‏ مستندالشیعه شرح تجرید االصول 7ج معراج السعادات طاقدیس خزائن در علوم وفات یکشنبه 23ربیع الثانی 1245در نراق مدفن :نجف .3ميرزا مهدى بن ميرزا هدايت الله شهيد مشهدى)1218 -1152( . .3ميرزا مهدى بن ميرزا هدايت الله شهيد مشهدى)1218 -1152( . ‏ ‏ ‏ ‏ اين مرد از مشاهير فقها و معاريف علماى آن عصر است.در فقه و اصول از تالميذ وحيد بهبهانى است.معاصر سيد مهدى بحر العلوم و شيخ جعفر كاشف الغطاء است. ظاهرا اصفهانى االصل است. در اصفهان در حوزه درس آقا محمد بيد آبادى حكمت آموخته و در مشهد اقامت كرده و فقه و اصول و معقول تدريس مىكرده است. مال على نورى كه همدوره و همدرس او در حوزه بيد آبادى است،ضمن يك استفتاء از ميرزا ابو القاسم قمى-كه در روضات مسطور است-به مناسبتى از او به عنوان ميرزا مهدى مشهدى ياد مىكند.  ‏ ‏ اين مرد رياضيات نيز مىدانسته و آن را نزد پدر زن خود شيخ حسين عاملى مشهدى آموخته است. فرزندانش ميرزا هدايت الله و ميرزا عبد الجواد و ميرزا داود همه در فنون حكمت وارد بودهاند.دو فرزند اخير در رياضيات سرآمد عصر در خراسان به شمار مىرفتهاند.علم و حكمت در خاندان سيد مهدى شهيد در حدود صد و پنجاه سال ادامه يافت.مرحوم حاج ميرزا حبيب رضوى مجتهد حكيم عارف شاعر مشهدى معروف(متوفى در)1327نبيره اوست،و همچنين مرحوم آقا بزرگ حكيم شهيدى مشهدى استاد مسلم فلسفه خراسان در حدود نيمه قرن چهاردهم هجرى قمرى،متوفى در 1355نبيره ديگر اوست و ذكرش خواهد آمد. ميرزا مهدى اشارات شيخ و پارهاى از كتب رياضى تدريس مىكرده.در سال 1152متولد و در سال 1218در بستباال خيابان مشهد در جريان دفاع از حقوق مردم و مبارزه با دستبرد نادر ميرزا نوه نادرشاه به اموال آستانه مقدسه رضوى،به دست نادر ميرزا شهيد شد (. )59 .1 میرزا حسن نورى فرزندطبقه بیست و مال على نورى. نهم .2 مال اسماعیل بن مال محمد سمیع در بکوشکى اصفهانى،معروف به واحد العین1277 . .3 مال عبد الله زنوزى. 1257 .4 مال محمد جعفر لنگرودى الهیجى .پیش از 1294 .5 مال آقاى قزوینى1282 .  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ طبقه بيست و نهم .1ميرزا حسن نورى فرزند مال على نورى.بعد از پدر،حوزه تدريس قابل توجهى تشكيل داد.مرحوم آقا على sمدرس زنوزى تهرانى-كه ذكرش خواهد آمد-در مدتى كه به اصفهان رفته از محضر درس اين استاد استفاده كرده است.sبنابر نقل استاد جالل الدين همsايى در مقدمه برگزيدهاى از اشعار سه شاعر بزرگ اصفهان برخى او را بر پدرش ترجيح مىدادهاند.از او اثر قابل توجهى در دست sنيست كه بشود دربارهاش داورى كرد،ولى شاگردى افرادى نظير آقا على مدرس گواه صادقى ستبر مراتب فضلش.به هر حال از كسانى است كه در انتقال فلسفه از نسل پيش از خودش به نسل بعد از خودش عامل مؤثرى بوده است.s .2مال اسماعيل بن مال محمد سميع در بكوشكى اصفهانى،sمعروف sبه واحد العين.از اجالى شاگردان مال على نورى و استاد حاج مال هادى سبزوارى است.sحوزه درس قابل توجهى داشته.اسفار و مشاعر صدرا و شوارق الهيجى را حاشيه كرده و عرشيه صدرا را شرح كرده است.در سال 1277در گذشته است. )60( s .3مال عبد الله زنوزى.اين مرد همان است sكه به تقاضاى محمد حسينخان مروى،حكيم نورى او را براى تدريس sفلسفه از اصفهان به تهران فرستاد.مركزيت تهران در مقابل اصفهان كه تدريجا اصفهان از رونق افتاد،از اين زمان شروع شد. مال عبد الله مطابق گزارشى كه فرزند برومند عاليقدرش آقا على مدرس داده است،مقدمات را در آذربايجان تحصيل كرده و سپس به كربال رفته و از حوزه فقه صاحب رياض بهرهمند شده و آنگاه مدتى در قم از محضر درس ميرزاى قمى sمجتهد معروف بهرهمند شده،بعد به اصفهان رفته و از محضر حكيم نورى حكمت آموخته و در سال 1237به تهران منتقل شده است.sپس از بيستسال تدريس و افاضه در مدرسه مروى،در سال 1257به رحمتحق پيوسته است (. )61 .4مال محمsد جعفر لنگرودى الهيجى.وى معاصر مال عبد الله زنوزى و شاگرد سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى و مال محراب گيالنى و مخصوصا مال على نورى است.sاثر معروف او شرح مشاعر مال صدراست.sاين شرح اخيرا به مناسبت چهارصدمين سال والدت مال صدرا با مقدمهاى انگليسى به قلم آقاى دكتر سيد حسين نصر و مقدمهاى فارسى به قلم استاد جالل الدين همايى و مقدمهاى فارسى sبه قلم استاد سيد جالل الدين آشتيانى چاپ شد.وى عالوه بر شرح مشاعر ،شرح تجريد قوشجى و حاشيه خفرى بر شرح تجريد قوشجى sرا حاشيه كرده است.sحاشيه شرح تجريد وى در سال 1255مقارن ايام سلطنت محمد شاه تاليف sشده است. تاريخ وفات او را نمىدانيم،آقاى همsايى همين قدر مىنويسند«:على التحقيق sپيش از 1294بوده است». عجيب sاين است sكه عالمه تهرانى مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ در كتاب الكرام البررة فى sالقرن الثالثبعد العشرة(صفحات 239و)257سه نفر را كه هر سه حكيم و همزمان و همنام و گيالنى بودهاند نام مىبرند،يكى sتحت sعنوان شيخ جعفر الهيجى و ديگرى تحت sعنوان شيخ محمد جعفر لنگرودى(كه عرشيه مال صدرا را شرح كرده)و سوم شيخ محمد جعفر الهيجى كه مشاعر را شرح كرده و بر الهيات شرح تجريد حاشيه زده است.s بسيار مستبعد است sكه سه نفر حكيم به اين نام در يك عصر،اهل يك منطقه وجود داشته باشند،لهذا نيازمند به تحقيق بيشتر است.s .5مال آقاى قزوينى.اين مرد نيز از افاضل شاگردان مال على نورى است. )62( sپس از مراجعت از اصفهان به قزوين،حوزه گرمى داير كرده و فضال به حوزهاش مىشتافتهاند.مرحوم آقا على مدرس زنوزى در گزارش زندگانى خود نوشته كه مدتى براى كسب فيض از محضر اين مرد بزرگ به قزوين رفته است.sوى از كسانى sاست sكه نزد مال اسماعيل اصفهانى-كه شاگرد بزرگ مال على sنورى است-نيز تحصيل كرده است (. )63لهذا به اعتبارى مىتوان او را از طبقه سىام و هم طبقه حاجى سبزوارى شمرد.وى در سال 1282درگذشته است. )64( s .1ميرزا حسن نورى فرزند مال على نورى  .1ميرزا حسsن sنورى فرزند مال على sنورى.بعد از پدر،حوزه تدريس sقابل sتوجهى تشsكيل sداد.مرحوم sآقا على مدرسs زنوزى تهرانى-كه ذكرش خواهد آمد-در مدتى كه به اصفهان رفته از محضsر درس اين sاستاد اسsتفاده كرده است.بنابر نقلs اسsتاد جالل الدين sهمايى sدر مقدمه برگزيدهاى از اشsعار سsه شاعر بزرگ اصفهان برخى او را بر پدرش sترجيح مىدادهاند.از او اثر قابل توجهى sدر دست نيسsت كه بشsود دربارهاشs داورى كرد،ولى شsاگردى افرادى نظير آقا على مدرس sگواه صادقى sسsتبر مراتب فضلش.sبه هر حال از كسانى sاسsت كه در انتقال فلسsفه از نسsل پيش از خودش به نسsل بعد از خودش عامل مؤثرى بوده اسsت. .2مال اسماعيل بن مال محمد سميع در بكوشكى اصفهانى،معروف به واحد العين ()1277  ‏ ‏ .2مال اسماعيل بن مال محمد سميع در بكوشكى اصفهانى،معروف به واحد العين. از اجالى شاگردان مال على نورى و استاد حاج مال هادى سبزوارى است. حوزه درس قابل توجهى داشته.اسفار و مشاعر صدرا و شوارق الهيجى را حاشيه كرده و عرشيه صدرا را شرح كرده است.در سال 1277در گذشته است (. )60 آثار شرح بر عرشیه مالصدرا حاشیه بر اسفار مالصدرا حاشیه بر شوارق الهیجی حاشیه بر مشاعر مالصدرا حاشیه بر فن اول از مبدأ و معاد مالصدرا اختالف در سال وفات به نقل آشتیانی 1271  سبزواری 1237  مطهری 1277  .3مال عبد الله زنوزى ()1257  ‏ .3مال عبد الله زنوزى.اين مرد همان است كه به تقاضاى محمد حسينخان مروى،حكيم نورى او را براى تدريس فلسفه از اصفهان به تهران فرستاد.مركزيت تهران در مقابل اصفهان كه تدريجا اصفهان از رونق افتاد،از اين زمان شروع شد. مال عبد الله مطابق گزارشى كه فرزند برومند عاليقدرش آقا على مدرس داده است،مقدمات را در آذربايجان تحصيل كرده و سپس به كربال رفته و از حوزه فقه صاحب رياض بهرهمند شده و آنگاه مدتى در قم از محضر درس ميرزاى قمى مجتهد معروف بهرهمند شده،بعد به اصفهان رفته و از محضر حكيم نورى حكمت آموخته و در سال 1237به تهران منتقل شده است.پس از بيستسال تدريس و افاضه در مدرسه مروى،در سال 1257به رحمتحق پيوسته است (. )61 مرکزیت یافتن تهران ‏ ‏ اين مرد همان است كه به تقاضاى محمد حسينخان مروى،حكيم نورى او را براى تدريس فلسفه از اصفهان به تهران فرستاد.مركزيت تهران در مقابل اصفهان كه تدريجا اصفهان از رونق افتاد،از اين زمان شروع شد. البته مهاجرت استاد محمد رضا قمشه ای و آقامیرزا حسن حکیم و آقا میرزا ابوالحسن جلوه به تهران هم مؤثر بوده است. آثار ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ انوار جلیه شرح جامع حدیث کمیل لمعات الهیه منتخب خاقانی حاشیه بر اسرار اآلیات مالصدرا حاشیه بر اسفار مالصدرا حاشیه بر شوارق الهیجی حاشیه بر شواهدمالصدرا حاشیه بر المبدأ و المعاد .4مال محمد جعفر لنگرودى الهيجى  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ . 4مال محمد جعفر لنگرودى الهيجى.وى معاصر مال عبد الله زنوزى و شاگرد سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى و مال محراب گيالنى و مخصوصا مال على نورى است. اثر معروف او شرح مشاعر مال صدراست.اين شرح اخيرا به مناسبت چهارصدمين سال والدت مال صدرا با مقدمهاى انگليسى به قلم آقاى دكتر سيد حسين نصر و مقدمهاى فارسى به قلم استاد جالل الدين همايى و مقدمهاى فارسى به قلم sاستاد سيد جالل الدين آشتيانى چاپ شد. وى عالوه بر شرح مشاعر ،شرح تجريد قوشجى و حاشيه خفرى بر شرح تجريد قوشجى را حاشيه كرده است.حاشيه شرح تجريد وى در سال 1255مقارن ايام سلطنت محمد شاه تاليف شده است. تاريخ وفات او را نمىدانيم،آقاى همايى همين قدر مىنويسند«:على التحقيق پيش از 1294بوده است». عجيب اين است كه عالمه تهرانى مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ در كتاب الكرام البررة فى القرن الثالثبعد العشرة(صفحات 239وs)257سه نفر را كه هر سه حكيم و همزمان و همنام و گيالنى بودهاند نام مىبرند،يكى تحت عنوان شيخ جعفر الهيجى و ديگرى تحت عنوان شيخ محمد جعفر لنگرودى(sكه عرشيه مال صدرا را شرح كرده)و سوم شيخ محمد جعفر الهيجى كه مشاعر را شرح كرده و بر الهيات شرح تجريد حاشيه زده است.s بسيار مستبعد است كه سه نفر حكيم به اين نام در يك عصر،اهل يك منطقه وجود داشته باشند،لهذا نيازمند به تحقيق بيشتر است. .4 مال محمد جعفر لنگرودى الهيجى.وى معاصر مال عبد الله زنوزى و شاگرد سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى و مال محراب گيالنى و مخصوصا مال على نورى است. تاريخ وفات او را نمىدانيم،آقاى همايى همين قدر مىنويسند«:على التحقيق پيش از 1294 بوده است».  ‏ عجيب اين است كه عالمه تهرانى مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ در كتاب الكرام البررة فى القرن الثالثبعد العشرة(صفحات 239و)257سه نفر را كه هر سه حكيم و همزمان و همنام و گيالنى بودهاند نام مىبرند،يكى تحت عنوان شيخ جعفر الهيجى و ديگرى تحت عنوان شيخ محمد جعفر لنگرودى(كه عرشيه مال صدرا را شرح كرده)و سوم شيخ محمد جعفر الهيجى كه مشاعر را شرح كرده و بر الهيات شرح تجريد حاشيه زده است. بسيار مستبعد است كه سه نفر حكيم به اين sنام در يك عصر،اهل يك منطقه وجود داشته باشند،لهذا نيازمند به تحقيق بيشتر است. آثار ‏ ‏ اثر معروف او شرح مشاعر مال صدراست.اين شرح اخيرا به مناسبت چهارصدمين سال والدت مال صدرا با مقدمهاى انگليسى به قلم آقاى دكتر سيد حسين نصر و مقدمهاى فارسى به قلم استاد جالل الدين همايى و مقدمهاى فارسى به قلم استاد سيد جالل الدين آشتيانى چاپ شد. وى عالوه بر شرح مشاعر ،شرح تجريد قوشجى و حاشيه خفرى بر شرح تجريد قوشجى را حاشيه كرده است.حاشيه شرح تجريد وى در سال 1255مقارن ايام سلطنت محمد شاه تاليف شده است. .5مال آقاى قزوينى ()1282  .اين sمرد نيز از افاضل sشاگردان مال على نورى اسsت (. )62پس از مراجعت از اصفهان به قزوين،حوزه گرمى داير كرده و فضsال به حوزهاش sمىشsتافتهاند.مرحوم آقا على مدرس زنوزى در گزارش زندگانى sخود نوشsته كه مدتى براى كسsب فيض از محضsر اين مرد بزرگ به قزوين رفته است.وى از كسsانىs اسsت كه نزد مال اسsماعيل اصفهانى-كه شsاگرد بزرگ مال علىs نورى اسsت-نيز تحصsيل كرده اسsت (. )63لهذا به اعتبارى مىتوان او را از طبقه سىام sو هم طبقه حاجى سبزوارى شمرد.وى در سsال 1282درگذشsته است (. )64 .1 حاج مال هادى سبزوارى. 1289- 1212 .2 آقا على زنوزى،معروف به آقا على حکیم و آقا على مدرس1307- 1234 . .3 آقا محمد رضا حکیم قمشهاى1306 . .4 میرزا ابو الحسن جلوه 1314 - 1238 طبقه سىام  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .حاج مال هادى سبزوارى.بعد از مال صدرا مشهورترين حكماى الهى سه چهار قرن اخير است.حاجى سبزوارى در سال 1212در سبزوار متولد شد.هفتساله بود كه پدرش مرد.در ده سالگى براى تحصيل به مشهد مقدس رفت و ده سال اقامت كرد.شهرت حكماى اصفهان او را به اصفهان كشانيد.در حدود هفتسال از محضر مال اسماعيل در بكوشكى اصفهانى استفاده كرد و ضمنا در همان وقت دو سه سالى اواخر دوره حكيم نورى را درك كرد.سپس به مشهد مراجعت كرد و چند سالى در مشهد به تدريس پرداخت.آنگاه عازم بيت الله شد.در مراجعت اجبارا دو سه سالى در كرمان اقامت كرد.در مدت اقامت كرمان براى اين كه نفس خود را تربيت كند و رياضت دهد،سعى كرد ناشناخته بماند و در همه مدت به كمك خادم مدرسه به خدمت طالب قيام مىكرد.بعد دختر همان خادم را به زنى گرفت و رهسپار سبزوار شد.قريب چهل سال بدون آنكه حتى يك نوبت از آن شهر خارج شود در آن شهر توقف كرد و به كار مطالعه و تحقيق و تدريس و تاليف و عبادت و رياضت نفس و تربيتشاگردان پرداخت تا عمرش به پايان رسيد. . 2آقا على زنوزى،معروف به آقا على حكيم و آقا على مدرس.فرزند مال عبد الله زنوزى سابق الذكر و از اساتيد كم نظير دو قرن اخير است.در سال 1234در اصفهان(سه سال قبل از حركت پدرش از اصفهان به تهران)متولد شد.از پدر معقوال و منقوال استفاده كرده است.براى تكميل علوم منقول به عتبات رفت و پس از مراجعتبه تهران به اصفهان رفت و از محضر درس ميرزا حسن نورى فرزند مال على نورى بهرهمند شد.از آنجا به قزوين رفت و از درس مال آقاى قزوينى استفاده كرد .بار ديگر به اصفهان رفت و مجددا در خدمت ميرزا حسن نورى به تكميل تحصيالت پرداخت.آنگاه به تهران مراجعت كرد و سالها در مدرسه سپهساالر قديم مدرس رسمى بود ( )87و در سال 1307در تهران درگذشت. . 3آقا محمد رضا حكيم قمشهاى.او نيز از اعاظم حكما و اساطين عرفان قرون اخير است.