بررسی جايگاه علمی سلامت معنوی و نقش آن در پيشگيری از بيماری ها

صفحه 1:


صفحه 2:
بررسی جایگاه علمی سلامت معنوی و نقش آن در پیشگیری از بیماری ها: یک مطالعه مقدماتی نویسندگان: لادن عباسیان محمود عباسي احسان شمسي گوشكي زهرا معمارياني ارائه دهنده: هدی ابوالحسنی داروساز و ۴۲0 شیمی داروبی 

صفحه 3:
نویسنده مسوول * دکتر محمود عباسي * دكتراي حقوق پزشكي گروه حقوق پزشکي» مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشكي دانشگاه علوم يزشكي شهيد بهشتيء تهران» ایران * فصلنامه اخلاق يزشكي سال جهارم؛ شماره جهاردهم؛ زمستان 49609 

صفحه 4:
* معدمه شاید در هیچ عرصه ديگري جز علوم زیت پزشكي» رويارويي میان سلامت معنوي و علم چنان موجب مناقشه نبوده است علیرغم همه پیشرفت هاي نظري در حوزه تلامت» توجه به بعد معنوي سلامت در اکثر برنامه هاي ارتقاي سلامت مغفول مانده است درباره نحوه ي تأثیر معنویت بر بهداشت و سلامت افراد نیز ابهامات و سوالاتي زيادي وجود دارد که پژوهش هاي تازه براي پاسخ به آنها ضروري است اين پژوهش درصدد بررسي مقدماتي جایگاه علمي و نقش سلامت معنوي در پيشگيري از بيماري ها است 

صفحه 5:
روش انجام پژوهش پژوهش حاضر يك مطالعه توصيفي است براي جمع آوري اطلاعات از روش الآگادي استفاده شده است اطلاعات و داده ها با روش غبرمستقيم و استفاده از اسناد بايگاني شده چه به صورت اسناد خصوصي یا ویراسته» کتب تخصصي و مراجع مکتوب گردآوري و مورد بررسي قرار گرفته است 

صفحه 6:
از زمان بقراط تا به امروز اين باور وجود دارد که: ۷ خداوند هم شفادهنده و هم منشاً علم پزشکان است ۷پزشکان وسیله اي براي تشخیص, درمان و رساندن شفا به بیماران اند (بقراط 1966 م.) (آموندسن» 998 م.صص 97 - ‎(ISP‏ 

صفحه 7:
پیشرفتهای علم پزشکی * نظریه ميكرويي: اگرچه در قرن 000 به يك انقلاب عظیم در عرصه علوم پزشكي منجر شد و هر روز خدمتي جدید را به بشریت عرضه کرد اما در ادامه با مشکلات و بن بست هايي مواجه گردید 9 ایجاد نحله هاي فلسفي پسامدرن: (دوره گذار از پزشكي مدرن به پزشكي پسامدرن): در اواسط قرن 000 علاوه بر عوامل جسمي در تعریف سلامتي و بيماري, به جنبه هاي رواني و اجتماعي آن توجه بيشتري مي شد * در دهه هفتم و هشتم قرن (66 بررسي هاي اپیدمیولوژيك و بوم شناختي که به نوعي مبتني بر فرضیه تأثیر عوامل اجتماعي بر علوم پزشكي بود از ارزش خاصي برخوردار شد و تا دهه 

صفحه 8:
پیشرفتهای علم پزشکی در دهه هاي اخيرء ابعاد ديگري در تعریف سلامتوارد و به تدریج در نوشته هاي علمي آورده شده است: سلامت و بيماري انعكاسي از درهم تراوشي عوامل زيستي؛ رواني» اجتماعي و معنوي است گذار از دوران مدرن و تجربه ی نه چندان موفق بشر در برخي جنبه ها باعث شد که در اواخر قرن بیستم و آغاز هزاره جدید بازگشتي دوباره به ابعاد غيرمادي وجود مشاهده شود متخصصان بهداشت و سلامت دریافته اند که استفاده از روش هاي مدرن و تكنولوژي هايي که اکنون به عنوان سنت امروز ‎ale‏ ‏پزشكي شناخته مي شوند به تنهايي پاسخگوي همه جنبه هاي مواجهه با بیمار و پيشگيري و درمان بيماري ها نیست بررسي علمي نقش سلامت معنوي يكي از مباحث مهم در پژوهش هاي علوم سلامت شده است: « عامل فراموش شده » 

صفحه 9:
تأثیر معنویت بر پيشگيري از بيماري ها ابهامات زياد نتايج حاصل از مطالعات كاربردي هنوز به طور كامل قابل توجيه بسياري از عوامل هستند كه همزمان و طي عمر در زندكي فرد وارد مي شوند و نسبت دادن تغييرات و متغيرهاي تجربي به عوامل معنوي را تحت تأثیر قرار داده و گاه دشوار و غیرممکن مي کنند هدف عمده اين مطالعه بررسي مقدماتي جایگاه علمي و نقش سلامت معنوي در روند پيشگيري از بيماري ها است 

صفحه 10:
بنيادهاي نظري ایده سلامت معنوي در فلسفه و تاریخ طب * در گذر. از. مدرنیسم به پست مدرنیسم:,ناکافعبودن دیدگاه هاي زیست شناختي در حل مشکلات آنسان و سلامتي و بيماري * تحقیقات متعدد دانشمندان از يك سو و بازگشت جامعه به ارزش هاي انساني از سوي دیگر: پزشكي رشد فزاینده اي یافته و فلسفه زیست شناختي در تعریف سلامتي و بيماري و برخورد با انسان جاي خود را به فلسفه کل نگري یا دیدگاه جامع نگربي داد: نگاه به انسان در ابعاد زیست شناختي» رواني» اجتماعي» روحي و معنوي مورد توجه قرار گرفته است 

صفحه 11:
معنویت و طبابت به هم آميخته اند «طب تلفيقي» درمان هاي معنوي بخش مهمي از درما نهاي طبي بومي در,سرزمین هاي شرقي حکیمان مشهور ايراني در کتب پزشكي کهن, به معنویت در امر طبابت پرداخته اند جرجاني» طبیب معنوي را عارفي مي داند که از طریق ارشاد و تکمیل» قدرت انجام اين طب را دارد اولين بار يك دانشمند مسلمان ايراني» علي بن ربن طبريء آن هم قريب ‎EOD‏ ‏سال قبل» ارتقاي سلامت جسمي را در معنويت و سلامت معنوي مي ديد در كتاب فردوس الحكمه كه نخستين بار مفهوم طب تلفيقي را مطرح نموده است از کلیه اطلاعات طبي سرياني» ايراني» هندي و يوناني که در آن زمان در دسترس اطبا بوده» استفاده شده است: طب گياهي را از ایران طب آیورودا (دانش زندگي) را از هند طب يونان را از يونان باستان 