آقا محمد رضا-كه شاگردان و دوستانش نام او را به صورت مخفف«آمرضا»تلفظ مىكردند-اهل قمشه(شهرضا)اصفهان است.در ()89 جوانى براى تحصيل به اصفهان مهاجرت كرد و از محضر ميرزا حسن نورى ( )88و مال محمد جعفر لنگرودى بهرهمند شد.سالها در اصفهان عهدهدار تدريس فنون حكمتبود.حدود ده سال پايان عمر خود را در تهران به سر برد و در حجره مدرسه صدر مسكن گزيد و فضال از محضر پر فيضش استفاده كردند.پرشورترين دوره زندگانى حكيم قمشهاى ده سال آخر است. وى مردى به تمام معنى وارسته و عارف مشرب بود،با خلوت و تنهايى مانوس بود و از جمع تا حدودى گريزان.در جوانى ثروتمند بود،در خشكسالى 1288تمام ما يملك منقول و غير منقول خود را صرف نيازمندان كرد و تا پايان عمر درويشانه زيست. حكيم قمشهاى در اوج شهرت آقا على حكيم مدرس زنوزى و ميرزا ابو الحسن جلوه به تهران آمد و با آنكه مشرب اصلىاش صدرايى بود،كتب بو على را تدريس كرد و بازار ميرزاى جلوه را كه تخصصش در فلسفه بو على بود شكست،به طورى كه معروف شد«:جلوه از جلوه افتاد». حكيم قمشهاى هرگز جامه روستايى را از تن دور نكرد و در زى و جامه علما در نيامد.مرحوم جهانگيرخان قشقايى كه سالها شاگرد او بوده است نقل كرده كه به شوق استفاده از محضر حكيم قمشهاى به تهران رفتم.همان شب اول،خود را به محضر او رساندم.وضع لباسهاى او علمايى نبود،به كرباس فروشهاى سده مىمانست.حاجتخود را بدو گفتم.گفت:ميعاد من و تو فردا در خرابات.خرابات محلى بود در خارج خندق(قديم)تهران و در آنجا قهوهخانهاى بود كه درويشى آن را اداره مىكرد.روز بعد اسفار مال صدرا را با خود بردم.او را در خلوتگاهى ديدم كه بر حصيرى نشسته بود.اسفار را گشودم.او آن را از بر مىخواند.سپس به تحقيق مطلب پرداخت.مرا آنچنان به وجد آورد كه از خود بى خود شدم،مىخواستم ديوانه شوم .حكيم حالت مرا دريافت،گفت:آرى«،قوت مىبشكند ابريق را» (. )90 حكيم قمشهاى از ذوق شعرى عالى برخوردار بود و به«صهبا»تخلص مىكرده است.او در سال 1306در كنجحجره مدرسه ،در تنهايى و خلوت و سكوتى عارفانه از دنيا رفت.قضا را آن روز مصادف بود با فوت مفتى بزرگ شهر مرحوم حاج مال على كنى و در شهر غوغايى بر پا بود.دوستان و ارادتمندانش ساعتها پس از فوت او از درگذشتش آگاه شدند.آن گروه معدود،او را در سر قبر آقا به خاك سپردند (. )91 حكيم قمشهاى آنچنان مرد كه زيست و آنچنان زيست كه خود در بيتى از يك غزل سروده و آرزو كرده بود: ()92 كاخ زرين به شهان خوش كه من ديوانه گوشهاى خواهم و ويرانه به عالم كم نيست حكيم قمشهاى شاگردان بسيارى تربيت كرد.آقا ميرزا هاشم اشكورى،آقا ميرزا حسن كرمانشاهى،آقا ميرزا شهاب نيريزى،جهانگيرخان قشقايى،آخوند مال محمد كاشى اصفهانى،ميرزا على اكبر يزدى مقيم قم،شيخ على نورى مدرس مدرسه مروى معروف به شيخ على شوارق،ميرزا محمد باقر حكيم و مجتهد اصطهباناتى مقيم نجف و مقتول در مشروطيت و مدفون در اصطهبانات،حكيم صفاى اصفهانى شاعر عارف معروف،شيخ عبد الله رشتى رياضى،شيخ حيدرخان نهاوندى قاجار،ميرزا ابو الفضل كالنتر تهرانى،ميرزا سيد حسين رضوى قمى،شيخ محمود بروجردى،ميرزا محمود قمى از آن جملهاند (. )93 . 4ميرزا ابو الحسن جلوه،از مشاهير اساتيد و مدرسين اين طبقه است.سالهاى متمادى تدريس كرده و شاگردان بسيارى تربيت كرده است.مرحوم جلوه در سال 1238متولد شده و در سال 1314درگذشته است.مرحوم جلوه بيشتر طرفدار بو على بوده و به فلسفه مال صدرا اعتقاد چندانى نداشته است.وى اهل اصفهان است و به تهران مهاجرت كرده است.جلوه شاگرد ميرزا حسن نورى و ميرزا حسن چينى از شاگردان مال على نورى است.گويند جلوه ابتدا كه به تهران آمد،به قصد رفتن به سبزوار و استفاده از محضر حاجى سبزوارى(كه نيم طبقه بر او مقدم است)بود ولى منصرف شد و در تهران رحل اقامت افكند.جلوه و حكيم قمشهاى و آقا على مدرس سه مدرس نامدارى بودند كه حوزه تهران در اواخر قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم بر محور وجود آنها مىگرديد،ولى دو رقيب جلوه بر او از نظر علمى تقدم داشتهاند.غالبا شاگردان آنها مانند افرادى كه در ذيل نام حكيم قمشهاى ياد كرديم مشتركند و شاگردان هر سه نفر بودهاند. حاج مال هادي سبزواري  .حاج مال هادى سبزوارى.بعد از مال صدرا مشهورترين حكماى الهى سه چهار قرن اخير است.حاجى سبزوارى در سال 1212در سبزوار متولد شد.هفتساله بود كه پدرش مرد.در ده سالگى براى تحصيل به مشهد مقدس رفت و ده سال اقامت كرد.شهرت حكماى اصفهان او را به اصفهان كشانيد.در حدود هفتسال از محضر مال اسماعيل در بكوشكى اصفهانى استفاده كرد و ضمنا در همان وقت دو سه سالى اواخر دوره حكيم نورى را درك كرد.سپس به مشهد مراجعت كرد و چند سالى در مشهد به تدريس پرداخت.آنگاه عازم بيت الله شد.در مراجعت اجبارا دو سه سالى در كرمان اقامت كرد.در مدت اقامت كرمان براى اين كه نفس خود را تربيت كند و رياضت دهد،سعى كرد ناشناخته بماند و در همه مدت به كمك خادم مدرسه به خدمت طالب قيام مىكرد.بعد دختر همان خادم را به زنى گرفت و رهسپار سبزوار شد.قريب چهل سال بدون آنكه حتى يك نوبت از آن شهر خارج شود در آن شهر توقف كرد و به كار مطالعه و تحقيق و تدريس و تاليف و عبادت و رياضت نفس و تربيتشاگردان پرداخت تا عمرش به پايان رسيد. شرح حال ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ متولد 1212ه.ق سبزوار سفر به اصفهان سفر مشهد و حج یک سال درکرمان وبازگشت به مشهد اقامت در وطن وتشکیل حوزه درس سبزوار(27sسال) وفات :در 28جمادى األولى سال 1289ه ق سبزوار اساتيد ‏ - 1حاج مال حسين سبزوارى. ‏ ‏ - 2محمد ابراهيم كلباسى. ‏ ‏ معروف به واحد العين ،مدت تلمذ 6سال ،موضوع :حكمت. - 6مال على نورى ،استاد مال اسماعيل درب كوشكى. ‏ ‏ مدت تلمذ 2سال ،موضوع :فقه و اصول. - 5مال اسماعيل درب كوشكى اصفهانى. ‏ ‏ مدت تلمذ يك ماه ،موضوع :فقه و اصول. - 4محمد على نجفى ،معروف به آقا نجفى. ‏ ‏ مدت تلمذ يك ماه ،موضوع :فقه و اصول. - 3شيخ محمد تقى اصفهانى. ‏ ‏ مدت تلمذ 10سال ،موضوع :اصول فقه و ادبيات عرب و علوم نقلى. مدت تلمذ 2سال ،موضوع :حكمت. - 7شيخ احمد احسائى. ‏ مدت تلمذ دو ماه ،موضوع :حكمت. شاگردان ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ شاگردان حكيم سبزوارى بسيار بودهاند كه نام بسيارى از آنها در تواريخ نيامده است ولى تعداد افرادى كه اسامى آنها بدست ما رسيده است حاكى از عظمت اوست ،اينك به نام تعدادى از آنها اشاره مىكنيم : - 1شيخ اعظم انصارى ،دو سال در مدرسه حاج حسن مشهد. - 2مال محمد كاظم خراسانى ،معروف به آخوند خراسانى 1 ،سال در سبزوار. - 3مال حسينقلى همدانى. - 4آقا ميرزا حسين ،امام جمعه كرمانى. - 5مال عبد الكريم خبوشانى قوچانى. - 6آقا شيخ على فاضل تربتى. - 7آقا ميرزا عباس حكيم دارابى شيرازى. - 8سيد عبد الغفور دارابى شيرازى. - 9ميرزا آقا حكيم دارابى. - 10آقا ميرزا محمد يزدى ،معروف به فاضل يزدى. - 11حاج ميرزا سيد ابو طالب زنجانى. - 12حاج شيخ مال اسماعيل عارف بجنوردى. - 13آقا ميرزا حسين سبزوارى. - 14آخوند مال اسماعيل سبزوارى. - 15آخوند مال غالمحسين شيخ اإلسالم. - 16آقا ميرزا محمد سروقدى. - 17سيد احمد پيشاورى ،معروف به اديب. - 18آقا ميرزا محمد حكيم الهى. - 19فاضل مغيثهاى سبزوارى. - 20حكيم آخوند مال عبد الوهاب مايوانى قوچانى. - 21حاج مال عباسعلى فاضل خراسانى. - 22آخوند مال ابراهيم سبزوارى. - 23شيخ محمد ابراهيم واعظ تهرانى. - 24آخوند مال محمد ،فرزند حكيم. - 25حاجى ميرزا حسين سبزوارى. مكتب علمى شهرت حكيم سبزوارى در زمينه شرح و بسط و تنظيم افكار صدر المتألهين است و مكتب فلسفى او همان مكتب صدر المتألهين كه بين چهار مشرب دينى ،اشراقى ،عرفانى و مشاء در تفكر اسالمى را جمع نموده است . آثار الف :کتاب ها ب :رسائل و مكاتبات رسایل فارسی رسایل عربی كتابها ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ * - 1أسرار الحكم ،فارسى. - 2أسرار العبادة ،فقه. * - 3حاشيه بر اسفار. - 4حاشيه بر الشواهد الربوبية. - 5حاشيه بر المبدأ و المعاد مال صدرا. - 6حاشيه مثنوى ،معروف به شرح مثنوى. - 7شرح األسماء الحسنى ،شرح دعاى جوشن كبير. - 8شرح دعاى صباح حضرت على عليه السالم. - 9غرر الفرائد ،در حكمت. * - 10شرح غرر الفرائد ،معروف به شرح المنظومة. - 11الآللي المنتظمة ،در منطق. * - 12شرح الآللي المنتظمة ،معروف به شرح المنظومة. - 13ديوان شعر فارسى ،معروف به ديوان أسرار. - 14المحاكمات في الرد على الشيخية. - 15المقياس في المسائل الفقهية ،منظوم. - 16نبراس ،در فقه. - 17الرحيق في علم البديع. - 18راح األفراح في علم البديع. - 19مطلع الشمس في معرفة الحق و شرح العينية ابن سينا. - 20كتاب في الحكمة. رسائل فارسى ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ - 1رساله هداية الطالبين. - 2جواب مسائل ميرزا ابو الحسن رضوى. - 3جواب مسائل شيخ محمد ابراهيم واعظ تهرانى. - 4جواب مسائل سيد صادق سمنانى. - 5جواب مسائل يكى از فضالى ساكن قم. - 6جواب سؤاالت ميرزا باباى گرگانى. - 7جواب مسأله آخوند مال احمد دامغانى. رسائل عربى ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ - 1جواب مسائل مال اسماعيل عارف بجنوردى ( األجوبة األسرارية ). - 2جواب مسائل مال اسماعيل عارف بجنوردى. ( اين رساله غير از قبلى است ). - 3جواب مسائل مال احمد يزدى. - 4جواب مسائل فاضل تبتى. - 5جواب سؤاالت مال اسماعيل عارف بجنوردى. ( اين نيز غير از دوتاى قبلى است ). - 6المحاكمات و المقاومات. رد و نقد شرح رساله علم شيخ احمد بحرينى بر رساله علم فيض. - 7رسالهاى در اشتراك معنوى صفات كماليه وجود بين حق و خلق. - 8رساله مشاركت حد و برهان. - 9جواب مسائل سيد سميع خلخالى. - 10جواب مسائل مال اسماعيل ميانآبادى. - 11شرح حديث علوى ( حديث النورانية ). آثار دسته بندی الف :کتاب ها ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ فلسفی عرفانی فقهی ادبات فارسی ادبیات عرب ب :رسائل و مكاتبات ‏ ‏ 82 رسایل فارسی رسایل عربی مهمترین آثار فلسفی و عرفانی ‏ غرر الفرائد ،در حكمت. شرح غرر الفرائد ،معروف به شرح المنظومة. الآللي المنتظمة ،در منطق. شرح الآللي المنتظمة ،معروف به شرح المنظومة. حاشيه بر اسفار. أسرار الحكم ،فارسى. حاشيه بر الشواهد الربوبية. حاشيه بر المبدأ و المعاد مال صدرا. حاشيه مثنوى ،معروف به شرح مثنوى. شرح األسماء الحسنى ،شرح دعاى جوشن كبير. شرح دعاى صباح حضرت على عليه السالم. ‏ 83ديوان شعر فارسى ،معروف به ديوان أسرار. شرح منظومه سبزواری ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ اصل این کتاب منظومه ای است در قالب مثنوی درباره فلسفه وحکمت الهی که خود حاج مال هادی سروده است. حاجی شرح منظومه را بین سنین 28تا 48سالگی و حواشی آن را بین 48تا 69سالگی تالیف کرده است. 1049بیت این منظومه در دوقسمت منطق و حک@مت است. قسمت منطق آن ”اللئالی المنتظمه“ و قسمت حکمت آن ”غرر الفرائد“ نام دارد. غرر الفرائد تمام مباحث فلسفه اسالمی را شامل می شود. حاج مال هاد@ی خود نیز برای آن شرح می نویسد تا بهتر فهمیده شود. عالوه بر شرح خود بر آن نیز حاشیه دارد.بر هیچ کتابی تا کنون نتوانسته است این کتاب از حیث روش و مبانی و جامعیت آن گردد. این کتاب تا کنون مهمترین کتاب آموزشی فلسفه اسالمی شناخته شده است. بسیاری از علمای پس از حاجی تنها به شرح و تعلیقه براین کتاب اکتفا نمودند و دیگر کتابی در فلسفه ننوشته اند. چهل واندی شرح و تعلیقه ویژگی ها: ◦ ◦ 84 جامع (دائره المعارفی در فلسفه) ،فشرده ،دقیق ،عمیق و منسجم دسته بندی و تنظیم مطالب نسبت به اسفار منظمتر و دقیقتر است به ویژه در االهیات بالمعنی االخص شروح و تعلیقه های شرح منظومه ‏ ‏ چهل و اندی اولین شرح: ◦ ‏ برخی شروح و تعلیقات: ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ‏ تعلیقه میرزا مهدی آشتیانی تعلیقه محمد تقی آملی تعلیقه آخوند هیدجی تعلیقه میرزا احمد آشتیانی تعلیقه سید ابو الحسن رفیعی قزوینی تعلیقه امام خمینی شروح استاد مطهری (شرح مختصر ،شرح مبسوط ،شرح مبسوط عربی) ترجمه انگلیسی بخش جواهر و اعراض و االهیات بالمعنی االخص ◦ 85 مال محمد سبزواری توشی هیکو ایزوتسو و مهدی محقق مکتب فلسفی مكتب فلسفى او همان مكتب صدر المتألهين یعنی حکمت متعالیه است كه جامع بین جریان های مختلف فکری اسالمی (وحی (دین) ،عقل (فلسفه) ،کشف و شهود (عرفان)) است. اهمیت حاج مال هادی در بسط و گسترش حکمت متعالیه است. ◦ ◦ ‏ ‏ نسبت به مالصدرا گرایش بیشتری به اشراق و عرفان دارد. در شرح منظومه نقدهایی بر مالصدرا دارد ◦ ◦ ◦ ◦ ‏ 86 وی منظم ترین و بهترین شرح ها و تعلیقه ها را بر آثار مالصدرا به ویژه اسفار و شواهد الربوبیه داشته است. بیان نظام مند مسائل حکمت متعالیه و تبیین آنها برهان تضایف ترکیب اتحادی ماده و صورت ناتمام دانستن ادله اتحاد عاقل و معقول مبحث علم ابتکاراتی در فلسفه اسالمی دارد مانند ”حدوث اسمی“ ابتکارات حاج مال هادی :حدوث اسمی اقسام حدوث: « حدوث زمانی»« ،حدوث ذاتی»«،حدوثبالحق»، « حدوث دهری» ـ -میرداماد « حدوثطبیعی»ـ کهازمصطلحات صدرالمتألهین(ره) است و در مورد جواهر عالم ماده و اجسام بکار میرود ـ حکیم سبزواری« :حدوث اسمی»: ‏ ‏ ‏ ‏ 87 یم َ َوالحادِث ُاالسمی ّ صطلَحی الذ ُ الوصفـیَا یلزعـلا ال ّث َــر تَبـایُن َ ـق قَـد کان َو الکُون ل ِشَ یء َـالح ُ ف َ دوثات الَّتی َم َّرت ُج َمع ِ الح فَذِی ُ نمحی جاح ٌ اسم َ دیث ُم َ ا َ َنرس ٌم ٌ ِلبـشَ ر م ِـ َّمن ل ِ َعـق ٍل کأبیـنا ل َ کَما َسیُـطوی ُ الکـلِهاقلاب ّر َط ّی والخلقِ تَقَع ل ِماسِوی ذیاالمر َ توضیح حدوث اسمی ‏توضیح: ‏ یعنی همه اسماء و صفات و یا بتعبیر دیگر همه مفاهیم و ماهیاتی که از حدود وجود حقیقی و منبسط انتزاع میشوند ،مسبوق به عدم در مرتبه احدیّت و هویت مطلقه هستند .پس همه عالم اعم از عقول ،نفوس ،صور و اجسام اسمائی هستند که با اسم «مبدع» پس از تجلی ذات حق نسبت به عوالم ممکنات حادث شدهاند. ◦ مرتبه اول :هویت مطلقه ◦ مرتبه دوم :تعین اول (ظهور ذات برای ذات) (مرتبه احدیت) ◦ مرتبه سوم :ظهور حق به اسماء و صفات و صور ومظاهر اسماء وصفات یا اعیان ثابته نکته :این حدوث مبنای عرفانی دارد. ‏ حکیم سبزواری(ره) خود درمأخذ اصطالح «حدوث اسمی» میفرماید که آن را از کتاب و سنت گرفته است: ◦ ◦ ◦ 88 «و هذا االصطالح اخذتها من الکالمااللهی( :ان هی ا ّالاسماء س ّمیتموها انتم و آباؤکم ما انزل اهّلل بها من سلطان) @دین علی ـ علیهالسالمـ( :توحیده تمییزه عن خلقه و حکم التمییز بینونة صفة البینونة عزلة)» و من کالم امیرالمؤمنین و سیّدالموح ّ اسم و ال رسم معه» یکن لم و هو کان که براهین مقتضای از و شی معه یکن لم و اهلل کان حدیث از و «... و در اسرارالحکم اضافه نموده است: ٌ منابع خارجی درباره حاج مال هادی ‏ نظرات غیر تحقیقی برخی مستشرقان درباره حاج مال هادی ◦ کنت دو گوبینو (مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی ،ترجمه همایون فره وشی ،ص )88 ‏ او را نسبت به مال صدرا دارای گرایش بیشتری به ابن سینا میداند ‏ دارای گرایش افالطونی ◦ اقبال الهوری (سیر فلسفه در ایران ،ترجمه امیر حسین آریانپور ،امیر کبیر ،ص )13 ‏ هانری کربن ‏ دکتر سید حسین نصر ◦ تاریخ فلسفه اسالمی ◦ رنسانس در ایران در تاریخ فلسفه در اسالم ◦ دائره المعارف ایرانیکا ◦ تاریخ فلسفه اسالمی 89 توشی هیکو ایزوتسو توشی هیکو ایزوتسو ‏ ‏ ‏ ◦ کتاب ”بنیاد حکمت سبزوIاری یا تحلیلی تازه از فلسفه حاج مال هادی سبزواری“ ◦ تصحیح شرح منظومه ◦ ترجمه شرح منظومه ‏The Concept and Reality of Existence ‏The Metaphysics of Sabzawari ‏Philosophical Terms 90 شورش عشق تو رد چیه رسی نیست هک نیست منظر روی تو زیب نظری نیست هک نیست هم هن ین از غم او سینه ما صد چاک است داغ او الهل صفت رب جگری نیست هک نیست لح موسی ای نیست هک دعوی اان ا ق شنود ور هن این ززمهم اندر شجری نیست هک نیست چش م ما دیده خفاش بود ور هن تو را رپتو حسن هب دیوار و ردی نیست هک نیست گوش ارسار شنو نیست و رگهن "ارسار” 91 ربش از عالم معنی خبری نیست هک نیست تفسیر قرآن مثنوی را تفسیر قرآن می داند متاثر از شرح وقار شیرازی در تطبیق مثنوی با آیات تفسیر سوره حمد و توحید (نماز) در اسرارالحکم تفسیر آیاتی فقهی در نبراس تفسیر ایات در «شرح اسماءالحسنی» و حاشیه بر شواهد نظر عالمه اقبال ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ابتدا مسلمsانان sنوافالطونیs اعراب :ارسطوییs ایرانیان :sافالطونیs جریان انتقال از نظام نوافالطونی به افالطونی با فلسفه حاجی به پایان رسید. مناقشه این تقسیم بندی درست نیست و اکثر فالسفه ایرانیs بودند. آقا علي مدرس زنوزي 1307 -1234  .2آقا على زنوزى،معروف به آقا على حكيم و آقا على مدرس.فرزند مال عبد الله زنوزى سابق الذكر و از اساتيد كم نظير دو قرن اخير است.در سال 1234در اصفهان(سه سال قبل از حركت پدرش از اصفهان به تهران)متولد شد.از پدر معقوال و منقوال استفاده كرده است.براى تكميل علوم منقول به عتبات رفت و پس از مراجعتبه تهران به اصفهان رفت و از محضر درس ميرزا حسن نورى فرزند مال على نورى بهرهمند شد.از آنجا به قزوين رفت و از درس مال آقاى قزوينى استفاده كرد .بار ديگر به اصفهان رفت و مجددا در خدمت ميرزا حسن نورى به تكميل تحصيالت پرداخت.آنگاه به تهران مراجعت كرد و سالها در مدرسه سپهساالر قديم مدرس رسمى بود ( )87و در سال 1307در تهران درگذشت.  ‏ ‏ علی بن عبدالله بن بیرمقلی تولد:ذی قعده 1197( 1234ه ش 1818 /م)در اصفهان القاب: ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ آقا علی مدرس آقا علی مدرس طهرانی حکیم موسسs آقا علی حکیم وفات :شب شنبه 17ذی القعده 1268( 1307ه ش/ 1889م)در تهران مدفن :شهر ری حکمای معاصر حکیم آقاعلی مدرس1307 ‏ ‏ ‏ حاج مالهادی سبزواری 1289 آقاعsلی مدرس بر حوsاشی حsاجی بر اسsفار تعلیقه زده و از ایشsان با احترام sیاد کرده است.s حکمای اربعه تهران (آقا علی مدرس و :)... ‏ ‏ ‏ جلوه در رساله حsرکت sجوsهریه و ربط sثابت sبه متغیر به آراء آقا علی مدرس پرداخته است.s ‏ ‏ ‏ آقا محمدرضاقمشه ای 1406 میرزا ابوالحسن جلوه 1314 میرزا حسین ریاضی میرزا حسsین سsبزواری شاگرد حsاجی آخوsند هیدجی استادان ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ مال عبدالله زنوزی اصفهان: میرزا حسن نوری مالعلی نوری قزوین: مال اقای قزوینی اصفهان: میرزا حسن نوری آخوند مال مصطفی مال اسماعیل اصفهانی مال جعفر الهیجی جاج محمد ابراهیم نقشه فروش آقا سید رضی الهیجی تدریس و شاگردان تدریس در تهران 7 سال در مدرسه قاسم خان مدتی در منزل 20 سال در مدرسه سپهساالر علوم معقول و منقول شاگردان: آثار بدایع الحکم در جواب هفت پرسش اجمالی شاهزاده عمادالدوله بدیع الملک به فارسی جستجوی راه حل های تازه برای مشکالت فلسفی سبیل الرشاد الی اثبات المعاد تعلیقات اسفار بدایع الحکم و فلسفه تطبیقی در صفحات پایانی به مقایسه تفکر شرق و غرب پرداخته « کتاب بدایsع الحکsم رامsی توان بsه معنایsی اولین کتاب فلسsفۀ مقایسsه ای میان تفکر شرق و غرب در ایران دانسsت .شایsد هsم بتوان گفsت کsه این کتاب محsل برخورد و تالقsی فلسsفه ای از نوع کانتی اروپایی و سنت نو مالصدرایی شرق است». ‏ کریم مجتهدی ،ذکر فالسفه بزرگ غرب در کتاب بدایع الحکم ،مجله راهنمای کتاب ،اسفند 1354 سبیل الرشاد الی اثبات المعاد ‏ شرح بر زاد المسافر آشتیانی المحققين .....ص 247 : ‏ آقا على حكيم در مقدمه رساله گويد: هذه بنذة من تعليقاتي على مبحث المعاد من األسفار األربعة لصدر الحكماء و المتألّهين (قده) أفرزتها منها ،و sجعلتها رسالة مختصرة « »1مخصوصة بإثبات المعاد الجسماني، بالبرهان العقلي حسب القواعد التي حققها الحكماء اإللهيّون المحققون -sقدس sسرهم- إجابة اللتماس sبعض إخوان الدين و سميّتها ب «سبيل الرشاد في إثبات المعاد» فأقول ن المركّب ... سالم ،اعلم أ ّ سال بأنبيائه ،و أوsصيائه عليهم ال ّ متوكّال على اللّه و متو ّ اين رسsاله ،چون مختصر است و در عين اختصار مشتمل اسsت بر تحقيقات عالى، نگارندsه ،به شرح آن پرداخته اسsت و قسمتى از آن را در اين جا نقل مىكند .اما روايتى كه آقا على به شsرح مضمون آن sپرداخته اسsت ،يكى از عالىترين آثارى اسsت كه از اهل عصمت و مبادى علوم وهبيّه و معارف لدنّيّه ،به ما رسيدsهاند .sبايد يكى از مزاياى طريقه تشيع بر ساير مذاهب اسالمى را ،وجود سلسله معارsفى كه از طريق واليت به شيعه رسsيده است ،دانست .و sمشايخ ما اين آثار را با تحمل مشكالت sبه ما رساندهاند. ‏ ‏ 287 بيان معنى موت طبيعى بنا بر مشرب صدر  حكيم دانا و فيلسوف محقق آقا على مدرس معروف به آقا على حكيم ،داراى طريقه خاصى در معاد است كه با مختار برخى ديگر از محققان متأخران مثل غياث الدين منصور و دوانى و ميرداماد از اين جهت فرق دارد كه آقا على [ ]1عود روح به بدن و يا تعلق آن به جسم را مطابق آنچه در روايتى از حضرت صادق در تفسير صافى نقل شده است ،به حركت بدن به طرف روح و اتصال آن بعد از حركات ،به نفس ناطقه مىداند.  ‏ فيلسوف دانا آقا على حكsيم در صدد اثبات تركيب اتحادى بين نفس و بدن متعلق آن مىباشد و مىخواهد از طريق اتحاد نفس و بدن مادى جسمانى و وحدت حاصل از تركيب نفس با بدن، تالزم اين دو را در جميع نشآت وجود و مراحل هستى ،اعم از دنيا و آخرت اثبات نمايد .و معتقد او اين است كه از اضافه نفس به بدن مادى كه اضافه ذاتى است و از حركات جوهرى و تحوالت ذاتى بين نفس و بدن ،تركيب طبيعى و اتحاد حاصل شده است و هرگز منقطع نشود و بعد از عروض موت نيز اضافه به اعتبارى باقى است و بدن به سوى نفس ،متحرك و اين ماده وجود دنيوى نفس ،بعد از استكماالت ذاتى نفس و استغناى آن از ماده و بدن و بعد از تحصل ذاتى و استقالل طبيعى حاصل از ناحيه حركات جوهرى و رسيدن نفس به غايت وجودى و اتحاد آن با فاعل منشأ وجود نفس ،باقى است ،اين ارتباط ،قطع نشود و بدن متعلق هر نفسى ،حامل آثار ودايعى از نفس متعلق به آن به تعلق تدبيرى مىباشد كه بعد از موت نيز باقى و ثابت است و همين ودايع حاصل از زمان تعلق طبيعى و اضافه تدبيرى نفوس است كه هر بدنى بعد از موت نيز از ساير متمايز است. نفس ،بعد از خلع بدن ،به ملكوت اعلى پيوندد ،ولى بدن ،معطل نمىماند و نفس ناطقه را دنبال مىكند ،از طريق حركت جوهرى و تحول ذاتى ،بعد از طى منازل و قطع مراحل باألخره به نفس مىپيوندد. نقد شرح بر زاد المسافر ،ص330 : ‏ يكى نيست كه بپرسد ،بدن بعد از موت و بعد از آن كه جهت در نفس مطلقا ماده و استعداد قبول sانفعاالت حاصل از طريق ماده و استعداد و حرsكت ،نماند و تبديل به فعليت sصرف شد ،منتظر sچه چيز خواهد بود ،از طرsفى اين بدن متحرك كه بعد از نفس ،فاسد مىشود و اجزاى آن منفصل مىگردد ،ديگر بدن آن نفس محسوب نمىشود ،هر ماده مستعدى از آن ،به طرف فعليت ديگر sمىرود ،آيا اين اجزاى منفصل ،sهر sجزsء ،جزء به طرsف نفس ،متحرsك است؟ و آيا دوباره از ماده اصلى و حالت قبل از صورت معدنى حركت را شروع مىكند و دوباره بعد از طى درجات به مقام نفس مىپيوندد و يا آن كه حرsكت طولى ندارد و در يك جا و در يك حالت ،در جا مىزند؟ مگر امكان دارد مادهاى به طرف منازل آخرت متحرsك باشد و به صورت معين باقى بماند؟ اين نمىشود؛ چون مستلزم اشكاالت زيادى است كه يكى از آنها را هم قائل به اين حرف ،قبول نخواهد كرد ،و يا آن sكه از باب اتفاق همان اجsزاى اصلى روزى يكديگر sرا پيدا مىكنند و شرsوع به تكامل ذاتى و جوهرى مىنمايند تا آن كه بتوانند به نفس اولى مفارق ،متصل شوند و يا آن كه اجزاى بالفعل و دست نخورده در گوشه و كنار، پراكنده مىمانند و در مقام نفخ صور به امر sحق جمع شده متعلق نفس مىشوند .اين ديگر، ارتباط به حركت جوهرى و صعود و سير از براى كسب sصالحيت جهت تعلق نفس را الزم ندارد ،همان حرsف متكلم است. آقا محمدرضا قمشه‌اي  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .3آقا محمد رضا حكيم قمشهاى.او نيز از اعاظم حكما و اساطين عرفان قرون اخير است.آقا محمد رضا-كه شاگردان و دوستانش sنام او را به صورت مخفف«آمرضا»تلفظ مىكردند-اهل قمشه(شهرضا)اصفهان است.در جوانى براى تحصيل به اصفهان مهاجرت كرد و sاز محضر ميرزا حسن نورى ( )88و مال محمد جعفر لنگرودى ( )89بهرهمند شد.سالها در اصفهان عهدهدار تدريس فنون حكمتبود.حدود ده سال پايان عمر خود را در تهران به سر برد و در حجره مدرسه صدر مسكن گزيد و فضال از sمحضر پر فيضش استفاده كردند.پرشورترين دوره زندگانى حكيم قمشهاى ده سال آخر است. وى مردى به تمام معنى وارسته و عارف مشرب بود،با خلوت و تنهايى مانوس بود و از جمع تا حدودى گريزان.در جوانى ثروتمند بود،در خشكسالى 1288تمام ما يملك منقول و غير منقول خود رsا صرف نيازمندان كرد و تا پايان عمر درويشانه زيست. حكيم قمشهاى در اوsج شهرت آقا على حكيم مدرس زنوزى و ميرزا ابو الحسن جلوه به تهران آمد و با آنكه مشرب اصلىاش صدرsايى بود،كتب بو على را تدريس كرد و بازار ميرزاى جلوه را كه تخصصش sدر فلسفه بو على بود شكست،به طورى كه معروف شد«:جلوه از جلوه افتاد». حكيم قمشهاى هرگز جامه رsوستايى را از تن دور نكرد و در زى و جامه علما در نيامد.مرحوم جهانگيرخان قشقايى كه سالها شاگرد او بوده است نقل كرده كه به شوق استفاده از محضر حكيم قمشهاى به تهران رفتم.همان شب sاول،خود را به محضر او رساندم.وضع لباسهاى او علمايى نبود،به كرباس فروشهاى سده مىمانست.حاجتخود را بدو گفتم.گفت:sميعاد من و تو فردا در خرابات.خرابات محلى بود در خارج خندق(قديم)تهران و در آنجا قهوهخانهاى بود كه درويشى آن را اداره مىكرد.روز بعد اسفار sمال صدرا را با خود بردم.او را در خلوتگاهى ديدم كه بر حصيرى نشسته بود.اسفار را گشودم.او sآن رsا از بر مىخواند.سپس به تحقيق مطلب پرداخت.مرا آنچنان به وجد آورد كه از خود بى خود شدم،مىخواستم ديوانه شوم .حكيم حالت sمرا دريافت،گفت:آرى«،قوت مىبشكند ابريق را» (. )90 حكيم قمشهاى از ذوق شعرى عالى برخورsدار بود و به«صهبا»تخلص مىكرده است.او در سال 1306در كنجحجره مدرسه ،در تنهايى و خلوت و سكوتى عارفانه از دنيا رفت.sقضا را آن روsز مصادف بود با فوت مsفتى بزرگ شهر مرحوم حاج مال على كنى و در شهر غوغايى بر پا بود.دوsستان و sارsادتمندانش ساعتها پس از sفوت او از درگذشتش آگاه شدند.آن گروه معدود،او را در سر قبر آقا به خاك سپردند (. )91 حكيم قمشهاى آنچنان مرد كه زيست و آنچنان زيست sكه خود در بيتى از يك غزل سروده و آرزو كرده بود: كاخ زsرين به شهان خوش كه من ديوانه گوشهاى خواهم و ويرانه به عالم كم نيست ()92 حكيم قمشهاى شاگردان بسيارى تربيت كرد.آقا ميرزا هاشم اشكورى،آقا ميرزا حسن كرمانشاهى،آقا ميرزا شهاب نيريزى،جهانگيرخان قشقايى،آخوند مال محمد كاشى اصفهانى،ميرزا على اكبر يزدى مقيم قم،شيخ على نورى مsدرس مدرسه مروى معروف به شيخ على شوارق،ميرزا محمد باقر حكيم و sمجتهد اصطهباناتى مقيم نجف و مقتول در مشروطيت و مدفون در اصطهبانات،حكيم صفاى اصفهانى شاعر عارف معsروف،شيخ عبد الله رشتى رياضى،شيخ حيدرخان نهاوندى قاجار،ميرزا ابو الفضل كالنتر تهرانى،ميرزا سيد حسين رضsوى قمى،شيخ محمود بروجردى،ميرزا محمود قمى از آن جملهاند (. )93 .3آقا محمد رضا حكيم قمشهاى. ‏ ‏ ‏ او نيز از اعاظم حكما و اساطين عرفان قرون اخير است.آقا محمد رضا-كه شاگردان و دوستانش نام او را به صورت مخفف«آمرضا»تلفظ مىكردند-اهل قمشه(شهرضا)اصفهان است. در جوانى براى تحصيل به اصفهان مهاجرت كرد و از محضر ميرزا حسن نورى ( )88و مال محمد جعفر لنگرودى ( )89بهرهمند شد. سالها در اصفهان عهدهدار تدريس فنون حكمتبود.حدود ده سال پايان عمر خود را در تهران به سر برد و در حجره مدرسه صsدر مسكن گزيد و فضال از محضر پر فيضش استفاده كردند.پرشورترين دوره زندگانى حكيم قمشهاى ده سال آخر است.  وى مردى به تمام معنى وارسته و عارف مشرب بود،با خلوت و تنهايى مانوس بود و از جمع تا حدودى گريزان.در جوانى ثروتمند بود،در خشكسالى 1288تمام ما يملك منقول و غير منقول خود را صرف نيازمندان كرد و تا پايان عمر درويشانه زيست.  ‏ حكيم قمشهاى در اوج شهرت آقا على حكيم مدرس زنوزى و ميرزا ابو الحسن جلوه به تهران آمد و با آنكه مشرب اصلىاش صدرايى بود،كتب بو على را تدريس كرد و بازار ميرزاى جلوه را كه تخصصش در فلسفه بو على بود شكست،به طورى كه معروف شد«:جلوه از جلوه افتاد». حكيم قمشهاى هرگز جامه روستايى را از تن دور نكرد و در زى و جامه علما در نيامد.مرحوم جهانگيرخان قشقايى كه سالها شاگرد او بوده است نقل كرده كه به شوق استفاده از محضر حكيم قمشهاى به تهران رفتم.همان شب اول،خود را به محضر او رساندم.وضع لباسهاى او علمايى نبود،به كرباس فروشهاى سده مىمانست.حاجتخود را بدو گفتم.