صفحه 12:
طب ايراني * با سابقه هزاران ساله» داراي رويكردي کل نگر برمبناي پيوستگي جدلم و روح و ذهن انسان است که تنها به درمان بيماري ها محدود نبوده پلکه سبكي براي ارتقاي سلامت و کیفیت زندگي به شمار مي رود * مدارس طبي ایران باستان به تربیت سه گروه طبیب مي پرداختند: شفادهندگان با اصول روحاني 2 شفادهندگان با قانون 9. شفادهندگان با چاقو ‎٠‏ پزشکان روحاني از نظر تحصیلات در سطح بالاتري از دو دسته دیگر بوده و با به کار بردن کلمات مقدس به بهترین وجه قادر به معالجه و خارج کردن بيماري از بدن بوده اند ‏رازي در مقدمه کتاب « الطب الروحاني » خود مي نویسد که اين کتاب مکمل و به موازات کتاب « المنصوري » اش است که هدف آن مطالعه « طب جسماني » است ‎٠‏ ابن سينا درباره صفات طبیب مي گوید: «طبیب باید که دائم بشارت دهنده صحت و سلامتي براي بیمار باشد چرا که براي عوارض نفساني تأثبر فوق العاده دارد» 

صفحه 13:
از داروینیسم تا تتوبيولوژي معنویت و سلامت معنوي سه نیاز اصلي را برآورده مي کند:,این سه نیاز در مجموع عبارتند از: نيازهاي شناختي» انگيزشي و اجتماعي اسبيلكا ( 000005 م.) اينها را نیاز به معناء کنترل و ارتباط پا دیگران مي نامند این جدال هنوز هم ادامه دارد چنانکه كشمكشي تازه تر بر سر: خلقت گرايي عقیده ديني بنيادگرايي است که داستان خلقّت جهان و حیات را مو به مو قبول دارد و تأیید مي کند و منکر هر نوع تكاملي است علم آفرینش رويكردي تازه تر است که طرفدارانش مي خواهند اندیشه علمي را با خلقت گرايي آشتي دهند طرح هوشمندانه كوششي جدیدتر براي ادغام علم و مفهوم مذهبي خلفت بوده و پرورده دانشمندان فرهیخته و از نظر مذهبي سنتي است در سالیان اخیر» ریبرن و ریچموند ر 0666م, ۵000م) زیست شناسي و دین را پیوند داده: « تئوبیولوژی»: معنویت و سلامت معنوي میتواند به انسان معنوي» پيشگيري از بيماري ها و ارتقاي سلامت جسمي را اعطا کند 

صفحه 14:
پيشگيري از بيماري ها * پژوهشگران سه سطح مشخص کرده اند: پيشگيري نخستین: با هدف پيشگيري از شروع بيماري صورت مي كيرد ©. ييشكيري دومين: با هدف شناسايي و درمان بيماري در مراحل اوليه بيماري و اقدام هايي براي كاهش و تخفيف علائم صورت مي يذيرد بيش از أنكه بيماري سبب مشكلات غيرقابل بركشت شود * ييشكيري سومين: با هدف كنترلء تقليل اثرات یا کاهش بيشرفت يك بيماري تقريباً تثبيت شده و غيرقابل بركشت صورت مي كيرد 

صفحه 15:
پيشگيري از بيماري ها اثر معنویت بر سلامت جسمي به دلیل زيرساختارهاي,فرودي و اجتماعي که ایجاد میکند از شروع بيماري و عوامل موچوّد آن تا مرگ تأثیرگذار است و با مکانیسم هاي گوناگون موجب پيشگيري از بيماري ها مي شود معنویت به افراد امکان مي دهد در زندگي معني و مفهوم واحدي را پیدا کرده و نيروي برتر از خود را تجربه کنند سلامت معنوي مي تواند اثري مثبت بر سلامت رواني و جسمي داشته باشد از مهمترین عوامل و مکانیسم هاي بالقوه و و مفروض بر تأثيرگذاري سلامت معنوي بر پيشگيري از بيماري ها میتوان به شبکه هاي اجتماعي؛ حمایت هاي اجتماعي و عوامل و مکانیسم هاي رواني و فیزیولوژيك اشاره نمود حمایت معنوي, نهادهاي معنوي و شبکه هاي معنوي و رهبري معنوي عامل بسیار ارزشمندي براي پيشگيري از بيماري محسوب مي شوند. 

صفحه 16:
اسرائیلا میراشتاین: 000»(6: مقاله «دیدگاه معنوي بهودي درباره سایکوپاتولوي و سايكوتراپي: نظر يك يزشلك» به بررسي بيماري هاي روحي قوم یهود و منابع دین,یهود براي سلامت معنوي مردمش مي پردازد و نیم نگاهي نیز به کلیت بحثْ و اطلاقش به اقوام دیگر دارد. به نظر میراشتاین» چون بیماران از جهت نگرش شان به راه حل ها متفاوتند (يعني برخي از بیماران راه حل را در دستان خدا مي دانند در حالي که دیگران بر اين نظرند که خدا به كساني كمك مي کند که به خودشان كمك مي کنند)» راه برخورد با آنها نیز متفاوت است. به نظر اوء معنویت مي توانند منابع مفيدي براي درمان باشند که مي توان با فراهم آوردن ابزاري خاص مثل تیم درماني متشکل از روحانیون و کشیشان يا با ارجاع بيمار به جامعه ايماني خويش اميد بیمار را افزایش داد. 

صفحه 17:
لورين ماركس ( ©2000) مدل مفهومي ارائه كريده كه ارتباط سه بعد تجربه مذهبي (اعمال مذهبيء باورهایمعتوي و جامعه ايماني) را با ابعاد سه گانه سلامت (ابعاد زیستی» رواني و اجتماعي) نشان مي دهد منظور از عمل مذهبي تجلیات بيروني و قابل مشاهده ایمان است منظور از باورهاي معنوي» دیدگاه ها و باورها و معاني دروني و شخصیت مراد از جامعه ايماني» ارتباط فرد با گروه هاي مذهبي و دریافت حمایت از چنین اجتماعاتي است به نظر او اين مدل مفهومي منحصر به مسیحیت نیست و قابل اطلاق به مذاهب دیگر نیز هست به نظر مارکس» بسياري از رفتارهاي پیشگیرانه (نظیر رفتارهاي جنسي پرخطر و استفاده پا اجتناب از مصرف الکل یا تتباکو و مواد مخدر) تحت تأثیر باورهاي معنوي هستند 

صفحه 18:
مستندات علمي و باليني نقش سلامت معنوي سازمان جهاني بهداشت « معنویت » را به عنوواق يك اصل براي ارتقاي سلامت. افراد پذیرفته است در تعریف سلامت. ابعاد معنوي را نیز درنظر مي كيرد در رویکرد سازمان جهاني بهداشت به مراقبت هأي تسكيني در درمان» نيازهاي عاطفي و معنوي بیمار علاوه بر فرآیند تسکین درد تماماً داراي اهمیت است لانگوي اولین تنوري سلامت را بر پایه معنویت بیان کرد نيومن بيماري را يك شوك تلقي مي کرد که معنویت نقش مهمي براي برگشت به حالت اولیه و تعادل سلامتي ایفا مي کند اصول مشتركي در دستورات مذهبي ادیان عمده جهان وجود دارد که از سلامتي پیروان آن ها محافظت مي کند (ريشه در معنویت ادیان دارد) 

صفحه 19:
طب معنوي در طب معنوي تلاش مي شود از طرق مختلفي قدرت دفاعآبیمار و اعتماد به نفس او را افزوده و به کنار آمدن او با مشکلات و بیمار پهاي مژمن كمك نمایند در مقایسه با طب رایج» سیستم هاي درماني مکمل و جایگزین با رويكردي کل نگر به جنبه هاي روح و ذهن و جسم انسان قابلیت,ارانه درما نهاي همه جانبه دارند توجه به معنویت طبیعتاً موجب فعال سازي مسوولیت پذيري شخص در زمینه دسته اي اصول و باورهاي مندرج شده در دین مي شود که اثرات جسماني نیز دارند. كش اهاي معنر ی موجب لفزایش سامت اجتماصي شده و تعامانت اجتماعي را افزایش میدهند و حمایت اجتماعي را به عنوان يك منبع ارتقاي سلامت جسمي فراهم مي آورد بنا یه نظر باداچینو و دراپرء اعمال معنوي مي تواند خود بهبودي را افزایش دهد 

صفحه 20:
طب معنوي * در مکانیسم سایکونوروفيزيولوژيك نیژ احساس رضامندي ناشي از ثمرات معنوي از طریق تأثیر بر مکانیسم هاي شناخته شده مغزي و به وسیله نورویيتَي‌هاي پیام رسان روي سیستم ها و اندامهاي بدن مانند قلب و عروق ايمني و.. تأثیر تقویت کننده دارد که نتیجه اين تأثیرات: * پيشگيري از بيماري * افزايش تحمل بيماري * بهبود سريع تر بيماري است كه در تحقيقات مختلف اين مسئله نشان داده شده است 

صفحه 21:
طب معنوي مارتینسون و سادستروم به اين نکته اشاره کرده اند که عقایدآمعنوي به عنوان شكلي از سازگاري فعال بیماران مبتلا به سرطانشناخته مي شود کوننیگ و همکارانش نیز عقیده دارند که در موقعیت هاي تنش زا به ویژه مسایل مرتبط با سلامتي» معنویت منبع مهم سازگاري به شمار مي رود هش مك کلین و همکارانش نیز نشان داد معنویت اثري قوي بر نااميدي پایان زندگي در بیماران مبتلا به سرطان دارد افرادي که از سلامت معنوي برخوردارند افرادي توانمند» قوي» داراي قدرت کنترل» و حمایت اجتماعي بیشترند چراکه معنویت» به همراه نيروهاي مذهبي از قبیل دعاء نقش مهمي در قبول بيماري ها دارد و معنویت در واقع يكي از ابعاد وجود انساني است که در مواقع بروز بحران و استرس به شکل بارزي نمود پیدا کرده» سبب خلق معنا در زندگي شده و الهام بخش فرد در رويارويي با مشکلات مي شود 

صفحه 22:
مراقبت معنوي پزشکان و پرستاران و تأثیر آن بر نتایج مداخلات درماني و باليني * مراقبت معنوي از بیمار در حال حاضر در قالب قرآیند پرستاري صورت میگیرد *_آگاهي از نيازهاي معنوي بیمار و همچنین اثرات اجتمالي که بيماري کنوني بر روي تجربیات معنوي وي گذاشته است در جریان مراقبت از او امري ضروري محسوب مي گردد ۰ آگاهي از عقاید معنوي بیماران و تلاش براي احترام و درنظر گرفتن آنها در روند تشخیص و درمان بيماري ها نیز همواره امري مهم تلقي * مطالعات نشان مي دهند که 0. بیماران» از پرستاران انتظار دارند که توانايي بحث درباره سلامت معنوي آنها را داشته باشند 9 مراقبت معنوي که بیماران از پرستاران خود انتظار دارند بر میزان تشخیص نيازهاي معنوي بیماران و اقدامات برنامه ريزي و اجرا شده تأثیر مي گذارد 

صفحه 23:
مراقبت معنوي پزشکان و پرستاران و تأثیر آن بر نتایج مداخلات درماني و باليني پزشك. از دیگر سوی مسوول مراقبت از بیمار است این مراقبت در درجه اول جسماني است که با رو شهاي مختلف دارويي» جراحي؛ پرتودرماني شيمي درماني و... به انجام مي رسد: بر عهده پزشك از سوي ديكرء مراقبت ها جنبه هاي ديگري هم دارند از جمله جنبه معنوي که برعهده تیم پزشکي است تيم پزشكي میتواند به بیمار كمك کند تا جنبه هاي معنوي زندگي خود را در طول فرایند تشخيصي و درماني سر و سامان بدهد این « مراقبت معنوي » تا حد زيادي وابسته به فرهنگ است 