گفت:ميعاد من و تو فردا در خرابات.خرابات محلى بود در خارج خندق(قديم)تهران و در آنجا قهوهخانهاى بود كه درويشى آن را اداره مىكرد.روز بعد اسفار مال صدرا را با خود بردم.او را دsر خلوتگاهى ديدم كه بر حصيرى نشسته بود.اسفار را گشودم.او آن را از بر مىخواند.سپس به تحقيق مطلب پرداخت.مرا آنچنان به وجد آورد كه از خود بى خود شدم،مىخواستم ديوانه شوم .حكيم حالت مرا دريافت،گفت:آرى«،قوت مىبشكند ابريق را» (. )90  ‏ ‏ او در سال 1306در كنجحجره مدرسه ،در تنهايى و خلوت و سكوتى عارفانه از دنيا رفت.قضا را آن روز مصادف بود با فوت مفتى بزرگ شهر مرحوم حاج مال على كنى و در شهر غوغايى بر پا بود.دوستان و ارادتمندانش ساعتها پس از فوت او از درگذشتش آگاه شدند.آن گروه معدود،او را در سر قبر آقا به خاك سپردند (. )91 حكيم قمشهاى آنچنان مرد كه زيست و آنچنان زيست كه خود در بيتى از يك غزل سروده و آرزو كرده بود: كاخ زرين به شهان خوش كه من ديوانه گوشهاى خواهم و ()92 ويرانه به عالم كم نيست شاگردان ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ آقا ميرزا هاشم اشكورى آقا ميرزا حسن كرمانشاهى آقا ميرزا شهاب نيريزى جهانگيرخان قشقايى آخوند sمال محمد كاشى اصفهانى ميرزا على اكبر يزدى مقيم قم شيخ على نورى مدرس مدرسه مروى معروف به شيخ على شوارق ميرزا محمد باقر حكsيم ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ مجتهد اصطهباناتى مقيم نجف و مقتول در مشروطيت و مدفون در اصطهبانات حكيم صفاى اصفهانى شاعر عارف معروف شيخ عبد الله رشتى رياضى شيخ حيدرخان نهاوندى قاجار ميرزا ابو الفضل كالنتر تهرانى ميرزا سيد حسين رضوى قمى شيخ محمود بروجردى ميرزا محمود قمى آثار ‏ ‏ ‏ رساله مبارکه والیت رساله موضوع خالفت sکبری رساله فی وحدةالوجود بل الموجود ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ میرزای جلوه بر این تعلیقه نوشته شرح حدیث زندیق رساله فی الفرق بین اسماء الذات و الصفات رساله فی تحقیق االسفاراالربعه رساله فی موضوsع العلم حواشی بر فصوص حواشی بر مفتاح قونوی  حكيم قمشهاى از ذوق شعرى عالى برخوردار بود و به«صهبا»تخلص مىكرده است. آقا ميرزا ابوالحسن جلوه  . 4ميرزا ابو الحسن جلوه،از مشاهير اساتيد و مدرسين اين طبقه است.سالهاى متمادى تدريس كرده و شاگردان بسيارى تربيت كرده است.مرحوم جلوه در سال 1238متولد شده و در سال 1314درگذشته است.مرحوم جلوه بيشتر طرفدار بو على بوده و به فلسفه مال صدرا اعتقاد چندانى نداشته است.وى اهل اصفهان است و به تهران مهاجرت كرده است.جلوه شاگرد ميرزا حسن نورى و ميرزا حسن چينى از شاگردان مال على نورى است.گويند جلوه ابتدا كه به تهران آمد،به قصد رفتن به سبزوار و استفاده از محضر حاجى سبزوارى(كه نيم طبقه بر او مقدم است)بود ولى منصرف شد و در تهران رحل اقامت افكند.جلوه و حكيم قمشهاى و آقا على مدرس سه مدرس نامدارى بودند كه حوزه تهران در اواخر قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم بر محور وجود آنها مىگرديد،ولى دو رقيب جلوه بر او از نظر علمى تقدم داشتهاند.غالبا شاگردان آنها مانند افرادى كه در ذيل نام حكيم قمشهاى ياد كرديم مشتركند و شاگردان هر سه نفر بودهاند.  ((سید محمد مظهر)) پدر جلوه از شعرا و حکمای دوره قاجاریه است که برای تکمیل دانسته های طبی و ادبی خویش راهی هندوستان گردید و مدتها در این سرزمین اقامت داشت و در سال 1238ق .در احمد آباد گجرات هند صاحب فرزندی شد که او را ابوالحسن نامید ،همان شخصی که بعدها به میرزا ابوالحسن جلوه مشهور گردید. اساتید ‏ ‏ ‏ ‏ ميرزا حسن بن مال علی نورى ميرزا حسن چينى ()1264از شاگردان مال على نورى مالعبدالجوادتونی 1281 گويند جلوه ابتدا كه به تهران آمد،به قصد رفتن به سبزوار و استفاده از محضر حاجى سبزوارى(كه نيم طبقه بر او مقدم است)بود ولى منصرف شد و در تهران رحل اقامت افكند.  شاگردان حکیم جلوه طی نیم قرن تدریس شاگردان زیادی را تربیت کرد که برجسته ترین آنان به شرح زیرند: .1میرزا محمد طاهر تنکابنی : .2آیت الله العظمی میرزا محمد علی شاه آبادی : .3آقا سید حسین بادکوبه ای : .4مال محمد آملی : .5میرزا حسن کرمانشاهی : دیگر شاگردان جلوه عبارت اند از: حکیم میرزا ابراهیم حکمی زنجانی ،حکیم مال محمد هیدجی زنجانی ، عبدالرسول مازندرانی ،ضیاء الحکمای زواره ای ،میرزا مهدی آشتیانی ،میرزا علی اکبر حکیم یزدی ،میرزا محمود مدرس کهکی قمی ،حاج شیخ عبدالنبی نوری ،سید عباس شاهرودی ،سید محمود حسینی مرعشی نجفی (پدر حضرت آیه الله مرعشی نجفی ) حاج میرزا عبدالکریم سبزواری فرزند حاج مال هادی سبزواری و...  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ حاشیه بر شفاء حواشی بر کتاب اسفار مالصدرا اثبات الحرکه الجوهریه رساله ای در بیان ربط حادث به قدیم حواشی بر مشاعر مالصدرا حواشی بر مبداء و معاد مالصدرا رساله ای در ترکیب و احکام آن رساله در وجود و اقسام آن حاشیه بر شرح هدایه االثیریه ابهری ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ تعلیقه بر رساله دره الفاخر، حاشیه بر شرح ملخص چغمینی تعلیقات بر مقدمه شرح فصوص قیصری حاشیه بر شرح منظومه حاج مال هادی سبزواری جسم تعلیمی وجود الصور النوعیه انتزاع مفهوم واحد القضیه المهمله هی القضیه لطبیعیه بیان استجابت دعا، دیوان جلوه نقد مالصدرا ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ اولین نفری که به نقد مالصدرا پرداخت (آشتیانی ،مقدمه شواهد)57 ، 24روش مال صدرا در تحرير مباحث علمى ..... سه رسائل فلسفى مرحوم جلوه در طبيعيات شفا به طور سطحى و به اصطالح طالب به نحو (كان ،يكون) و در علوم رياضى ،آن هم رياضيات معمول در مدارس قديم در سالهاى حدود نود يا هشتاد سال قبل ،مدرس رسمى بود .الهيات شفا را هم تدريس مىنمود و رشته تخصصى او همينها بود كه ذكر شد .حواشى كه از او در اين قسمتها در دست است ،بسيار سطحى و كم عمق است و اگر به همه شفا حاشيه مىنوشت ،حواشى او در رديف سطحىترين تعليقات به شمار مىرفت و فقط از تتبّع او مىشد بهره برد. آن مرحوم به جاى حل مشكالت كتب فلسفى ،دنبال نسخ مىگشت و اغلب اوقات (بنا به نقل اساتيد بزرگ ما) مجلس درس را با تطبيق نسخ و (ان قلت و قلت) برگزار مىنمود. در فهم مشكالت مباحث عرفانى و حكمت ذوقى و حكمت متعاليه سبك مال صدرا بسيار عاجز بود ،با اين كه تدريس الهيات به روش اهل ذوق و تحقيق در كتب عرفانى مثل تمهيد القواعد و شرح فصوص و مصباح االنس فن او نبود ،اين قبيل از كتب را هم تدريس مىنمود. در مقام تدريس اسفار و كتب عرفانى ،با اين كه خود را خيلى به زحمت مىانداخت و مدت طوالنى به مطالعه اين كتب اشتغال داشت ،كارى از پيش نبرد و حوزه او رونقى از اين جهت پيدا ننمود و طالب فاضل از حضور حوزه تدريس او در عرفانيات و الهيات -به خصوص كتاب اسفار -خوددارى مىنمودند و از خود رغبتى نشان نمىدادند [.]1 برخالف او ،معاصر او آقا محمد رضا قمشهاى در عرفانيات و الهيات يكى از نوادر اعصار به شمار مىرود و نظير او شايد در دوران رواج عرفان و تصوف ،يعنى عصر قونيوى و فرغانى و كاشانى و قيصرى نادر است.  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ طبقه سى و یکم .1میرزا هاشم اشکورى رشتى1332 . .2میرزا حسن کرمانشاهى1336. .3میرزا شهاب الدین نیریزى شیرازى .4میرزا عباس شیرازى دارابى،معروف به حکیم عباس1300 . .5جهانگیرخان قشقایى1328 - 1243 . .6آخوند مال محمد کاشى1332 . .7آقا میرزا محمد باقر اصطهباناتى1326 . .8میرزا على اکsبر حکمى یزدى قمى1345 . .9حاج شیخ عبد النبى نورى. .10حاج میرزا حسین عsلوى سبزوارى. 1352 1268 .11شیخ غالمحسین شیخ االسالم خراسانى. 1319- 1246 .12میرزا محمد سروقدى مشهدى. .13مال محمد هیدجى زنجانى 1339  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ طبقه سى و يكم .1ميرزا هاشم اشكورى رsشتى.از اساتيد مسلم فلسفه و عرفان زمان خود بوده و شاگردان بسيارى از حوزsه پر بركتش برخاستهاند.او sيكى از اركانى است كه واسطه انتقال فلسفه و عرفان به طبقات بعدى است.شهرتش و امتيازsش از هم طبقههايش sبه تخصص در عرفان نظرى است.مصباح االنس فنارsى را كه شرح مفتاح الغsيب قونوى استحاشيه كرده و sچاپ شده است،متاسفانه آنقدر بد چاپ شده كه يك جفت چشم بها مىگيرد.حكيم اشكورى از شاگردان حكيم قمsشهاى و آقا على مدرس و ميرزاى جلوه بوده است.وى در سال 1332در sگذشته است. .2ميرزا حسن كرمانشاهى.معsاصر اشكورى و شاگرد سه استاد مسلم فوق الذكر است.او نيز شاگردان بسيار تربيت كرده است و از ارsكان انتقال فلسفه به طبقات متاخرتر است.وsى در سال 1336در گذشته است. . 3ميرزا شهاب الدين نيريزى شيرازى.شاگرد حكيم قمشهاى و ميرزاى جلوه بوده و در فقه و اصول نيز مهارsت داشته است. او نيز در عرفان نظرى محيى الدينى يد طوال داشته است.حكيم نيريزى مدرسه صدر تهران را-كه قبال اقامتگاه استادش حكيم قمsشهاى بود- محل اقامت قرار داد و به كار تحقيق و تدريس sو تربيتشاگرد پرداخت.رsسالهاى در«sحقيقت وجود»نگاشته است.مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى كه شرح حال وى رsا نگاشته،مىگويد:نسخهاى از اين رساله نزد من است (. )94 . 4ميرزا عباس شيرازى دارابى،معروف به حكيم عباس.از اساتيد مسلم فلسفه در استان فارس است.شاگرد حكيم سبزوارى بوده و قبال از او در ذيل نام حكيم سبزوارى ياد كرديم.عالمه تهرانى مىنويسد:در معقول و sمنقول بارع بود .اسفار را به خط خود نوشته و sاز خود بر آن حواشى زده است.دعاى كميل و sقصيده معروف ميرفندرسكى را شرح كرده است.شيخ احمد شيرازى نجفى معروف به شانه ساز sو ميرزsا ابراهيم نيريزى(كه هر دو از مدرسان حكمsت در شيراز بودهاند)از شاگردان او بودهاند (. )95عالمه تهرانى مىگويد تاريخ وفاتش sرsا نمىدانم،ولى فرصت الدوله شيرازsى در آثار العجم وفات او رsا در سال 1300نوشته است.قبرش sدر حافظيه شيراز است. . 5جهانگيرخان قشقايى.در بزرگى عشق تحصيل به سرش افتاد و دنبال علم را گرفت تا آنجا كه استاد مسلم فلسفه در اصفهان گرديد.مرحوم خان عالوsه بر مقام علمى و sفلسفى،در sمتانت و وsقار و انضباط اخالقى و تقوا نمونه بوده است.تا آخر عمر در همsان لباس عادى اولى خود باقى بوده و فوق العاده مورد ارsادت شاگردان و آشنايان بوده است.مرحوم خان شاگرد آقا محمد رضا قمشهاى بوده وs احتماال در ابتداى تحصيل حوزsه،درsس ميرزا عبد الجواد حكيم خراسانى مقيم اصفهان و sمال اسماعيل اصsفهانى در بكوشكى را درك كرده است (. )96جهانگيرخان در سال 1243در دهاقان اصفهان متولد شده و در سال 1328در اصفهان در گذشته است و قبرش در تحت فوالد اصفهان معروف است. . 6آخوند مال محمد كاشى.مقيم اصفهان،معاصر جهانگيرخان و sشاگرد آقا محمد رضا قمشهاى بوده است.در مدرسه صدر اصفهان مىزيسته و تا پايان عمر مانند جهانگيرخان-با تجرد بسر برد.مردى مرتاض بوده و حاالت عجيبه از او ظاهر مىشده است.بسيارsى از اكابر و sاز آن جمsله مرجع بزرگ مرحوم آقاى حاج آقا حسين بروجردى ( )97و مرحوم آقاى حاج آقا رحيم ارباب و گروsهى ديگر از شاگردان اويند. آخوند كاشى در سال 1332در اصفهان در sگذشت و sدر تخت فوالد نزديك قبر جهانگيرخان دفن شد. . 7آقا ميرزا محمد باقر اصطهباناتى.وى نيز از sشاگردان آقا على حكيم و حكيم قمشهاى و ميرزsاى جلوه است.براى ادامه تحصيالت در علوم منقول به عتبات رفت.گروهى در آنجا از آن جمsله محقق بزرگ معsاصر مرحوم حاج شيخ محمد حسين اصفهانى غروى و مرحوم حاج شيخ غالمرضsا يزدى از محضر او علوم عقليه رsا استفاده كردند.مشاراليه در sجريان مشروطيت در سال 1326در اصطهبانات به قتل رسيد (. )98 . 8ميرزا على اكبر حكمى يزدى قمsى.از شاگردان سه استاد فوق الذكر و sآقا ميرزا حسين سبزوارى مقيم تهران است ( )99و شايد در نزد شخص اخير رsياضيات آموخته است (. )100اواخر عمر در sقم مقيم بوده است.پس از وsرود مجتهد بزرگ،مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حائرى به قم و تشكيل حوزsه و اجتماع فضال،گروهى و از آن جمله مرحوم آقاى حاج سيد محمsد تقى خوانسارى از مراجع تقليد عصر ما و sآقاى حاج سيد احمد خوانسارى يكى از مراجع تقليد معاصر،و استاد بزرگ اين بنده آيت الله خمsينى(مدظله)از محضر معظم له استفاده كردهاند.ظاهرا درs حدود سال 1345در sگذشته است. . 9حاج شيخ عبد النبى نورى.جامع المعقول و المنقول بوده است.در منقول شاگرد مرحوم ميرزاى شيرازى بزرگ و در معقول شاگرد آقا على مدرس و احتماال شاگرد قمشهاى و جلوه بوده است.وى در سال 1344درگذشته و در جوار sحضرت عبد العظيم در مقبره ناصر الدين شاه دفن شده است.مرحوم حاج شيخ عبد النبى در جامعيت و حضور ذهن در مسائل علوم مختلف و هم در sتقوا در زمان خويش مشهور بوده است.مرحوم آقا شيخ محمsد تقى آملى فقيه و sحكيم معاصر ،متوفى در سال 1391چهارده سال از sمحضر اين مرد بزرsگ بهره گرفته است. . 10حاج ميرزا حسين علوى سبزوارى.شاگرد حاجى سبزوsارى در معقول و شاگرد ميرزاى شيرازsى در منقول بوده است.به هوش و ذكاء و حفظ معروف است.گويند تجليلى كه ميرزاى شيرازى از او در تصديق اجتهادش كرده است از احدى نكرده است.متاسفانه عمرش درs سبزوار گذشت و استفاده قابل توجهى از sاو نشد.معظم له در سال 1268متولد و sدر سال 1352درگذشته است (. )101 . 11شيخ غالمحسين شيخ االسالم خراسانى.وى از sشاگردان حاجى سبزوارsى است.مدت شش sسال درس حاجى رsا در سبزوار sدرك كرده و خود سالها در مشهد مقدس مشعلدار علوم عقلى بوده است.نامش sهمراه نام مرحوم حاج ميرزا حبيب در sداستان«اصحاب سراچه»(كه داستان معsروsفى است در sمشهد)برده مىشود (. )102 مرحوم حاج شيخ عباسعsلى خراسانى معروف به حاج فاضل از شاگردان او بوده است.وى در سال 1246متولد و در sسال 1319در گذشته است (. )103 . 12ميرزا محمد سروقدى مشهدى.وى نيز از شاگردان بنام حاجى سبزوsارsى و sمدرسان علوم عقلى در مشهد بوده و حاج فاضل خراسانى از محضر او استفاده كرده است (. )104 . 13مال محمد هيدجى زنجانى.بعد از تحصيل مقدمات در زنجان و قزوsين به تهران آمد.رياضيات رsا از محضر آقا ميرزا حسين سبزوارى مقيم تهران،و حكمت و فلسفه را از محضر ميرزاى جلوه استفاده كرد.سفرى به عتبات براى تكمsيل معلومات رفت.در آنجا نيز ضمsن تحصيل علوم نقلى به تكميل علوم عقلى پرداخت.پس از مراجعتبه تهران،خود حوزه درس داشت،طالبان حكمت از محضرش استفاده مىكردند.