صفحه 24:
* همچنان که توجه به معنویت در بیماران» موضوع بملهمي است و لازم است پزشکان با همه جوانب عوّامل دخیل در بيماري جسمي آشنا بوده و مداخلات درماني دربرگیرنده توصیه هاي معنوي پيشگيري» درمان طبي و مراقبتهاي تكميلي باشد» * توجه به مرأقبت معنوي پزشکان و پرستاران نیز از مهمترین عوامل موثر در پيشگيري موثر. از بيماري ها است که متأسفانه مورد غفلت و بي توجهي قرار. میگیرد * عواملي مانند تجارب زندگي وتندرستي معنوي خود پرستاران نیز میتواند در پیش بيني و تعیین مراقبت معنوي موثر باشد 

صفحه 25:
يافته ها رشته هاي علمي جدید دیدگاه هابي رلإلآرباره نقش هاي احتمالي مولفه هاي معنوي در پيشگيري از بيناري ها مطرح کرده اند اما تا وقتي نظریه هاي,آنها به پژوهش عملي نینجامد اصولاً عقیم مي مانند پژو هش هاي مربوط اذعان داریند كه مؤلفه هاي معنوي از تأثیرات پیشگیرانه غالباً مثبتي برخوردارند اما هنوز باید کار زيادي صورت گیرد تا مسائل مربوط به همبستگي سلامت معنوي و سلامت جسمي روشن شوند يافته ها نشان داد که پيشگيري از بيماري ها را نمي توان از مراقبت معنوي جدا نمود 

صفحه 26:
۷مسوولیت نهايي تحقق جامعه سالم برعفده وت |است ۷ هر نظام سلامت: ۷ براي رسیدن به سلامت جسمي بايستياز پتانسیل معنوي وجودي بیماران و اعضاي تیم درماني بهره مند شود “از سوي ديكر به تقویت بنیان هاي معنوي جامعه به عنوان يك مؤلفه مهم سلامتي بنگرد تا با كمك ساختارهاي مختلف نظام اجتماعي همچون نهادهاي فرهنگي» اقتصاد» آموزش و پرورش و... به وظیفه خود در جهت ارتقاي سلامت جامعه بهتر عمل کند 

صفحه 27:
.0 بيشنهادات در سطح بيمارستان ها ييشنهاد مي شود كه مديران شرايطي را براي شرکت پرستاران در دوره هاي آموزشي مستمر کنفرانس,ها و کنگره ها در زمینه اهمیت بعد معنوي و مراقبت معنوي جهت ار ‎alt UN gM‏ کرده و آنها را به برگزاري کنفرانس هاي داخلي بيمارستاني در رابطه با اين موضوع ترغیب کنند. . در چارچوب نظام آموزش پزشكي, لازم است در آموزش باليني و نظري؛ دانشجویان علوم پزشكي به ویژه دانشجویان پزشكي و پرستاري با مقوله سلامت معنوي به عنوان يكي از ابعاد مهم سلامت و رضایت از زندگي آشنايي بيشتري پیدا کنند تا نگاه جامع تري نسبت به مددجو داشته باشند و بتوانند در سایه حفظ کرامت هاي انساني و اخلاقي» خدمات و مراقبت هاي کامل تر و مناسب تري را به آنان ارائه دهند . پیشنهاد مي گردد که محتواي درسي در مورد معنویت و مراقبت معنوي در برنامه آموزش پرستاري گنجانده شود. بدین جهت بسترسازي فرهنگي قبل از تهیه محتواي درسي امري ضروري به نظر مي رسد 

صفحه 28:
.0 بيشنهادات جهت تعيين محتواي درسي بيشنهاد مي شود کمیته اي متشکل از صاحب نظران مختلف در اين امر تشكيل شود و با توجه به محدوديت هاء موانع و ويزكي هاي جامعه مشخص شود که چگونه و در کدام قسمت از برنامه آموزش پزشكي و پزستاري مي توان محتواي مراقبت معنوي را گنجاند و تدریس نمود همچنین پیشنهاد مي گردد که محتوي درس مراقبت معنوي شامل توصیف و تعریف مفهوم معنویت» نيازهاي معنوي تأثیر بعد معنوي بر سلامت جسمي و اهمیت مراقبت معنوي در مراقبت هاي پزشكي و پرستاري باشد . در محیط بالین نیز لازم است اساتید باليني و مربیان پرستاري در هر دوره آموزشي به نيازهاي معنوي بیماران در کنار نيازهاي جسمي و رواني اهمیت داده و مراقبت معنوي را در طراحي برنامه مراقبت هاي پزشكي و پرستاري قرار دهند. در نهایت» پیشنهاد مي شود پژوهشگران و صاحب نظران علوم انساني سلامت با انجام پژوهش هاي مختلف در مورد این بعد از وجود انسان به شناساندن هرچه بیشتر اهمیت بعد معنوي به عنوان جزء اصلي و مركزي در سلامتي انسان و کسب بهبودي تلاش 

صفحه 29:
نتیجه گيري * مفهوم معنویت و سلامت معنوي اگرچة به ظأهر بسي دور از علوم زيست يزشكي است اما در عمل ان بسياري جهات با آن ارتباط دارد * نوك اين كوه يخ نمودار است اما هر جه علم ييوندهاي گوناگون معنویت» سلامت معنوي و علوم زیست پزشكي را بيشتر بررسي مي كند بيكر اين كوه يخ بيش از ييش نمايان مي شود. 

صفحه 30:
والجبال آوتاد) ‎re co yw]‏ 

صفحه 31:
esl PB Bt) yes ae ee eee eer eer ee yes ‏خداوند» نوو آمتمانها وزمین‎ ‏ا ری و‎ ae Ee 2S) Ree ee ie Se Ete ese a iTS) HRY G9) 5 قدری صاف و شفافت اسپت) که دون تماس آتش نزدیک است (شعلهور شود و ‎ve ee or‏ ا ا ی و ‏خداوند بر مردم مثلها مزند و به هر چیزی لگاه است. | ‎‘a ١‏ ‎ 

بررسي جايگاه علمي سالمت معنوي و نقش آن در پيشگيري از بيماري ها :يك مطالعه مقدماتي نویسندگان :الدن عباسيان محمود عباسي احسان شمسي گوشكي زهرا معمارياني ارائه دهنده :هدی ابوالحسنی داروساز و PhDشیمی دارویی نويسنده مسؤول • دکتر محمود عباسي • دكتراي حقوق پزشكي ،گروه حقوق پزشكي، مركز تحقيقات اخالق و حقوق پزشكي ،دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي ،تهران ،ايران • فصلنامه اخالق پزشكي سال چهارم ،شماره چهاردهم ،زمستان 1389 مقدمه • • • • شايد در هيچ عرصه ديگري جز علوم زيست پزشكي ،رويارويي ميان سالمت معنوي و علم چنان موجب مناقشه نبوده است عليرغم همه پيشرفت هاي نظري در حوزه سالمت ،توجه به بعد معنوي سالمت در اكثر برنامه هاي ارتقاي سالمت مغفول مانده است درباره نحوه ي تأثير معنويت بر بهداشت و سالمت افراد نيز ابهامات و سؤاالتي زيادي وجود دارد كه پژوهش هاي تازه براي پاسخ به آنها ضروري است اين پژوهش درصدد بررسي مقدماتي جايگاه علمي و نقش سالمت معنوي در پيشگيري از بيماري ها است روش انجام پژوهش • پژوهش حاضر يك مطالعه توصيفي است • براي جمع آوري اطالعات از روش اسنادي استفاده شده است • اطالعات و داده ها با روش غيرمستقيم و استفاده از اسناد بايگاني شده چه به صورت اسناد خصوصي يا ويراسته، كتب تخصصي و مراجع مكتوب گردآوري و مورد بررسي قرار گرفته است از زمان بقراط تا به امروز اين باور وجود دارد كه: خداوند هم شفادهنده و هم منشأ علم پزشكان است ‏پزشكان وسيله اي براي تشخيص ،درمان و رساندن شفا به بيماران اند (بقراط 1952 ،م). (آموندسن 1996 ،م،صص )157 - 127 پیشرفتهای علم پزشکی • نظريه ميكروبي :اگرچه در قرن 20به يك انقالب عظيم در عرصه علوم پزشكي منجر شد و هر روز خدمتي جديد را به بشريت عرضه كرد اما در ادامه با مشكالت و بن بست هايي مواجه گرديد • ايجاد نحله هاي فلسفي پسامدرن( :دوره گذار از پزشكي مدرن به پزشكي پسامدرن) :در اواسط قرن 20عالوه بر عوامل جسمي در تعريف سالمتي و بيماري ،به جنبه هاي رواني و اجتماعي آن توجه بيشتري مي شد • در دهه هفتم و هشتم قرن 20بررسي هاي اپيدميولوژيك و بوم شناختي كه به نوعي مبتني بر فرضيه تأثير عوامل اجتماعي بر علوم پزشكي بود از ارزش خاصي برخوردار شد و تا دهه پیشرفتهای علم پزشکی • • • • در دهه هاي اخير ،ابعاد ديگري در تعريف سالمت وارد و به تدريج در نوشته هاي علمي آورده شده است :سالمت و بيماري انعكاسي از درهم تراوشي عوامل زيستي ،رواني ،اجتماعي و معنوي است گذار از دوران مدرن و تجربه ی نه چندان موفق بشر در برخي جنبه ها باعث شد كه در اواخر قرن بيستم و آغاز هزاره جديد بازگشتي دوباره به ابعاد غيرمادي وجود مشاهده شود متخصصان بهداشت و سالمت دريافته اند كه استفاده از روش هاي مدرن و تكنولوژي هايي كه اكنون به عنوان سنت امروز علم پزشكي شناخته مي شوند ،به تنهايي پاسخگوي همه جنبه هاي مواجهه با بيمار و پيشگيري و درمان بيماري ها نيست بررسي علمي نقش سالمت معنوي يكي از مباحث مهم در پژوهش هاي علوم سالمت شده است « :عامل فراموش شده » تأثير معنويت بر پيشگيري از بيماري ها • • • • • ابهامات زياد نتايج حاصل از مطالعات كاربردي هنوز به طور كامل قابل توجيه نيستند چگونگي و مكانيسم تأثيرگذاري عامل معنويت بر سالمت و بيماري افراد کامال مشخص نیست بسياري از عوامل هستند كه همزمان و طي عمر در زندگي فرد وارد مي شوند و نسبت دادن تغييرات و متغيرهاي تجربي به عوامل معنوي را تحت تأثير قرار داده و گاه دشوار و غيرممكن مي كنند هدف عمده اين مطالعه بررسي مقدماتي جايگاه علمي و نقش سالمت معنوي در روند پيشگيري از بيماري ها است بنيادهاي نظري ايده سالمت معنوي در فلسفه و تاريخ طب • در گذر از مدرنيسم به پست مدرنيسم :ناكافي بودن ديدگاه هاي زيست شناختي در حل مشكالت انسان و سالمتي و بيماري • تحقيقات متعدد دانشمندان از يك سو و بازگشت جامعه به ارزش هاي انساني از سوي ديگر :پزشكي رشد فزاينده اي يافته و فلسفه زيست شناختي در تعريف سالمتي و بيماري و برخورد با انسان جاي خود را به فلسفه كل نگري يا ديدگاه جامع نگري داد :نگاه به انسان در ابعاد زيست شناختي ،رواني ،اجتماعي ،روحي و معنوي مورد توجه قرار گرفته است معنويت و طبابت به هم آميخته اند «طب تلفيقي» • • • • • • • • درمان هاي معنوي بخش مهمي از درما نهاي طبي بومي در سرزمين هاي شرقي حكيمان مشهور ايراني در كتب پزشكي كهن ،به معنويت در امر طبابت پرداخته اند جرجاني ،طبيب معنوي را عارفي مي داند كه از طريق ارشاد و تكميل ،قدرت انجام اين طب را دارد اولين بار يك دانشمند مسلمان ايراني ،علي بن ربن طبري ،آن هم قريب 1200 سال قبل ،ارتقاي سالمت جسمي را در معنويت و سالمت معنوي مي ديد در كتاب فردوس الحكمه كه نخستين بار مفهوم طب تلفيقي را مطرح نموده است از كليه اطالعات طبي سرياني ،ايراني ،هندي و يوناني كه در آن زمان در دسترس اطبا بوده ،استفاده شده است: طب گياهي را از ايران طب آيورودا (دانش زندگي) را از هند طب يونان را از يونان باستان طب ايراني • با سابقه هزاران ساله ،داراي رويكردي كل نگر برمبناي پيوستگي جسم و روح و ذهن انسان است كه تنها به درمان بيماري ها محدود نبوده بلكه سبكي براي ارتقاي سالمت و كيفيت زندگي به شمار مي رود • مدارس طبي ايران باستان به تربيت سه گروه طبيب مي پرداختند: .1شفادهندگان با اصول روحاني .2شفادهندگان با قانون .3شفادهندگان با چاقو • پزشكان روحاني از نظر تحصيالت در سطح باالتري از دو دسته ديگر بوده و با به كار بردن كلمات مقدس به بهترين وجه قادر به معالجه و خارج كردن بيماري از بدن بوده اند • رازي در مقدمه كتاب « الطب الروحاني » خود مي نويسد كه اين كتاب مكمل و به موازات كتاب « المنصوري » اش است که هدف آن مطالعه « طب جسماني » است • ابن سينا درباره صفات طبيب مي گويد« :طبيب بايد كه دائم بشارت دهنده صحت و سالمتي براي بيمار باشد چرا كه براي عوارض نفساني تأثير فوق العاده دارد» از داروينيسم تا تئوبيولوژي • • • • • • معنويت و سالمت معنوي سه نياز اصلي را برآورده مي كند :اين سه نياز در مجموع عبارتند از :نيازهاي شناختي ،انگيزشي و اجتماعي اسپيلكا ( 2003م ).اينها را نياز به معنا ،كنترل و ارتباط با ديگران مي نامند اين جدال هنوز هم ادامه دارد چنانكه كشمكشي تازه تر بر سر: خلقت گرايي عقيده ديني بنيادگرايي است كه داستان خلقت جهان و حيات را مو به مو قبول دارد و تأييد مي كند و منكر هر نوع تكاملي است علم آفرينش رويكردي تازه تر است كه طرفدارانش مي خواهند انديشه علمي را با خلقت گرايي آشتي دهند طرح هوشمندانه كوششي جديدتر براي ادغام علم و مفهوم مذهبي خلقت بوده و پرورده دانشمندان فرهيخته و از نظر مذهبي سنتي است در ساليان اخير ،ريبرن و ريچموند ( 1998م .و 2000م ).زيست شناسي و دين را پيوند داده « :تئوبيولوژي» :معنويت و سالمت معنوي ميتواند به انسان معنوي ،پيشگيري از بيماري ها و ارتقاي سالمت جسمي را اعطا كند پيشگيري از بيماري ها • پژوهشگران سه سطح مشخص كرده اند: .1پيشگيري نخستين :با هدف پيشگيري از شروع بيماري صورت مي گيرد .2پيشگيري دومين :با هدف شناسايي و درمان بيماري در مراحل اوليه بيماري و اقدام هايي براي كاهش و تخفيف عالئم صورت مي پذيرد پيش از آنكه بيماري سبب مشكالت غيرقابل برگشت شود • پيشگيري سومين :با هدف كنترل ،تقليل اثرات يا كاهش پيشرفت يك بيماري تقريبًا تثبيت شده و غيرقابل برگشت صورت مي گيرد پيشگيري از بيماري ها • • • • • اثر معنويت بر سالمت جسمي به دليل زيرساختارهاي فردي و اجتماعي كه ايجاد ميكند از شروع بيماري و عوامل موجود آن تا مرگ تأثيرگذار است و با مكانيسم هاي گوناگون موجب پيشگيري از بيماري ها مي شود معنويت به افراد امكان مي دهد در زندگي معني و مفهوم واحدي را پيدا كرده و نيروي برتر از خود را تجربه كنند سالمت معنوي مي تواند اثري مثبت بر سالمت رواني و جسمي داشته باشد از مهمترين عوامل و مكانيسم هاي بالقوه و و مفروض بر تأثيرگذاري سالمت معنوي بر پيشگيري از بيماري ها ميتوان به شبكه هاي اجتماعي، حمايت هاي اجتماعي و عوامل و مكانيسم هاي رواني و فيزيولوژيك اشاره نمود حمايت معنوي ،نهادهاي معنوي و شبكه هاي معنوي و رهبري معنوي عامل بسيار ارزشمندي براي پيشگيري از بيماري محسوب مي شوند. اسرائيال ميراشتاين :2004 :مقاله «ديدگاه معنوي يهودي درباره سايكوپاتولوژي و سايكوتراپي :نظر يك پزشك» • به بررسي بيماري هاي روحي قوم يهود و منابع دين يهود براي سالمت معنوي مردمش مي پردازد و نيم نگاهي نيز به كليت بحث و اطالقش به اقوام ديگر دارد. • به نظر ميراشتاين ،چون بيماران از جهت نگرش شان به راه حل ها متفاوتند (يعني برخي از بيماران راه حل را در دستان خدا مي دانند در حالي كه ديگران بر اين نظرند كه خدا به كساني كمك مي كند كه به خودشان كمك مي كنند ) ،راه برخورد با آنها نيز متفاوت است. • به نظر او ،معنويت مي توانند منابع مفيدي براي درمان باشند كه مي توان با فراهم آوردن ابزاري خاص مثل تيم درماني متشكل از روحانيون و كشيشان يا با ارجاع بيمار به جامعه ايماني خويش اميد بيمار را افزايش داد. لورن ماركس ( )2005مدل مفهومي ارائه كرده • • • • • • كه ارتباط سه بعد تجربه مذهبي (ا عمال مذهبي ،باورهاي معنوي و جامعه ايماني) را با ابعاد سه گانه سالمت (ابعاد زيستي ،رواني و اجتماعي) نشان مي دهد منظور از عمل مذهبي تجليات بيروني و قابل مشاهده ايمان است منظور از باورهاي معنوي ،ديدگاه ها و باورها و معاني دروني و شخصيت مراد از جامعه ايماني ،ارتباط فرد با گروه هاي مذهبي و دريافت حمايت از چنين اجتماعاتي است به نظر او ،اين مدل مفهومي منحصر به مسيحيت نيست و قابل اطالق به مذاهب ديگر نيز هست