مرحوم هيدجى حاشيهاى دارد بر شرح منظومه حكيم سبزوsارsى كه مورد استفاده است و مكرر sچاپ شده است. حكيم هيدجى مانند برخى از اسالف خودش،از sتهذيب و صفاى نفس sبهره كافى داشت و هم مانند برخى از آن اسالف تا پايان عمر در حال تجرد باقى ماند و در سال 1339درگذشت.به پارsسى و تركى شعر نيكو مىگفته است (. )105وى وصيتنامهاى ديدنى و sپند آموز دارد كه در آخر ديوانش sچاپ شده است. مال محمد هيدجي -1233\49-1339-1270 1314 1314  هیدج 14کیلومتری ابهر اتوبیوگرافی در آخر تعلیقه بر شرح منظومه حاجی مال محمد پسر حاجی معصوم علی  حاشیه بر شرح منظومه تعلیقه بر اسفار دیوان هیدجی معروف به «دانشنامه»  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .1حاج شیخ عباسعلى فاضل خراسانى1344 . .2میرزا عسکرى شهیدى مشهدى،معروف به آقا بزرگ حکیم1354 . .3آقا سید حسین بادکوبهاى1358 1293 . .4آقاى آقا میرزا محمد على شاه آبادى تهرانى اصفهانى االصل1369. .5آقا سید على مجتهد کازرونى شیرازى،فرزند مرحوم حاج سید عباس مجتهد کازرونى- 1278. 1343 .6آقا شیخ محمد خراسانى گنابادى اصفهانى،آقا شیخ محمد حکیم و آقا شیخ محمد خراسانى. 1355 .7حاج شیخ محمد حسین غروى اصفهانى1361. .8آقا شیخ محمد تقى آملى1391- 1304 . .9آقاى آقا میرزا مهدى آشتیانى1372 . .10آقاى آقا میرزا احمد آشتیانى1395 . .11آقا میرزا طاهر تنکابنى1360 -1280 . .12آقا سید ابو الحسن رفیعى قزوینى1394 . .13آقا شیخ محمد حسین فاضل تونى- 1309 . 1380 .14سید محمد کاظم عصار1394 1305 . طبقه سى و دوم  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ طبقه سى و دوم .1حاج شيخ عباسعلى فاضل خراسانى.چنانكه گفتيم در معقول از شاگردان مع الواسطه حاجى سبزوارى و در منقول از شاگردان مرحوم ميرزاى شيرازى است.وى از نمونههاى فضل و جامعيتيك قرن اخير است. سه نفر در آن عصر ضرب المثل جامعيت و دقت و تحقيق بودهاند:حاج فاضل خراسانى در مشهد،حاج شيخ عبد النبى نورى در تهران،حاج ميرزا حسين علوى سبزوارى در سبزوار.مىگويند حاج ميرزا حسين،افضل آنها بوده است.مرحوم حاج فاضل در زمان خودش مدرس رسمى كتب فلسفه در حوزه با رونق مشهد بود.معظم له در همان سال كه همتاى تهرانىاش مرحوم حاج شيخ عبد النبى درگذشت(سال ،)1344در مشهد وفات يافت. .2ميرزا عسكرى شهيدى مشهدى،معروف sبه آقا بزرگ حكيم.از احفاد مرحوم ميرزا مهدى شهيد است كه هم طبقه مال على نورى است و در طبقه بيست و هشتم از آنها ياد شد.بيتشهيدى در مشهد در حدود صد و پنجاه سال بيت علم و حكمت و روحانيتبود.مرحوم آقا بزرگ فرزند مرحوم ميرزا ذبيح الله است و او فرزند و شاگرد مرحوم ميرزا هدايت sالله و او فرزند و شاگرد مرحوم ميرزا مهدى شهيد است كه شاگرد مرحوم آقا محمد بيدآبادى و شsيخ حسين عاملى بوده است. از تحصيالت مرحوم آقا بزرگ اطالع درستى نداريم.ظاهرا ابتدا شاگرد پدرش و مرحوم مال غالمحسين شيخ االسالم و ميرزا محمد سروقدى در مشهد بوده و بعد به تهران آمده و اندكى زمان مرحوم جلوه را درك كرده و نزد حكيم اشكورى و حكيم كرمانشاهى نيز درس خوانده است. اين بنده در ابتداى تحصيل مقدمات عربى در مشهد(سالهاى 1354-1352ه.ق)او را كه پير مردى سپيد موى و ساده زيستبود ديده بودم.وى فرزندى داشتبه نام ميرزا مهدى كه در همه حوزه عظيم و پر رونق مشهد در آن وقت از نظر فضل و فضيلت sمانند ستاره مىدرخشيد،استاد شرح منظومه و اسفار و كفايه بود.آن وقتسنين ميان سى و چهل را طى مىكرد.آن جوان در سال 1354درگذشت و مشهد را عزادار ساخت.سال بعد خود مرحوم آقا بزرگ درگذشت و با درگذشت sاين دو نفر پرونده روحانيت و حكمت sو فلسفه در اين خاندان بسته شد. مرحوم آقا بزرگ به وارسsتگى و صراحت لهجه و آزادگى و آزادمنشى شهره بود.با اينكه در نهايت sفقر مىزيست،از كسى چيزى نمىگرفت.يكى از علماى مركز كه با او سابقه دوسsتى داشته است پس از اطالع از فقر او،در تهران با مقامات باال تماس مىگيرد و ابالغ مقررى قابل توجهى براى او صادر مىشود.آن ابالغ همراه نامه آن عالم مركزى به آقا بزرگ داده مىشود.مرحوم آقا بزرگ پس از اطالع از محتوا ضمن ناراحتى فراوان از اين عمل دوست تهرانىاش،در پشت پاكت مىنويسد«:ما آبروى فقر و قناعت نمىبريم»...و پاكت sرا با محsتوايش پس مىفرستد. .3آقا سيد حسين بادكوبهاى.مرحوم بادكوبهاى در سال 1293در دهى از دهات بادكوبه متولد شد.پس از تحصيل مقدمات به تهران آمد و رياضيات را نزد ميرزاى جلوه(اواخر عمر جلوه)آموخت و فلسفه را از محضر حكيم اشكورى و حكيم كرمانشاهى استفاده كرد.آنگاه به نجف رفت sو به تكميل علوم نقليه در حوزه آخوند مال محمد كاظم خراسانى و شيخ حسن ممقانى پرداخت. مطابق نقل عالمه تهرانى در نقباء البشر مرحوم بادكوبهاى در نجف در علوم عقلى و نقلى شهرت يافت و به تدريس رشتههاى مختلف نقلى و عقلى پرداخت.sگروه بسيارى از محضرش بهرهمند شدند.حضرت استادنا العالمه آقاى حاج سيد محمد حسين طباطبايى(مد ظله)طبيعيات و الهيات شفا را از اول تا آخر نزد اين مرد بزرگ در نجف تحصيل كردهاند .مطابق نقل عالمه تهرانى،اين مرد و مرحوم حاج شيخ محمsد حسين غروى دو چهرهاى بودند كه در آن زمان در نجsف به اطالع بر علوم عقليه شناخته مىشدند.مشاراليه در سال 1358در نجف اشرف sدرگذشت (. )106  ‏ .4آقاى آقا ميرزا محمد على شاه آباsدى تهرانى اصفهانى االصل.جاsمع المعقول و المنقول بود.در فلسفه و عرفان شاگرد ميرزاى جلوه و ميرزاى اشكورى بوده است.sدر منقول شاsگرد حاsج ميرزا حسن آشتيانى در تهران و آخوند خراساsنى و ميرزا محمد تقى شيرازى در نجف و سامره بوده است.در تهران به مقام مرجعيت و فتوا رسيد.در سالsهاى اقاsمت مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حائرى در قم،سالها به قم مهاجرت كرد و فضال از محضرش كمال بهره را مىبردند.در عرفان امتياsز بى رقيبى داشت.استاد بزرگ ما آيت الله خمينى(مد ظله)در آن مدت از محضر پر فيض اين مرد بزرگ استفاده برده بود و او را باالخص در عرفان،بى نهايت sمىستود.معظم له در سال 1369در تهران درگذشت (. )107 .5آقا سيد على مجتهد كازرونى شيرازى،فرزند مرحوم حاج سيد عباس مجتهد كازرونى.در 1278متولد شد.در 1291از كازرون به شيراز آمد و تا سال 1304در شيراز به تحصيل معقول و منقول پرداخت.معقول را نزد شيخ احمد شيرازى نجفى-كه شاگرد حكيم عباsس دارابى بوده-و شيخ محمد حسين شانهساز تحصيل كرد.احتماال اواخر دوره تدريس حكيم عباس(متوفاى )1300را نيز درك كرده است.از سال 1304تا 1315 sدر نجف اقامت كرد و از حوزه درس آخوند مال محمد كاظم بهرهمند شدs و به مقامات عاsلى نايل آمد.از سال 1319تا sپاsيان عمر()1343در شيراز به تدريس خصوصا تدريس فلسفه و عرفان اشتغال داشت.sبسياsرى از مدرسين و فضالى شيرازى در معقول و منقول شاگرد او بودهاند.مرحوم آقا سيد على نمونهاى از سلف صاsلح بودهs است.شاگردان او و ساير مردم شيراز داستانها sاز صفاsى نفس و تقواى او دارند.  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .6آقا شيخ محمد خراسانى گنابادى اصفهانى،معروف به آقا شيخ محمد حكيم و آقا شيخ محمد خراسانى.مقيم مدرسه صدر اصفهان و از شاگردان مرحوم جهانگيرخان و آخوند مال محمد كاشى(و بيشتر جهانگيزخان)بوده است.بعد از درگذشت آن دو نفر،استاد مسلم فلسفه اصفهان بود.مرحوم حاج ميرزا على آقا شيرازsى ( )108و آقاى جالل الدين همايى استاد دانشگاه تهران،از شاگردان اويند.حكيم خراسانى در sوارستگى و پاكى كم نظير بود و مانند جهانگيرخان و آخوند كاشى تا آخر عمر مجرد زيست.در سال 1355درگذشت.s پس از sدرگذشتحكيم خراسانى،در اصفهان دو نفر ديگر بودند كه اين شمع را روsشن نگه مىداشتند:مرحوم حاج آقا صدر كوپايى و مرحوم شيخ محمود مفيد.با درگذشت اين دو نفر اين چراغ چهار صد ساله تقريبا به خاموشى گراييد. .7حاج شيخ محمد حسين غروى اصفهانى.در sتقوا و علم،منقوال و معقوال يگانه بود.در سال 1296در نجف متولد شد .پدرش بازرگانى بود متدين مقيم كاظمين.مرحوم اصفهانى تا نزديك به بيستسالگى در كاظمين مقيم بود و تحصيل مىكرد.بعد به نجف مشرف شد و در درsس مرحوم آخوند مال محمد كاظم خراسانى حاضر شد و تا پايان عمر استاد( )1329ادامه داد. وى در علوم معقول،شاگرد مرحوم ميرزا محمد باقر حكيم اصطهباناتى است.sمرحوم اصفهانى تاليفات زيادى در فقه و اصول دارد و انديشهاش هم اكنون جزء انديشههاى زندهاى است كه در ميان علما و فضالى حوزههاى درس فقه و sاصول مطرح است.منظومهاى در فلسفه دارد بسيار عالى به نام«تحفة الحكيم».رسالهاى هم در sمعاد نوشته است.sحضرت استادنا العالمه آقاى طباطبايى(مد ظله العالى)در sسالهاى ميان 1354-1344از محضر اين بزرگ بهرههاى فراوان برده و افتخار شاگردىاش را دارند.معظم له در سال 1361با سكته مغsزى در گذشت (. )109 .8آقا شيخ محمد تقى آملى.در سال 1304در تهران متولد شد.قسمتى از دروس معقول و منقول را نزد پدرsش آقا شيخ محمد آملى()1336-1263كه او خود از فيلسوفان به شمار مىرفت،تحصيل كرد.سپس در درس مرحوم ميرزاى كرمانشاهى شركت نمود.بعد از فوت كرمانشاهى قريب 14سال از محضر حاج شيخ عبد النبى مجتهد نورى بهرهمند شد .از آن پس به نجف رفت sو به تكميل فقه و اصول در محضر آقايان حاج ميرزا حسين نائينى و آقا سيد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء الدين عراقى پرداخت و به مقامات عالى رسيد.در اخالق از محضر عارف كامل آقا حاج ميرزا على آقا قاضى فيض مىگرفت. معظم له در مدت اقامت sدر تهران هم منقول تدريس مىكرد و هم معقول. مهمترين اثر معقولى او حاشيه اوستبر شرح منظومه سبزوارى كه مكرر چاپ شده است،sو مهمترين اثر منقولىاش شرحى است sاستداللى بر عروة الوثقى.معظمله در سال 1391قمرى در تهران درگذشت (. )110 .9آقاى آقا ميرزا مهدى آشتيانى.از اساتيد مسلم و متبحر قرن ما بود.پدرش ميرزا جعفر ملقب به ميرزا كوچك از شاگردان آقا محمد رضا حكيم قمشهاى بود و مادرش دختر حاج ميرزsا حسن آشتيانى مجتهد معروف تهران بود. مرحوم آقا ميرزا مهدى از تالميذ ميرزا حسن كرمانشاهى و ميرزا هاشم اشكورى بوده است.sسالها در تهران مدرس فلسفه و عرفان بود و عنوان مدرس رسمى مدرسه سپهساالر قديم را-كه بر حسب وقف نامه بايد ماهر در عقليات و ناظر در شرعيات باشد-داشت.sدر حدود سالهاى 1366-1365 هجرى قمرى به استدعاى فضال و طالب حوزه علميه قم چندى به قم مهاجرت كرد و به تدريس و افاضه پرداخت.sاين بنده در آن مدت قليل،توفيق استفاده از محضر او را يافت. معظم له آثار ارزندهاى از خود باقى گذاشت.بر شرح منظومه منطق و فلسفه حاشيه دارد و هر دو چاپ شده است.كتابى به نام«اساس التوحيد»درباره«قاعده الواحد»و وحدت وجود دارد كه آن نيز چاپ شده اسsت.شايد آثار ديگرى هم داشته باشد كه من نمىدانم.در سال 1372در گذشت.  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ . 10آقاى آقا ميرزا احمد آشتيانى.معظم له كوچكترين فرزند حاج ميرزا حسن مجتهد آشتيانى بود.جامع المعقول و المنقول و ضرب المثل تقوا و پارسايى بود.بيش از چهل سال در تهران به تدريس فقه و اصول و معقول پرداخت.معظم له نيز از شاگردان حكيم كرمانشاهى و حكيم اشكورى بود. در حدود سالهاى 1350-1345براى تكميل علوم نقلى به نجف رفت و خود نيز تدريس مىكرد.در درس اسفار او فضsالى درجه اول آن ايام نجف كه بسيارى از آنها مجsتهد مسلم بودند شركت مىكردند.حضرت استاد عالمه طباطبايى در همان ايام از محضر اين مرد بزرگ استفاده كرده،قسمتى از اسفار را نزد او خواندهاند.معظم له در سال 1395در حالى كه قريب صد سال از عمرش مىگذشت زندگانى را بدرود گفت. . 11آقا ميرزا طاهر تنكابنى.او نيز از اساتيد مسلم فلسفه در دوران اخير بود و ممحض در فلسفه بود.احاطه وى به متون و آراء فالسفه حيرت انگيز بوده است.در سال 1280در كالردشت مازندران متولد شد.براى تكميل تحsصيالت به تهران آمد .دوره ميرزاى جلوه و حكيم قمشهاى و حكيم مدرس را درك كرده است.اينكه از درس حكيم كرمانشاهى و حكيم نيريزى استفاده كرده استيا نه،چيزى نمىدانيم.پس از دوره اين سه حكيم،او از اساتيد مسلم به شمار رفته است و در سال 1360وفات يافت. . 12آقا سيد ابو الحسن رفيعى قزوينى.از مشاهير و معاريف اساتيد در نيم قرن اخير بود.جامع المعقول و المنقول بود .فلسفه را نزد حكيم كرمانشاهى و حكيم اشكورى آموخته بود.پس از تاسيس حوزه علميه قم در سال 1340وسيله مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى،معظم له به قم مهاجرت كرد و ضمن استفاده از محضر آقاى حائرى،خود به تدريس شرح منظومه سبزوارى و اسفار مال صدرا پرداخت.فضال از درسش استفاده مىكردند.استاد بزرگ ما آيت الله خمينى(مد ظله)شرح منظومه و قسمتى از اسفار را نزد او خواندهاند.او را بالخصوص از نظر حسن تقرير و بيان مىستودند.مرحوم رفيعى در زمان حيات مرحوم آقاى حائرى به قزوين مراجعت كرد.طالبان حكمت احيانا براى استفاده از محضرش به قزوين مىرفتند.سالهاى آخر،تهران را محل اقامت قرار داد و از مراجع تقليد به شمار مىرفت.در سال 1394جهان را وداع گفت. .13آقا شيخ مح sمد حسين فاضل تونى.از مشاهير مدرسان فلسفه در عصر اخير بود.رسالهاى در الهيات دارد.در مقدمه آن رساله نوشته كه شاگرد جهانگيرخان و حكيم اشكورى بوده است. پس از تاسيس دانشگاه،سالها در دانشكده ادبيات و دانشكده معقول و منقول تدريس مىكرد.فاضل تونى بر مقدمه شرح فصوص قيصرى حاشيه نوشته است.وى در سال 1309متولد ( )111و در حدود سال 1380درگذشت. .14سيد محsمد كاظم عصار.از اساتيد فلسفه عصر اخير به شمار مىرفت.در سال 1305متولد شد و در هجده سالگى به اصفهان رفت و سه سال به تحصيل فلسفه(على الظاهر نزد جهانگيرخان و آخوند مال محمد كاشى)پرداخت.بعد به تهران آمد و شش سال نزد اساتيد تهران:حكيم اشكورى و حكيم كرمانشاهى و حكيم نيريزى فلسفه تحصيل كرد.آنگاه به عتبات رفت و ده سال علوم منقول را نزد اساتيد فن تكميل كرد و در سن 35سالگى(سال 1340قمرى)به تهsران مراجعت كرد و به تدريس معقول و منقول(بالخصsوص معقول)پرداخت.پس از تاسيس دانشگاه تهران در سال 1313هجرى شمسى(تقريبا 1353قمرى)در دانشكده ادبيات و دانشكده علوم معقول و منقول به تدريس پرداخت.از حدود سال 1365كه مدرسه عالى سپهساالر نام دانشگاه روحانى يافت،در آنجا مشغول تدريس sشد و تقريبا تا پايان عمرش ادامه يافت. مرحوم عصار مردى خوش محضر و بذله گو بود،هيچ sچيز را به جد نمىگرفت.از مرحوم عصار آثارى در وحدت وجود و بدا و علم الحديث و تفسير باقى مانده است.بعضى از آن آثار اخيرا چاپ شده است.معظم له در سال 1394درگذشت (. )112 .7حاج شيخ محمد حسين غروى اصفهانى. کمپانی  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ در تقوا و علم،منقوال و معقوال يگانه بود. در سال 1296در نجف متولد شد. پدرش بازرگانى بود متدين مقيم كاظمين.مرحوم اصفهانى تا نزديك به بيستسالگى در كاظمين مقيم بود و تحصيل مىكرد.بعد به نجف مشرsف شد و در درس مرحوم آخوند مال محمد كاظم خراسانى حاضر شد و تا پايان عمر استاد( )1329ادامه داد. وى در علوم معقول،شاگرد مرحوم ميرزا محمد باقر حكيم اصطهباناتى است.مرحوم اصفهانى تاليفات زيادى در فقه و اصول دارد و انديشهاش هم اكنون sجsزء انديشههاى زندهاى است كه در ميان علما و فضالى حsوزههاى درس فقه و اصول مطرح است. منظومهاى در فلسفه دارد بسيار عالى به نام«تحفة الحكيم».رسالهاى هم در معاد نوشته است. حضرت استادنا العالمه آقاى طباطبايى(مد ظله العالى)در سالهاى ميان 1354-1344از محضر اين بزsرگ بهرsههاى فراوان برsده و افتخار شاگردىاش را دارند. معظم له در سال 1361با سكته مغزsى در گذشت (. )109 محمد تقي آملي  ‏ ‏ ‏ ‏ .8آقا شيخ محمد تقى آملى.در سال 1304در تهران متولد شد. قسمتى از دروس معقول و منقول را نزد پدرش آقا شيخ محمد آملى(-1263 ) 1336كه او خود از فيلسوفان به شمار مىرفت،تحصيل كرد.سپس در درس مرحوم ميرزاى كرمانشاهى شركت نمود.بعد از فوت كرمانشsاهى قريب 14 سال از محضر حاج شيخ عبد النبى مجتهsد نورى بهرهمند شد .از آن پس به نجف رفت و به تكميل فقه و اصول در محضر آقايان حاج ميرزا حسين نائينى و آقا سيد ابو الحسن اصفهsانى و آقا ضياء الدين عراقى پرداخت و به مقامات عالى رسيد.در اخالق از محضر عارف كامل آقا حاج ميرزا على آقا قاضى فيض مىگرفت. معظم له در مدت اقامت در تهران هم منقول تدريس مىكرد و هم معقول. مهمترين اثر معقولى او حاشيه اوستبر شرح منظومه سبزوارى كه مكرر چاپ شده است،و مهمترين اثر منقولىاش شرحى است استداللى بر عروة الوثقى. معظمله در سال 1391قمرى در تهران درگذشت. )110( s ميرزا مهدي آشتياني  ‏ ‏ .9آقاى آقا ميرزا مهدى آشتيانى.از اساتيد مسلم و متبحر قرن ما بود.پدرش ميرزا جعفر ملقب به ميرزا كوچك از شاگردان آقا محمد رضا حكيم قمشهاى بود و مادرش دختر حاج ميرزا حسن آشتيانى مجتهد معروف تهران بود. مرحوم آقا ميرزا مهدى از تالميذ ميرزا حسن كرمانشاهى و ميرزا هاشم اشكورى بوده است.سالها در تهران مدرس فلسفه و عرفان بود و عنوان مدرس رسمى مدرسه سپهساالر قديم را-كه بر حسب وقف نامه بايد ماهر در عقليات و ناظر در شرعيات باشد-داشت.در حدود سالهاى 1366-1365هجرى قمرى به استدعاى فضال و طالب حوزه علميه قم چندى به قم مهاجرت كرد و به تدريس و افاضه پرداخت.اين بنده در آن مدت قليل،توفيق استفاده از محضر او را يافت. معظم له آثار ارزندهاى از خود باقى گذاشت.بر شرح منظومه منطق و فلسفه حاشيه دارد و هر دو چاپ شده است.كتابى به نام«اساس التوحيد»درباره«قاعده الواحد»و وحدت وجود دارد كه آن نيز چاپ شده است.شايد آثار ديگرى هم داشته باشد كه من نمىدانم.در سال 1372در گذشت. ميرزاابو الحسن رفيعي قزوینی 1310قزوین 1396 -قم  1310 قزوین 1333 تهران 1340 قم با تاسیس حوزه علمیه قم 1348 قزوین 1380 تهران وفات 1396مدفن :قم شاگردان ‏ امام خمینی (ره)حسن زاده آملی ،محی الدین انواری ،سید رضی شیرازی، شاهچراغی ،مصطفی امام جمعه ای ،حکیم ذهبی شیرازی ،مهدوی کنی، میرزا عبدالحسین ابن الدین ،سید مهدی کشفی ،شیخ شعبان لنگرودی، سید جالل الدین آشتیانی ،سید محمد یزدی ،سید مصطفی خوانساری ،شیخ محمد ابن الشیخ قمی ،سید مرتضی مبرقعی ،عالء الدین کرمانشاهی ،سید احمد قمی ،حاج میرزا محمد ثقفی تهرانی ،میرزا حسین نوری ،سید محمد رضایی ،محمدرضا ربانی تربتی ،شیخ محمد حسین اویسی ،میرزا ابوالقاسم خرمشاهی ،مهدی باقری کنی ،دکترغالمحسین دینانی ،امامی کاشانی ،شیخ محمد تقی شریعتمداری ،نجم الدین اعتمادزاده ،نظام الدین قمشه ای ،دکتر سید حسین نصر ،سید محمد مهدی تقوی ،شیخ هادی سلمانی ،غالمرضا رضانژاد ،سید محسن رفیعی ( فرزند آیةالله رفیعی) ، ذوالمجد طباطبایی ،حاج احمد سیاح ،سید ابوترب ابوترابی قزوینی. آثار ‏ ‏ آیة الله رفیعی به موجز نویسی شُ هره است. - 1شرح دعای سحر - 2رساله معراج - 3رساله اسفار اربعه - 4رساله در بیان قوه مولده - 5 رجعت - 6تخلیه و تجلیه و تحلیه - 7حرکت جوهریه - 8اتحاد عاقل و معقول ( فارسی) - 9اتحاد عاقل و معقول ( عربی) - 10رساله در وحدت وجود - 11رساله در حقیقت عقل - 12رساله در شب قدر - 13سخن در معاد - 14مقاله در وجود - 15تفسیری در دو آیه از سوره یونس - 16 مقاله در تشریح اجزاء حملیّه و اجزاء حدّیه - 17مقاله در قضایای ضروریّه ازلیه - 18رساله در حدوث دهری - 19مقاله در اراده و مشیت - 20مقاله در مسح رأس و وضوء - 21مقاله در شرح زندگی مالصدرا - 22بحث شریف معاد - 23حاشیه بر شرح منظومه حکیم سبزواری - 24حواشی بر اسرار الحکم سبزواری - 25حواشی بر شرح االسماء الحسنی ،سبزواری - 26حواشی بر کتاب اسفار االربعة صدرالمتألهین شیرازی - 27حواشی بر مشاعر - 28حواشی بر عرشیه مالصدرا - 29 حواشی بر تعلیقات مالصدرا بر کتاب شفای بوعلی سینا - 30حواشی بر شرح اصول کافی مالصدرا - 31حواشی بر مفاتیح الغیب مالصدرا - 32حواشی بر کتاب شفای ابن سینا - 33حواشی بر کتاب شرح االشارات و التّنبیهات - 34حواشی بر شوارق االلهام فیاض الهیجی - 35حواشی بر گوهر مراد عبدالرزاق الهیجی - 36حواشی بر قبسات میرداماد - 37حواشی بر شرح حکمةاالشراق قطب الدین شیرازی - 38حواشی بر مقدمه فصوص الحکم قیصری - 39تعلیقات بر الشواهد الربوبیّة صدر المتألهین - 40تعلیقات بر اسراراآلیات صدرالمتألهین - 41حواشی بر شرح مطالع در منطق - 42 حواشی بر شرح تجرید قوشچی در کالم - 43تعلیقات بر مصباح االنس ابن فناری در عرفان - 44 کتابی در حول عقایsد امامیّه در رد ّ « جبّانی» از نویسندگان کویت - 45تقریرات درسی اصول عقاید. آثار چاپی مجموعه رسائل و مقاالت فلسفی ،با تصحیح غالمحسین رضا نژاد ،1367 ،سپهر  ‏ معظم له در فقه استداللی نیز تألیفاتی داشته اند که عبارتند از: -1کتاب صلوة -2کتاب خمس -3کتاب حج -4کتاب میراث -5کتاب نکاح -6کتاب طالق -7کتاب مکاسب و بیع و تجارت -8در قاعده ال ضرر -9توضیح المسائل -10هدایة االنام -11حواشی بر عروة الوثقی -12 رساله مناسک حج -13اسرار حج -14حواشی بر کفایة االصول -15تعلیقات بر رسائل شیخ انصاری -16حاشیه بر وسیلة النجاة آقا سید ابوالحسن اصفهانی)18(. فاضل تونی ()1380-1305  ‏ .13آقا شيخ محمد حسين فاضل تونى.از مشاهير مدرسان فلسفه در عصر اخير بود.رسالهاى در الهيات دارد.در مقدمه آن رساله نوشته كه شاگرد جهانگيرخان و حكيم اشكورى بوده است. پس از تاسيس دانشگاه،سالها در دانشكده ادبيات و دانشكده معقول و منقول تدريس مىكرد.فاضل تونى بر مقدمه شرح فصوص قيصرى حاشيه نوشته است.وى در سال 1309متولد ( )111و در حدود سال 1380درگذشت.  تولد 1288تون (طبس) 17 سالگی به مشهد اصفهان تهران برای درک محضر اشکوری در مدرسه سپهساالر وفات 13بهمن 1339 آثار ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ جزوه صرف تعلیقه بر شرح فصوص منتخب قرآن و نهج البالغه صرف و نحو قرائت منتخب کلیله و دمنه ترجمه فنون سماع جزوه منطق حکمت قدیم الهیات عصار سید محمدکاظم لواسانی تهرانی ()1394 -1305  .14سيد محمد كاظم عصار.از اساتيد فلسفه عصر اخير به شمار مىرفت.در سال 1305متولد شد و در هجده سالگى به اصفهان رفت و سه سال به تحصيل فلسفه(على الظاهر نزد جهانگيرخان و آخوند مال محمد كاشى)پرداخت. بعد به تهران آمد و شش سال نزد اساتيد تهران:حكيم اشكورى و حكيم كرمانشاهى و حكيم نيريزى فلسفه تحصيل كرد.آنگاه به عتبات رفت و ده سال علوم منقول را نزد اساتيد فن تكميل كرد و در سن 35سالگى(سال 1340قمرى)به تهران مراجعت كرد و به تدريس معقول و منقول(بالخصوص معقول)پرداخت. پس از تاسيس دانشگاه تهران در سال 1313هجرى شمسى(تقريبا1353 قمرى)در دانشكده ادبيات و دانشكده علوم معقول و منقول به تدريس پرداخت.از حدود سال 1365كه مدsرسه عالى سپهساالر نام دانشگاه روحانى يافت،در آنجا مشغول تدريس شد و تقريبا تا پايان عمرش ادامه يافت. ‏ مرحوم عصار مردى خوش محضر و بذله گو بود،هيچ چيز را به جد نمىگرفت.از مرحوم عصار آثارى در وحدت وجود و بدا و علم الحديث و تفسير باقى مانده است.بعضى از آن آثار اخيرا چاپ شده است.معظم له در سال 1394درگذشت (. )112 ‏ ‏ ‏  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ -1رساله وحدت وجود -2رساله بدا -3اجابه الدعا في مساله البدا -4علم الحديث -5تفسير قرآن كريم -6شذراتي در جبر و اختيار و ... آثار يادشده در مجموعه اي تحت عنوان :مجموعه آثار عصار به اهتمام استاد سيدجالل الدين آشتياني همراه با حواشي و تعليقات ايشان به وسيله انتشارات اميركبير در سال 1376 به چاپ رسيده است. طبقه سى و سوم عالمه شعرانی * عالمه طباطبایی  اين طبقه،طبقه اساتيد خود طبقه سى و سوم ما هستند.ما به مالحظاتى از ترجمه اين طبقه در حال حاضر خوددارى مىكنيم و به وقت ديگر و فرصت مناسبترى موكول مىكنيم. ابوالحسن شعراني 7شوال 1393 1352 /8 /12  ‏ والدت میرزا ابوالحسن ،فرزند شیخ محمد ،فرزند آخوند مالغالمحسین ،فرزند مولی ابوالحسن مجتهد فرزند مال ابوالقاسم ،فرزند عبدالعزیز ،فرزند محمد باقر ،فرزند نعمت اللّه تهرانی و از نوادگان آخوند مالفتح اللّه کاشانی ،صاحب تفسیر منهج الصادقین ،در سال 1320هـ.ق در تهران چشم به جهان گشود. تحصیالت ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ استاد در ابتدای سنین نوجوانی ،نزد پدر بزرگوارش به فراگیری قرآن ،الفیه ابن مالک و شاطبیه پرداخت .سپس ،ادامه دروس حوزوی را در رشته های مختلف ،نزد افاضل قم و نیز در مدرسه خان مروی تهران پی گرفت. استاد در قم نزد حکیم میرزا محمود قمی ،متخلص به «رضوان» و نیز شیخ آقا بزرگ ساوجی ،علم فقه را فرا گرفت .و در محضر آیات عالی مقام ،حاج شیخ عبدالکریم حائری و حاج شیخ عبدالنبی نوری در قم ،سالها شاگردی می کرد. استاد در کنار تحصیل sعلوم حوزوی ،به فراگیری علوم روز از جمله ریاضی ،نجوم و اسطرالب نزد مرحوم میرزا حبیب اللّه ذوالفنون پرداخت. عالمه شعرانی در مقدمه ترجمه نفس المهموم ،به بیان چگونگی آغاز تحصیالت و تداوم آن می پردازد .و می گوید« :اما چنین گوید این بنده فانی ،ابوالحسن بن محمود بن غالمحسین بن ابی الحسن(المدعو بالشباب) ،که چون عهد شباب من به تحصیل علوم و حفظ اصطالحات و رسوم بگذشت ،و اقتداء به اسالفی الصالحین ،از هر علمی بهره گرفتم و از هر خرمنی خوشه برداشتم .گاهی به مطالعه کتب ادب از عجم و عرب ،و زمانی به درایت اسفار ،و زمانی به تتبع تفاسیر و اخبار ،و وقتی به تفسیر و تحشیه کتب فقه و اصول و گاهی به تعمق در مسائل ریاضی و معقول؛ تا آن عهد به سر آمد. و سرحت طرفی بین تلک المعالم لقد طفت فی تلک المعاهد کلها سالیان دراز ،شب بیدار و روز تکرار ،و همیشه و مدام دفاتر و کراریس و پیوسته مرفق اقالم و قراطیس .ناگهان، سروش غیب در گوش این ندا داد که علم برای معرفت است ،و معرفت بذر عمل و طاعت ،و طاعت بی اخالص نشود. و اینهمه میسر نگردد ،مگر به توفیق خدا و توسل به اولیاء ،مشغولیها تا چند. چون عمل در تو نیست نادانی علم چندان که بیشتر خوانی شتاب باید کرد و معاد را زادی فراهم ساخت .زود برخیز ،که آفتاب برآمد و کاروان رفت)2(. استادان ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ استادان ایشان در تهران و قم عبارتند از آیات عظام: . 1شیخ محمد تهرانی :پدر عالمه شعرانی ،وی اولین استاد ایشان بود که از همان دوران نوجوانی ،دروس ابتدایی حوزه ،قرآن و ادبیات عرب را به او آموخت و او را برای کسب دیگر علوم حوزوی و استفاده از محضر بزرگان آن دوران آماده کرد. . 2میرزا محمود قمی مشهور به رضوان :وی از استادان بزرگوار عالمه ،در علوم نقلی بود. . 3شیخ آقا بزرگ ساوجی :وی فاضل متبحر و عالی مقامی بود که در علوم فقه و دیگر علوم حوزوی ایشان را تعلیم داد. . 4محدث فاضل سید ابوتراب خوانساری :وی سهم بسزایی در راه تعلیم او داشت ،به طوری که حدود 30سال عالمه برای کسب علوم عالیه حوزوی در مدرسه مروی و حوزه های علمیه قم و نجف در نزد او تلمذ کرد و عالوه برفقه ،معارف شیعی و فقه اهل سنت را نزد او فراگرفت. .5میرزا حبیب الل ّه ذوالفنون :وی علم هیأت ،نجوم ،اسطرالب ،زیج و ریاضیات کاربردی را به عالمه یاد داد. . 6حاج میرزا مهدی آشتیانی :ایشان از استادان معروف و به نام حوزه بودند که دروس اصلی و عالیه حوزه را به مرحوم عالمه آموخت. دیگر استادان مرحوم شعرانی در علوم عقلی و نقلی ،عبارتند از :میرزا طاهر تنکابنی ،حاج شیخ عبدالنبی نوری ،حکیم هیدجی ،مسیح طالقانی ،ادیب لواسانی ،شیخ محمد رضا قمشه ای و میرزا علی اکبر یزدی.  ‏ ‏ ‏ ‏ آیت اللّه شعرانی ،دانشمندی کم نظیر ،عمیق و به حق جامع علوم عالیه بود .وی در فقه، اصول ،تاریخ ،نجوم ،ادبیات ،حکمت ،ریاضیات و محاسبات ید طوالیی داشت. جامعیت علمی عالمه شعرانی از جمله علمای نادری بود ،که جامع علوم معقول و منقول شناخته شد.این وسعت و گستردگی علمی ،برای او امتیاز مهمی محسوب می شود ،به طوری sکه در علوم :نجوم ،ریاضی و طب صاحب نظر بود ،و به زبانهای زنده دنیا از جمله :عربی ،عبری و انگلیسی تسلط و آشنایی کامل داشت s.همچنین ،زبان فرانسه را نزد یک عالم یهودی فرا گرفت. آیت اللّه حسن زاده آملی ،از شاگردان برجسته ایشان ،چنین می گوید« :این قهرمان علمی ،در جمیع علوم مختلف منحصر به فرد بود .هیچ کدام از علمای معاصر را مانند ایشان در ماهیت علوم و احاطه به آنها ندیدم)3(. وی به همه علوم روز اشراف داشت ،چنانچه یکی از علمای شیعی معاصرش که خود در رشته های مختلف علمی ید طوالنی داشت ،عالمه شعرانی را خواجه نصیر عصر معرفی کرد و گفت که او هئیت مالریون را از فرانسه به فارسی ترجمه کرد)4(. شاگردان ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ برخی از شاگردان آن عالم بزرگ عبارتند از حضرات آیات عظام: .1آیت اللّه میرزا هاشم آملی ( 1322ـ 1413هـ.ق) :او در شهر آمل به دنیا آمد و پس از طی دوران مقدماتی ،عازم تهران شد .در تهران ،وی تحصیالتش را نزد شهید مدرس ،سید محمد تنکابنی و عالمه شعرانی ادامه داد .سپس ،وی در سال 1345هـ.ق به قم رفت ،دوره عالی حوزه را در محضرت آیت اللّه حائری و آیت اللّه سید محمد حجت کوه کمره ای فرا گرفت و به درجه اجتهاد نائل شد .