به نظر ماركس ،بسياري از رفتارهاي پيشگيرانه (نظير رفتارهاي جنسي پرخطر و استفاده يا اجتناب از مصرف الكل يا تنباكو و مواد مخدر) تحت تأثير باورهاي معنوي هستند مستندات علمي و باليني نقش سالمت معنوي • • • • • سازمان جهاني بهداشت « معنويت » را به عنوان يك اصل براي ارتقاي سالمت ،افراد پذيرفته است در تعريف سالمت ،ابعاد معنوي را نیز درنظر مي گيرد در رويكرد سازمان جهاني بهداشت به مراقبت هاي تسكيني در درمان، نيازهاي عاطفي و معنوي بيمار عالوه بر فرآيند تسكين درد تمامًا داراي اهميت است النگوي اولين تئوري سالمت را بر پايه معنويت بيان كرد نيومن بيماري را يك شوك تلقي مي كرد كه معنويت نقش مهمي براي برگشت به حالت اوليه و تعادل سالمتي ايفا مي كند • اصول مشتركي در دستورات مذهبي اديان عمده جهان وجود دارد كه از سالمتي پيروان آن ها محافظت مي كند (ريشه در معنويت اديان دارد) طب معنوي • • • • • • در طب معنوي تالش مي شود از طرق مختلفي قدرت دفاع بيمار و اعتماد به نفس او را افزوده و به كنار آمدن او با مشكالت و بيمار يهاي مزمن كمك نمايند در مقايسه با طب رايج ،سيستم هاي درماني مكمل و جايگزين با رويكردي كل نگر به جنبه هاي روح و ذهن و جسم انسان ،قابليت ارائه درما نهاي همه جانبه دارند توجه به معنويت طبيعتًا موجب فعال سازي مسؤوليت پذيري شخص در زمينه دسته اي اصول و باورهاي مندرج شده در دين مي شود كه اثرات جسماني نيز دارند. كنش هاي معنوي موجب افزايش سالمت اجتماعي شده و تعامالت اجتماعي را افزايش میدهند و حمايت اجتماعي را به عنوان يك منبع ارتقاي سالمت جسمي فراهم مي آورد بنا به نظر بالداچينو و دراپر ،اعمال معنوي مي تواند خود بهبودي را افزايش دهد طب معنوي • در مكانيسم سايكونوروفيزيولوژيك نيز احساس رضامندي ناشي از ثمرات معنوي از طريق تأثير بر مكانيسم هاي شناخته شده مغزي و به وسيله نوروپپتيدهاي پيام رسان روي سيستم ها و اندامهاي بدن مانند قلب و عروق ،ايمني و ...تأثير تقويت كننده دارد كه نتيجه اين تأثيرات: • پيشگيري از بيماري • افزايش تحمل بيماري • بهبود سريع تر بيماري است كه در تحقيقات مختلف اين مسئله نشان داده شده است طب معنوي • • • • • مارتينسون و سادستروم به اين نكته اشاره كرده اند كه عقايد معنوي به عنوان شكلي از سازگاري فعال بيماران مبتال به سرطان شناخته مي شود كوئنيگ و همكارانش نيز عقيده دارند كه در موقعيت هاي تنش زا به ويژه مسايل مرتبط با سالمتي ،معنويت منبع مهم سازگاري به شمار مي رود نتايج پژوهش مك كلين و همكارانش نيز نشان داد معنويت اثري قوي بر نااميدي پايان زندگي در بيماران مبتال به سرطان دارد افرادي كه از سالمت معنوي برخوردارند افرادي توانمند ،قوي ،داراي قدرت كنترل ،و حمايت اجتماعي بيشترند چراكه معنويت ،به همراه نيروهاي مذهبي از قبيل دعا ،نقش مهمي در قبول بيماري ها دارد و معنويت در واقع يكي از ابعاد وجود انساني است كه در مواقع بروز بحران و استرس به شكل بارزي نمود پيدا كرده ،سبب خلق معنا در زندگي شده و الهام بخش فرد در رويارويي با مشكالت مي شود مراقبت معنوي پزشكان و پرستاران و تأثير آن بر نتايج مداخالت درماني و باليني • مراقبت معنوي از بيمار در حال حاضر در قالب فرآيند پرستاري صورت ميگيرد • آگاهي از نيازهاي معنوي بيمار و همچنين اثرات احتمالي كه بيماري كنوني بر روي تجربيات معنوي وي گذاشته است در جريان مراقبت از او امري ضروري محسوب مي گردد • آگاهي از عقايد معنوي بيماران و تالش براي احترام و درنظر گرفتن آنها در روند تشخيص و درمان بيماري ها نيز همواره امري مهم تلقي • مطالعات نشان مي دهند كه .1بيماران ،از پرستاران انتظار دارند كه توانايي بحث درباره سالمت معنوي آنها را داشته باشند .2مراقبت معنوي كه بيماران از پرستاران خود انتظار دارند بر ميزان تشخيص نيازهاي معنوي بيماران و اقدامات برنامه ريزي و اجرا شده تأثير مي گذارد مراقبت معنوي پزشكان و پرستاران و تأثير آن بر نتايج مداخالت درماني و باليني • پزشك ،از ديگر سوی مسؤول مراقبت از بيمار است • اين مراقبت در درجه اول جسماني است كه با رو شهاي مختلف دارويي، • جراحي ،پرتودرماني ،شيمي درماني و ...به انجام مي رسد :برعهده پزشك • از سوي ديگر ،مراقبت ها جنبه هاي ديگري هم دارند از جمله جنبه معنوي كه برعهده تيم پزشكي است • تيم پزشكي ميتواند به بيمار كمك كند تا جنبه هاي معنوي زندگي خود را در طول فرايند تشخيصي و درماني سر و سامان بدهد • اين « مراقبت معنوي » تا حد زيادي وابسته به فرهنگ است • همچنان كه توجه به معنويت در بيماران ،موضوع مهمي است و الزم است پزشكان با همه جوانب عوامل دخيل در بيماري جسمي آشنا بوده و مداخالت درماني دربرگيرنده توصيه هاي معنوي پيشگيري ،درمان طبي و مراقبتهاي تكميلي باشد، • توجه به مراقبت معنوي پزشكان و پرستاران نيز از مهمترين عوامل مؤثر در پيشگيري مؤثر از بيماري ها است كه متأسفانه مورد غفلت و بي توجهي قرار ميگيرد • عواملي مانند تجارب زندگي وتندرستي معنوي خود پرستاران نيز ميتواند در پيش بيني و تعيين مراقبت معنوي مؤثر باشد يافته ها • رشته هاي علمي جديد ديدگاه هايي را درباره نقش هاي احتمالي مؤلفه هاي معنوي در پيشگيري از بيماري ها مطرح كرده اند اما تا وقتي نظريه هاي آنها به پژوهش عملي نينجامد اصوًال عقيم مي مانند • پژوهش هاي مربوط اذعان دارند كه مؤلفه هاي معنوي از تأثيرات پيشگيرانه غالبًا مثبتي برخوردارند اما هنوز بايد كار زيادي صورت گيرد تا مسائل مربوط به همبستگي سالمت معنوي و سالمت جسمي روشن شوند • يافته ها نشان داد كه پيشگيري از بيماري ها را نمي توان از مراقبت معنوي جدا نمود  مسؤوليت نهايي تحقق جامعه سالم برعهده دولت است ‏هر نظام سالمت: براي رسيدن به سالمت جسمي بايستي از پتانسيل معنوي وجودي بيماران و اعضاي تيم درماني بهره مند شود ‏از سوي ديگر به تقويت بنيان هاي معنوي جامعه به عنوان يك مؤلفه مهم سالمتي بنگرد تا با كمك ساختارهاي مختلف نظام اجتماعي همچون نهادهاي فرهنگي ،اقتصاد ،آموزش و پرورش و ...به وظيفه خود در جهت ارتقاي سالمت جامعه بهتر عمل كند پيشنهادات .1در سطح بيمارستان ها پيشنهاد مي شود كه مديران شرايطي را براي شركت پرستاران در دوره هاي آموزشي مستمر ،كنفرانس ها و كنگره ها در زمينه اهميت بعد معنوي و مراقبت معنوي جهت ارتقاي دانش و مهارت الزم فراهم كرده و آنها را به برگزاري كنفرانس هاي داخلي بيمارستاني در رابطه با اين موضوع ترغيب كنند. .2در چارچوب نظام آموزش پزشكي ،الزم است در آموزش باليني و نظري، دانشجويان علوم پزشكي به ويژه دانشجويان پزشكي و پرستاري با مقوله سالمت معنوي به عنوان يكي از ابعاد مهم سالمت و رضايت از زندگي آشنايي بيشتري پيدا كنند تا نگاه جامع تري نسبت به مددجو داشته باشند و بتوانند در سايه حفظ كرامت هاي انساني و اخالقي ،خدمات و مراقبت هاي كامل تر و مناسب تري را به آنان ارائه دهند .3پيشنهاد مي گردد كه محتواي درسي در مورد معنويت و مراقبت معنوي در برنامه آموزش پرستاري گنجانده شود .بدين جهت بسترسازي فرهنگي قبل از تهيه محتواي درسي امري ضروري به نظر مي رسد پيشنهادات .1 .2 .3 .4 جهت تعيين محتواي درسي پيشنهاد مي شود كميته اي متشكل از صاحب نظران مختلف در اين امر تشكيل شود و با توجه به محدوديت ها ،موانع و ويژگي هاي جامعه مشخص شود كه چگونه و در كدام قسمت از برنامه آموزش پزشكي و پرستاري مي توان محتواي مراقبت معنوي را گنجاند و تدريس نمود همچنين پيشنهاد مي گردد كه محتوي درس مراقبت معنوي شامل توصيف و تعريف مفهوم معنويت ،نيازهاي معنوي ،تأثير بعد معنوي بر سالمت جسمي و اهميت مراقبت معنوي در مراقبت هاي پزشكي و پرستاري باشد در محيط بالين نيز الزم است اساتيد باليني و مربيان پرستاري در هر دوره آموزشي به نيازهاي معنوي بيماران در كنار نيازهاي جسمي و رواني اهميت داده و مراقبت معنوي را در طراحي برنامه مراقبت هاي پزشكي و پرستاري قرار دهند. در نهايت ،پيشنهاد مي شود پژوهشگران و صاحب نظران علوم انساني سالمت با انجام پژوهش هاي مختلف در مورد اين بعد از وجود انسان به شناساندن هرچه بيشتر اهميت بعد معنوي به عنوان جزء اصلي و مركزي در سالمتي انسان و كسب بهبودي تالش كنند. نتيجه گيري • مفهوم معنويت و سالمت معنوي اگرچه به ظاهر بسي دور از علوم زيست پزشكي است اما در عمل از بسياري جهات با آن ارتباط دارد • نوك اين كوه يخ نمودار است اما هر چه علم پيوندهاي گوناگون معنويت ،سالمت معنوي و علوم زيست پزشكي را بيشتر بررسي مي كند پيكر اين كوه يخ بيش از پيش نمايان مي شود. هللا نور السموات واالرض ُهَّللا ُنوُر الَّس َمَو ِت َو اَأْلْر ِض َم َث ُل ُنوِر ِه َک ِم ْش َکوٍه ِفیَه ا ِم ْص َب اٌح اْلِم ْص َب اُح ِفى ُز َج اَج ٍه الُّز َج اَج ُه َک َأَّن َه ا َک ْو َک ٌب ُد ِّر ٌّى ُیوَقُد ِمن َش َج َر ٍه ُّم َبَر َک ٍه َز ْی ُتوَن ٍه اَّل َش ْر ِقَّیٍه َو اَل َغ ْر ِبَّیٍه َی َکاُد َز ْی ُتَه ا ُیِض ى ُء َو َلْو َلْم َت ْم َس ْس ُه َن اٌر ُّن وٌر َع َلى ُنوٍر َی ْهِدى ُهَّللا ِلُنوِر ِه َم ن َی َش آُء َو َی ْض ِر ُب ُهَّللا اَأْلْم َث َل ِللَّن اِس َو ُهَّللا ِبُکِّل َش ْى ٍء َع ِلیٌم خداوند ،نور آسمانها وزمین است .مثل نور او همچون چراغدانى است که در آن چراغى (پر فروغ) باشد .آن چراغ در میان شیشهاى و آن شیشه همچون ستارهاى تابان و درخشان .این چراغ از روغن درخت پر برکت زیتون بر افروخته است ،که نه شرقى است و نه غربى( .روغنش به قدرى صاف و شّفاف است) که بدون تماس آتش نزدیک است (شعلهور شود و) روشنى دهد. نورى است بر فراز نور دیگر .هر کس را که خداوند بخواهد به نور خویش هدایت مىکند ،و خداوند براى مردم مثلها مىزند و به هر چیزى آگاه است.