وی مدتی نیز ،در نجف اشرف در محضر آیات :میرزای نائینی ،آقا ضیاء عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی به ادامه تحصیل پرداخت و سالها در حوزه علمیه قم فقه و اصول را تدریس کرد. .2آیت اللّه جوادی آملی :ایشان از فقها و فالسفه بزرگ معاصر ،و از استادان حوزه علمیه قم است ،که دهها اثر علمی و فقهی دارد. مبرز عالمه به شمار می روند ،در این مقاله مفصل از ایشان سخن به میان .3آیت اللّه حسن زاده آملی :از شاگردان ّ آمد. .4استاد شیخ محمد حسن احمدی فقیه یزدی. .5استاد علی اکبر غفاری :او از شاگردان فرزانه استاد است ،که در زمینه تصحیح و طبع آثار حدیثی شیعه ،خدمات بی شائبه ای را ارائه کرده است. .6استاد میر جالل محدث ارموی( 1323هـ.ق ـ 1358هـ.ش) :استاد در شهر ارومیه به دنیا آمد .وی پس از عمری تحصیل و تحقیق و تألیف ،در تهران درگذشت و بیش از 70اثر علمی از خود برجای گذاشت. برخی دیگر از شاگردان عالمه ،عبارتند از سید محمد باقر حجتی ،محمد خوانساری ،احمد سیاح ،سید حسن سادات ناصری ،سید عباس شجاعی ،سید رضی شیرازی ،قوامی واعظ ،مهدی محقق و کمال مرتضوی. آثار فلسفه و کالم .1 شرح تجرید الکالم. .2 مجموعه اصطالحات فلسفی. .3 حاشیه بر فصل الخطاب محدث نوری. .4 کتاب راه سعادت در اثبات نبوت و رد شبهات یهودی و نصاری. .5 مقدمه و حواشی محققانه بر اسرار الحکم سبزواری. تفسیر و علوم قرآنی ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .1حاشیه بر تفسیر مجمع البیان در 10جلد ،با تصحیح کامل، اعراب گذاری و توضیحات. .2تصحیح کامل تفسیر صافی در دو جلد. .3تعلیقات بر تفسیر کبیر جدش ،تفسیر منهج الصادقین ،در یک جلد. .4مقدمه بر حواشی کامل تفسیر ابوالفتوح رازی با توضیح اشعار و شواهد عربی و فارسی در 12جلد. .5نثر طوبی و دائرة المعارف اصطالحات قرآنی تا حرف صاد. .6طبع متجاوز از 60سخن قرآنی که با نظر ایشان تصحیح و اعرابگذاری شد. حدیث و درایه ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ .1حواشsی و تحقیق کتاب وافی مرحوم فیض کاشانی در سsه جلد. .2تعلیقات بر شsرح اصول کافی مالصالح ،در 12 جلد. .3تعلیقات بر وسsائل الشیعه از جلد 16تا جلد s.20 .4تحقیق sو تصحیح جامعة الرواة به دسsتور آیت اللّه بروجردی. .5رساله ای در باب علم درایه. عرفانی .1 حاشیه بر ارشاد القلوب دیلمی. .2 ترجمه و شرح دعای «عرفه» ضمیمه کتاب فیض الدموع. .3 شرح و ترجمه مفصل صحیفه سجادیه.  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ فقه و اصول .1المدخل اولی عذب المنهل در اصول. .2شرح کفایه مرحوم آخوند به طریقه «قال و اقول» در اصول. .3حاشیه کبیره بر قواعد االصول. احکام .1رساله ای در شرح شکوک الصالة فی العروة الوثقی. .2رساله مختصر فقهی برای تدریس. .3مناسک حج با حواشی نه نفر از مراجع تقلید. .4شرح تبصره عالمه حلی. تاریخ اسالم .1 ترجمه کتاب االمام علی(ع) صوت العدالة االنسانیه ،با نقد لغزشهای (جرج جرداق)، نویسنده آن. .2 ترجمه کتاب نفس المهموم مرحوم شیخ عباس قمی. .3 تعلیقات بر کتاب محمد(ص) پیامبر و سیاستمدار ،نوشته مونتگمری وات. ویژگیهای علمی .1 مطالعات فراگیر علمی .2 دانشمندی ذوالفنون .3 روشن بینی و بصیرت .4 شرح صدر علمی .5 تعمیق و ژرفنگری .6 نبوغ فکری و اختراع علمی آشنایی با زبان های متعدد ‏ عالمه شعرانی عالوه بر مهارت کافی در فقه و اصول و تفسیر و حدیث و فلسفه و ریاضی و عرفان و کالم و ،...با چندین زبان -غیر از فارسی و عربی -آشنا بود: ‏ ‏ ‏ ‏ .1فرانسه :شعرانی به زبان فرانسه ،کامال تسلط داشت و بسیاری از کsتب علمی اسالمی ترجمه شده به زبان فرانسه را خود مطالعه و با متن اصلی تطبیق می کsرد و صحت و سقم ترجمه را تعsیین می نمود. .2ترکی :زبان ترکی را مثل زبان مادری می دانست و می خواند و می نوشت. .3انگلیسی :وی به زبان انگلیسی نیز به قدر متعارف و الزم آشنایی داشت. .4عبری :ایشان این زبان را از یک روحانی یهودی فراگرفته بود.  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ عالمه شعرانی sدر مقدمه ترجمsه نفس المهموم ،به بیان چگونگی آغاز تحصیالت و تداوم sآن میs پردازد .و می گوید: «اما چنین گوید این بنده فانی ،sابوالحسن بن محمود بن غالمحسین بن ابی sالحسن(المدعو بالشباب) ،که چون عهد شباب من به تحصیل علوم sو حفظ اصطالحات و رسوم بگذشت ،و اقتداءs به اسالفی sالصالحین ،از هر علمی sبهره گرفتم و از هر خرمنی sخوشه برداشتم .sگاهی به مطsالعه کتب ادب از عجم و عرب ،و زمانی sبه درایت sاسفار ،و زمانی sبه تتبع تفاسیر و اخبار ،و وقتی به تفسیر و تحشیه کتب فقه و اصsول و گاهی sبه تعمق در مسsائل ریاضsی و معقول؛ تا آن عهد به سر آمد. و سرحت sطرفی sبین تلک المعالم لقد طفت sفی تلک المعاهد کلها سالیان دراز ،شب بیدار و روز تکرار ،و همیشه و مدام دفاتر و کراریس و پیوسته مرفق sاقالم و قراطیس .ناگهان ،سروش غیب sدر گوش این ندا داد که علم برای معرفت است ،sو معرفت بذر عمل و طاعت ،و طاعت sبی sاخالص نشود .و اینهمه میسر نگردد ،مگر به توفیق sخدا و توسل به اولیاء ،مشsغولیها تا چند. چsون عمsل در تو نیست sنادانیs علم چندان که بیشتر خوانی شتاب باید کرد و معاد را زادی فراهم ساخت .زود برخیز ،که آفتاب برآمد و کاروان رفت)2(. آشنایی با دهخدا در 1317سن 33سالگی دعوت از او برای همکاری در متون عربی در لغت نامه دهخدا مشارکت داشته است. مدخل ابوریحان به تمامه از عالمه شعرانی است آشنایی با فلسفۀغرب ‏ ‏ ‏ ‏ در کتاب «فلسفه اولی یا مابعدالطبیعه» به ترجمۀ مصطلحات فلسsفی غرب پرداخته اند. از آن به« sمجموعه sمصطلحات فلسفی» یاد کرده اند این کتsاب در 1316چاپ شده است قبل از «سیر حکمت در اروپا»ی فروغی که در سال 1318تا 1320چاپ شده است. این کتاب در ضمیمه کتاب «زندگی نامه و خدمات علمی و فرهنگی مsرحوsم عالمه مsیرزا ابوالحسsن شعرانی» چاپ شده است. ارکان روش شناسی عالمه شعرانی سعید رحیمیان ،کیهان اندیشه ،46 ،ص 62 ‏ ‏ این بررسی به دیدگاه عقالنی و فلسفی عالمه شعرانی در تقابل دیدگاه مالصالح مازندرانی () شارح اصول کافی بیا شده است .این دیدگاه از همان جریان فرعی فلسفه و حتی تفکیک تبعیت می کرده است لذا با مخالفت عالمه شعرانی روبرو می شود. عالمه شعرانی ضمن مخالفت با غیر شرعی دانستن عرفان بیان می کند:  نکوهش ها در روایات درباره این علوم متوجه علمای سوء آنها و اهل مجادله آنهاست نه همۀ علماء  دید عقلی نسبت به آیات و احادیث اعتقاد به باطن احادیث و محکم و متشابه آنها تکیه بر حجیت ظواهر تفکیک اصطالحات احادیث از اصطالحات علوم وفات ‏ سرانجام ،عالمه شعرانی پس از سالها خدمات علمی و تبلیغی در سن 73سالگی بر اثر شدت ضعف دچار بیماری قلبی و ریه گsردید و پsس از چندی ،برای درمان به آلمان عازم شد .و سرانجام عالمه در نیمه شب یکشنبه 12آبان 7 / 1352شوال 1393هـ.ق ،در یکی از بیمارستان های شهر هامبورگ آلمان چشم از جهان فرو بست .بدن مبارک ایشان پس از انتقال به ایران ،در مقبره خانsوادگی در جوار حضرت عبدالعظیم الحسنی ،در شهر ری قرار گرفت .وصیتنامه وزین آن مرحوم ،در پایان جلد سوم حاشیه وافی درج شده است. ‏ چون به معنی بنگری آن دیگر و این دیگر است گر نگاهی هست مرگ عالم و عامی یکی وآن سزای سوختن چون چوب بی برگ و بر مرگ نادان چیست او مرده بود در زندگی است مرگ دانا از شمار عقل مرگ کشور است نیست کشور زنده جز با نام دانش زین سبب ‏ ‏ عالمه طباطبائي عالمه سیدمحمدحسین طباطبایی 1360-1281ش  تولد ‏ ‏ وفات ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ 18محرم سال 1402ه .ق مطابق با 24آبان سال 1360ه .ش در شهر قم تحصیالت ‏ ‏ 29ذى حجه سال 1321ه .ق مطابق با سال 1281ه .ش در شهر تبرsيز تبریز هجرت به نجف اشرف براى ادامه تحصيل1304 تحصيل فلسفه و عرفان در نجف اشرف و مالزمت آية الله قاضى طباطبائى تحصيل رياضيات و فقه و اصول تحصيل علم تفسير در محضر آية الله قاضى طباطبائى بازگشت به تبريز و شروع تحقيق 1314 زندگى پربار در قم در زمينه تحقيق و تدريس 1325 اساتید ‏ - 1آية الله سيد على قاضى طباطبائى. ‏ ‏ - 2حكيم سيد حسين بادكوبهاى. ‏ ‏ ‏ ‏ موضوع :فقه و اصول .مدت :هشت سال در خارج فقه و يكدوره اصول آية الله نائينى. - 6آية الله سيد ابوالحسن اصفهانى. ‏ ‏ موضوع :يكدوره اصول فقه و ابوابى از فقه .مدت :كه اصول تقريبا شش سال طول كشيده است و فقه چهار سال. - 5آية الله نائينى. ‏ ‏ موضوع :رياضيات و تحرير اقليدس .مدت :دو سال و اندى. - 4آية الله شيخ محمد حسين غروى اصفهانى ( معروف به كمپانى ). ‏ ‏ موضوع :عرفان نظرى ( كتاب تمهيد القواعد ) ،فلسفه ( منظومه سبزوارى ،اسفار ،مشاعر ،شفاء ، اثولوجيا ) ،اخالق ابن مسكويه.مدت :شش سال. - 3سيد ابوالقاسم خوانسارى. ‏ ‏ موضوع :عرفان عملى و عرفان نظرى ( احتماال الفتوحات المكيه ) ،تفسير و احتماال فلسفه .مدت :ده سال. موضوع :فقه .مدت :چند سال متوالى. - 7آية الله سيد محمد حجت كوهكمرى ،كه اصول كلى رجال را از ايشان فرا گرفتهاند. - 8آية الله حاج ميرزا على ايروانى مؤلف حاشيه بر مكاسب و كفايه. - 9آقا ميرزا على اصغر ملكى. شاگردان ‏ - 1استاد شهيد آية الله شيخ مرتضى مطهرى. ‏ ‏ - 2شهيد مظلوم آية الله دكتر محمد حسينى بهشتى. ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ موضوع :الهيات شفاء و اسفار مدت تلمذ :پنج سال. - 3آية الله شهيد على قدوسى ،موضوع :فلسفه. - 4آية الله شهيد دكتر محمد جواد باهنر ،موضوع :فلسفه. - 5عالمه حسن حسنزاده آملى ،موضوع :فلسفه ،عرفان ،حديث مدت تلمذ : هفده سال. - 6آية الله حاج شيخ جعفر سبحانى :موضوع :فلسفه. - 7آية الله عبد الله جوادى آملى. ‏ ‏ موضوع :الهيات شفاء و جلسات بسيار اصول فلسه و روش رئاليسم. موضوع :فلسفه ،كالم ،منطق ،عرفان و حديث ( اسفار ،شرح منظومه ،شرح تجريد ،برهان شفاء ،بحار االنوار .) . . . - 8عالمه سيد محمد حسين حسينى تهرانى ( اللهزارى ). ‏ موضوع :فلسفه ،كالم ،عرفان ،تفسير ،اخالق ،هيئت مدت تلمذ :حدودا چهار سال. آثار ‏ تفسير الميزان فى تفسير القرآن تصحيح تفسير القرآن و العقل ‏ فلسفه ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ نهاية الحكمة بداية الحكمة اصول فلسفه و روش رئاليسم حاشيه بر اسفار رساله قوه و فعل مقاله در حركت جوهرى تاريخ حيات و روش فلسفى مالصدرا على عليه السالم و فلسفه الهى منطق ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ 1 2 3 4 5 - رسالهاى رسالهاى رسالهاى رسالهاى رسالهاى در در در در در برهان. مغالطه. تحليل. تركيب. اعتباريات. آثار ‏ معارف اسالمى ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ قرآن در اسالم رسالهاى درباره حكومت اسالمى شيعه در اسالم كتاب شيعه رسالت تشيع در دنياى امروز رسالة الوالية رسالة التوحيد رسالة األسماء : رسالة األفعال : رسالة الوسائط مقالة فى التوحيد : مقالة فى العلم : بحثى كوتاه درباره علم امام عليه السالم : كتاب بررسيهاى اسالمى : ‏ مجموعهاى از مقاالت و رسائل استاد با اين عناوين مىباشد : ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ - 1درسهائى از قرآن - 2مباحث اجتماعى اسالمى - 3مقام و موقعيت زن در اسالم - 4نگاهى به تاريخ شيعه - 5واليت و زعامت در اسالم - 6محمد صلى الله عليه و آله و اسالم - 7درباره وحى - 8اعجاز و معجزه - 9چند بحث فلسفى. كتاب سنن النبى : حاشيه بر كفاية االصول : رساله المحاكمات يا تذييالت : المحاكمات بين المكاتبات االنسان قبل الدنيا : االنسان فى الدنيا : االنسان بعد الدنيا : ابتکارات فلسفی عالمه ‏ منبع :شمس الوحی تبریزی -سیره علمی عالمه طباطبائی ،آیة اهلل جوادی آملی ،نشر اسرار – 1386 ،صفحه 187تا 189و 198تا 202و 204تا 205 برخی از ابتکارات: ◦ ◦ تنها برهان ”ان“ در فلسفه استفاده می شود. فاعل بالجبر و فاعل بالقصد ‏ ◦ ◦ اراده جدای از علم به ضرورت عملی و جزم به ”باید“ نیست. نقد مثل افالطونی ‏ ◦ ◦ 182 عالمه میان فاعل بالجبر و فاعل بالقصد که دیگر حکما آنها را قسیم هم و از اقسام هشت گانه علت فاعلی برمی شمردند ،فرقی قائل نبودند. آنچه با قاعده عقلی اثبات می شود چیزی بیش از فرد کلی مجرد از آن ماهیت نیست که تفاوت آن با فرد مادی در نحوه وجود آن است .لذا ارباب انواع و مثل فردی مجرد از ماهیت هستند که حقایق موجودات جهان مادی هستند و اینگونه نیست که این افراد با افراد مادی اتحاد نوعی داشته باشند طرح مسئله حرکت در فلسفه اولی وقوع حرکت در حرکت  .1برهان لم و ان در فلسفه ‏ ‏ استاد عالمه رحمة الله در این دو نوع از برهان ،تنها برهان «ان» را ،آن هم sتنها در موردی که از یکsی از متالزمان به متالزم دیگر اسsتدالل شود ،در فلسفه مورد اسsتفاده می دانست« :الیبقی للبحث الفلسفی اال برهان االن الذی یعتمد فیه علی المالزمات العامة ،فیسلک فیه من sاحد المتالزمین العامین الی اآلخر» (نهایة الحکمه ،ص .)6 علت چنین دیدگاهی آن sاست که موضوع فلسفه اولی واقعیت خارج است که از تمام اشsیا جامع تر و بر همه آنها سایه افکن اسsت و هیچ چیز بیرون از آن نخواهد بود. محمولهای مسائل فلسفی نیز به همین دلیل به تنهایی یا به همراه مقابل خود ،برابر موضوع آن sاست ،از این رو نمی توان چیزی را خارج از قلمرو اصل وsاقعیت در نظر گرفت که سبب ثبوت محمول برای چنین موضوع عام و فراگیری باشد ،چون بیرون از واقعیت مطلق ،عدم اسsت ،از این جهت هیچ گونه علیتی برای وجود مطلق و محمول مساوی آن فرض ندارد و راهی برای برهان لم sدر مسائل فلسفی باز نیست و تنها برهانی که محموالت فلسفی را برای موضوعات آنها ثابت می کsند ،برهاsن ان است. در برهان sان نیز بنابر آنچه گذشsت ،مالزمات عامه که براسsاس آن از یکsی از متالزمان به متالزم دیگر پی برده می شود ،راهگشای مسائل فلسفی خواهد بود.  .2فاعل بالجبر و فاعل بالقصد ‏ ‏ ‏ ‏ یکی از ابتکارات استاد عالمه رحمة الله این بود که میان فاعل بالجبر و فاعل بالقصد که دیگر حکما آنها را قسیم هم و از اقسام هشت گانه علت فاعلی برمی شمردند ،فرقی قائل نبودند. در توضیح باید گفت که «فاعل بالجبر» به فاعلی گفته می شود که به فعل علم داشته باشد؛ اما نسبت به آن اختیاری نداشته باشد؛ مانند انسان مکره و مجبور که برای انجام کاری که مورد خواست و میل او نیست ،مجبور شود و «فاعل بالقصد» به فاعلی اطالق می شود که افزون بر اینکه به فعل خود علم دارد ،اراده نیز دارد؛ مانند انسانی که افعال اختیاری خود را انجام می دهد. استاد عالمه رحمة الله معتقد است در فاعل بالجبر ،کاری که اجبار کننده می تواند انجام دهد ،این است که فعل را برای فاعل مکره راجح و متعین کند؛ به این معنا که فاعل تنها با انجام فعل مواجه باشد و چاره ای جز انجام آن نداشته باشد؛ اما این امر باعث نمی شود فاعل در برابر فعل اراده ای نداشته باشد ،زیرا وی با ارزیابی رخداد خارجی و ترجیح جانب سالمت و امنیت خود ،اقدام به انجام کار مورد اجبار می کند ،بنابراین فاعل بالجبر نیز دارای اراده است و نمی توان او را فاقد اراده دانست و فاعل بالجبر در حقیقت یکی از اقسام فاعل بالقصد است و در خارج ،جدای از آن نیست. سپس استاد عالمه رحمة الله در این عدم اختالف ،استدراکی دارند مبنی بر اینکه بین فاعل مکره و فاعل بالقصد این تفاوت و جود دارد که فاعل مکره برخالف فاعل بالقصد ،در انجام افعال قبیح و حسن ،مستوجب عقاب و ثواب و مدح و ذم نیست؛ اما این اختالف به مبادی اختیاری در فعل و اختالف ماهوی آنها برنمی گردد تا اختالف بین دو فاعل ،حقیقی باشد ،بلکه آنها تنها به لحاظ سنتهای اجتماعی و قوانین جاری و برای حفظ مصالح با هم متفاوت اند به این معنا که کارهای صادر از فاعل بالقصد ،آثاری دارد که بر کارهای صادر از فاعل بالجبر مترتب نیست و این اختالف ،صرفا یک مطلب فقهی و حقوقی یعنی اعتباری است نه تکوینی.  .3ارتباط اراده و علم ‏ ‏ ‏ استاد رحمة الله حقیقت «اراده» را جدای از علم به ضرورت عملی و جزم به «باید» نمی دانستند و معتقد بودند نفس انسانی که علت فاعلی افعال صادر شده از انسان است ،تنها یک مبدا علمی است که صدور فعل از آن مبتنی بر این است که آن را کمال ثانی خود بداند ،به این لحاظ می فرمود« :در نفس انسان وصفی که حقیقتا غیر از علم به «باید» باشد ،وجود ندارد .یا الاقل در وجود آن تردید و تامل است» .به ایشان عرض شد :آیا این قول شما همان سخن برخی از معتزلیان است که اراده را به منفعت ارجاع می دهند؟ در پاسخ فرمود« :بین این دو قول ،تفاوت ظریفی وجود دارد :در قول معتزله اراده ،مجرد «تصدیق به نفع» است ،در حالی که در قول مختار ،اراده «جزم به باید» است». اشکال دیگر این بود که اگر نظر شما به مفاد آیه شریفه (و جحدوا بها و استیقنتها انفسهم ظلما و علوا ) (نمل ) 14/ضمیمه شود ،می توان نتیجه گرفت که گاه ممکن است یقین موجود باشد؛ اما عمل قلبی ،باور و ایمان به سبب عدم اراده وجود نداشته باشد .در پاسخ فرمودند« :یقین به «باید مطلق» و علم به «باید همه جانبه» هرگز از اقدام به عمل جدا نیست و آنچه بنابر این آیه در فرعون و مانند او و جود دارد ،یقین و علم به « باید نسبی» است ،زیرا در بعضی از قوای نفس و برخی از امیال نفسانی ،علم به «باید» پیدا نمی شود؛ و گرنه در صورت وجود چنین علمی ،در انجام فعل از سوی نفس تخلفی نیست». استاد عالمه رحمة الله به همین دلیل که در اثبات وصف مستقلی به نام اراده جدا از حقیقت علم ،تامل داشتند، به رغم اینکه بحث «اراده» را مانند دیگر حکما مطرح کردند ،در خالل طرح مسئله ،آن را به عنوان نقل قول و با تعبیر «علی ما قیل» بیان کردند و در مورد دیگر در ارائه معنای اراده به «تصدیق به وجوب عمل» و مضامین مشابه و شواهد مخصوص اکتفا کردند که همه این تبینها نشان دهنده تامل استاد در حقیقت اراده است تا زمینه های تدبر آیندگان فراهم شود.  .4نقدی بر مثل افالطونی ‏ ‏ ‏ اثبات ارباب انواع و مثل افالطونی که مورد تمایل اشراقیان و مذهب شیخ اشراق و نیز مختار صدرالمتالهین بوده ،از نظر استاد عالمه قدس سره مورد نقد و تامل است ،زیرا وجود عقول مجرد عرضی همانند وجود عقول مجرد طولی با هیچ مبنایی مباینت ندارد و تشکیک را در سلسله عقول عرضی حل کرده اند؛ ولی محل نظر استاد رحمة الله این است که مراد از «ارباب انواع» نزد حکمای الهی که آن را به استناد قاعده امکان اشرف اثبات کرده اند ،این است که یک سلسله کلیات مجرد که به وجود خارجی در عالم عقل موجودند ،از لحاظ ماهیت نوعی همانند فرد موجود مادی ،مندرج تحت ماهیت کلی همان فرد موجود مادی هستند و تفاوت ماهوی با فرد مادی ندارند؛ فقط در نحوه وجود خارجی از یکدیگر امتیاز دارند که یکی فردی مادی و دیگری فردی مجرد اسsت؛ لیکن باید دقت کرد که آیا در جریان قاعده امکان اشر ،اتحاد ماهیت فرد اخس و فرد اشرف شرط است یا نه؛ اگر اتحاد ماهیت شرط نباشد ،صرف صدق مفهوم کلی بر یک موجود مجرد خارجی ،دلیل بر آن نیست که آن مفهوم ،ماهیت آن فرد مجرد خارجی است. گذشته از این ،اگر اتحاد ماهیت شرط نباشد ،راهی برای اثبات امکان اشرف وجود ندارد و اگر اتحاد ماهیت شرط باشد، احراز آن شرط از کجا میسر است؟ زیرا چنان که اشاره شد ،هرگز صدق مفهومی کلی بر مصداقی خارجی ،دلیل بر آن نخواهد بود که آن مفهوم همانند ماهیت آن مصداق خارجی است و همچنین صرف آنکه فرد مجرد خارجی همه کماالت فرد مادی را واجد است ،دلیل بر آن نیست که هر دو از یک ماهیت باشند؛ نظیر علت و معلول که تمام کماالت وجودی معلول را علت به نحو احسن داراست؛ ولی آن علت ،داخل در ماهیت معلول نیست. خالصه آنکه پذیرش موجودهای مجرد عقلی طبق براهین وجود عالم عقل ،کامال سهل است و نیز آن موجودات مجرد ،حقایق موجودات جهان ماده اند و اینکه موجودات جهان ماده نیز رقائق آنها هستند ،مورد قبول و تصریح حضرت استاد است؛ ولی اتحاد نوعی ارباب انواع با افراد مادی ،مورد نظر و نقد معظم له است (ر.ک :نهایة الحکمه ،ص )294و در نتیجه ،مثل افالطونی و ارباب انواع با آن خصوصیاتی که از حکمای الهی نقل شده است ،مورد قبول عالمه نیست و صرف آنکه آن موجودات مجرد مسئولیت تدبیر افراد مخصوص را به اذن واجب الوجود داشته و مدبر امر آنهایند ،موجب اتحاد ماهیت مجرد و مادی نخواهد بود.  .5فروع حرکت جوهری ‏ أ .بعد چهارم جسم ب .حدوث زمانی جهان طبیعت ج .طرح مسئله حرکت در فلسفه اولی د .جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن روح هـ .حرکت عالم به سوی علم حرکت عالم به سوی علم و نیل به معلوم ،برخالف آنچه بین حکما مشهور بود و طبق آن ،صورتهای علمی به سوی عالم منتقل می شود و درجات تجرد را یکی پس از دیگری طی می کند. و .ارجاع محموالت بالضمیمه به خارج محمول ارجاع محموالت بالضمیمه به خارج محمول؛ زیرا در اعراض ذاتی و خواص طبیعی ،ماده قوه همه آنها را داراست و با تحول ذاتی ،آنچه در نهاد مواد هست ،شکوفا می شود و چیزی از خارج ضمsیمsه آنها نخواهد شد ،بلکه از صمیم و درون آنها برمی خیزد و این تحلیل ،مستلزم برهم زدن بساط مقوsالت ده گانه نیست ،بلکه با حفظ آنها قابل پذیرش است. ز .وقوع حرکت در حرکت وقوع حرکت در حرکت؛ زیرا اعراض تابع جوهر و قائم به وجود آن هستند و چون جوهر سیال است ،توابع آن نیز دارای حرکت تبعی (نه عرضی) خواهند بود؛ یعنی اعراض واقعا ً به تیع جوهر ،حرکت دارند و چون sدر خود آن اعراض نیز حرکت یافت می شود ،پس دارای حرکتی دیگر خواهند بود و حرکتی بر حرکت دیگر پدید می آید و قیام حرکت به حرکت ،مانند قیام عرض به عرض ،وقتی به یک جوهر ذاتی برسد ،مانعی ندارد ،زیرا در این حال به حرکتی ختم می شود که خود ،عین متحرک است و نیز قیام حرکت به حرکت ،گرچه موجب پیچیدگی و کندی است؛ ولی هرگز مایه سکون نخواهد بود؛ اما صدرالمتألهین رحمةالله آن sرا محذور وقوع در حرکت می دانست و دیدگاه عالمه رحمsةالله این بود که هرگز مسئله حرکت جوهری ،جدای از قبول حرکت در حرکت نیست و حکیم متأله ،مالصدرا که پایه گذار حرکت جوهری بود ،فرصت تحلیل همه فروع آن sرا نیافت( .الحکمة المتعالیه ،ج ،3ص)78 ح .تالزم تغییر با حرکت هیچ گونه تغیری بدون حرکت نیست ،بلکه هرگونه تحولی رهین حرکت است ،بنابراین تا تغیر تدریجی نباشد ،تغیر دفعی محقق نمی شود (نهایة الحکمه ،ص ،)202چنان که همه حرکتهای حقیقی ،تکاملی است و هرگز حرکت ذاتی و حقیقی ،از کمال به سوی نقص نخواهد بود ،هرچند حرکت عرضی از کمال به ضعف یافت می شود. ط .جهان ماده؛ یک واحد حقیقی سیال جهان ماده یک واحد حقیقی سیال است که به سمت ثبات و تجرد حرکت می کند( .الحکمة المتعالیه ،ج ،3ص182 ،62 «حاشیه کتاب») ی .تبیین و توجیه ارتباط امر متغیر با ثابت  .6تأمل در مقوله «أین» ‏ استاد عالمه رحمةالله اثبات مقsوله مستقلی به نام «أین» را دشوار می دانستند و آن را به مقوله «وضع» ارجاع می دادند .بنابر دیدگاه ایشان ،شمار مقوالت کم می شود ،اما اصل این تقلیل ،مشکلی ایجاد نمی کند ،چsون حصر مقوالت در ده ،عقلی نیست و احتمال کاهش یا افزایش آنها وجود دارد. البته ایشان در بحث مقsوالت در کتاب نهایة الحکمة نظر نهایی خودشان را مطرح نکرده اند و مانند دیگر حکیمان سخن گفته اند؛ ولی در تشریح وقوع حرکت در مقوالت فرموده اند« :مقوله ای مستقل بالذات به نام «أین» ،محل شک است( ».نهایة الحکمه، ص)206  .7نظریه استخدام ‏ از آرای مهم عالمه رحمةالله در حوزه انسان شناسی ،نظریه استخدام است .فتوای حضرت استاد درباره این نظریه به گونه ای منسجم ارائه نشده ،اما با دقت در بحثهای مختلف تفسیر قیم المیزان ،به ویژه آنچه درباره نیاز انسان به وحی و نبوت بیان شده است و با در نظر گرفتن مبانی فلسفی ایشان در براهین محکsم «حکمت متعالیه» از قبیل «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء» بودن روح آدمی ،می توان به تبیینی دست یافت که معنای «طاغی بالطبع و مدنی بالفطره» بودن انسان را تأمین می کند .براساس همین مبنای استوار است که آدمی به رغم تعدsد مراتب و قوای جسمانی و روحانی خود ،حقیقت واحدی را شکل می دهد که از کارگاه خاک سر برکشیده و تا بارگاه قدس الهی بال و پر می گشاید. ویژگی‌های مکتب فلسفی عالمه محمد علی اردستانی و قاسمعلی کوچنانی ،ابداعات فلسفی عالمه طباطبایی ،پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی، ،1388ص42 ‏ واقع گرایی در شناخت ‏ ‏ ‏ تفکیک حقایق از اعتباریات ‏ ‏ ‏ ‏ کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم نفی سوفسطائیگری و ایده ئالیستی نقد بر قسیم بودن فاعل بالقصد و فاعل بالجبر تفکیک بین وجوب عام اعتباری و وجوب حقیقی کاربرد چشمگیر منطق در مباحث فلسفی و تکیه بر یقینیات تنظیم ریاضی فلسفه ‏ ‏ ‏ رعایت تقدم و تاخر مقدمات و نتایج بحث رعایت تقدم مسائل اصولی و مبنایی و تاخر مطالب فرعی و جزئی جعل را از فروعات علیت می دانند نه مستقل نقش عالمه طباطبایی در احیای فلسفه و گسترش آن ‏ نگارش کتاب های آموزشی ◦ ◦ ‏ ‏ ‏ ‏ بدایه الحکمه نهایه الحکمه اهمیت دادن به دروس فلسفی در حوزه درس خود دفاع از تفکر فلسفی در اسالم اشاره به مباحث فلسفی در تفسیر قرآن معرفی فلسفه اسالمی و تفکر عرفانی (شیعی) به دنیای غرب با مکاتبات خود با هانری کربن (-1903 )1979 ‏ مولفات هانری کربن ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ 191 تاریخ فلسفه@ اسالمی تصحیح المشاعر مال صدرا فلسفه@ ایرانی و فلسفه تطبیقی روابط حکمت@ اشراق و فلسفه ایران باستان ارض ملکوت انسان نورانی در تصوف ایرانی ابن سینا و تمثیل عرفانی کتاب شیعه و نقش آن در شناساندن شیعه عنوان ◦ شیعه در اسالم این کتاب به بررسی شیعه از آغاز شکل گیری در صدر اسالم تا حیات ائمه می پردازد. به ابعاد مختلف حیات فکری و فرهنگی شیعه و نقش ائمه و علمای شیعه در حیات فکری و فرهنگی اسالم به طور کلی می پردازد. این کتاب توسط آقای دکتر سید حسین نصر در دانشگاه های آمریکا تدریس شده و تقریرات در س ایشان گردآوری شده و به عنوان کتاب انگلیسی ( Shi`hشیعه) چاپ گردید. این کتاب با استقبال گسترده ای روبرو گردیده است. اکنون این کتاب به عنوان یکی از متون تخصصی الهیات در دانشگاه ها ی ایران تدریس می گردد. 192 تفسیر المیزان المیزان فی تفسیر القرآن بزرگترین تفسیر شیعی پس از تفسیر تبیان شیخ طوسی (م 460ق) و مجمع البیان طبرسی 20 جلد (عربی) ویژگی ها ◦ ◦ تفسیر قرآن به قرآن جامع گرایی ‏ ◦ ◦ ◦ پرداختن به مباحث علمی وفلسفی و کالمی توجه به شبهات و اشکاالت مخالفان و نقد و بررسی آنها شناسایی آیات کلیدی و ریشه ای قرآن ‏ ◦ 193 حکومت ،آزادی ،عدالت اجتماعی ،نظم اجتماعی ،مشکالت امت اسالمی ،علل عقب ماندگی مسلمانان ،حقوق زن مرحوم عالمه از آیات کلیدی قرآن کریم به عنوان غرر آیات یاد می فرمود که درخشش چشمگیر آنها نه تنها راهگشای بسیاری از آیات دیگر قرآن بود بلکه پایه محکمی برای حل بسیاری از احادیث خواهد بود. اعتناء تام به اخبار و احادیث از پیامبر اکرم (ص@) و ائمه معصومین (ع) شیوه نگارش و ترتیب مطالب: ◦ -1بیان آیات ‏ ‏ ‏ ◦ ◦ 194 که در آن به یک یا چند موضوع از این موضوعات هفتگانه می‌پردازد: - 1معارف و حقایقی مربوط به اسماء و صفات خداوند -2 .اطالعات مربوط به افعال خداوند -3 مسائل مربوط به کلیات عالم -4دانستنی‌های مربوط به انسان قبل از دنیا -5دانستنی‌های مربوط به انسان در دنیا -6دانستنی‌های مربوط به انسان بعد از دنیا -7معارف مربوط به اخالق انسانی غالباً مسائل لغوی و ادبی در همین بخش یعنی ابتدای «بیان آیات» مطرح می شود. -2در مرحله دوم در ذیل هر بخش از تفسیر ،پس از نقل آیات و توضیح لغوی و ادبی و بیان مراد هر ایه با شیوه‌ی «قرآن به قرآن» فصلی تحت عنوان «بحث روایی» به نقل و نقد روایات از منابع خاصه و عامه اختصاص داده‌اند و شأن نزول آیات را غالباً در همین بخش آورده‌ اند. -3سپس در مرحلة سوم بحث‌های مناسب کالمی ،فلسفی ،علمی و یا مربوط به علوم قرآنی نظیربحث در باب اعجاز بطور مطلق و بیان وجوه چندگانه‌ی اعجاز قرآن یا جبر و تفویض و یا شفاعت و محکمات و متشابهات در میان می‌آید. مزایا و محاسن المیزان مزایا و محاسن المیزان -1جمع دو شیوه تفسیر@ی ترتیبی و موضوعی -2وحدت موضوعی در هر سوره -3روح کلی حاکم بر قرآن -4شناخت ارتباط آیات قرآن -5جایگاه فطرت پاک در رسیدن به حقایق قرآن. 195 اصول فلسفه و روش رئالیسم ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ رضا داوری اردکانی ،ما و تاریخ فلسفه اسالمی 399،به بعد قدری از این شهرت مرهون شاگردش استاد مطهری است که با شرح آن عملی شد. ادراکات اعتباری «او ادراکات اعتباری را شرح داد تا بگوید احکام ماتریالیسم تاریخی، اعتباری است و در علم نظری نمی گنجد و اطالق فلسفه بر آن روا نیست». در فلسفه اسالمی جایی نداشت و عالمه مطرح کرد. به زبان فنی نیست و ساده است از سوابق مطلب هیچ نگفته اند  اعتباریات اخالقی و سیاسی عقلی یا عقالیی است اما ذاتی نیست حسن وقبح