بررسی قاعده لا ضرر و لا ضرار

بررسی قاعده لا ضرر و لا ضرار

اسلاید 1: بسم الله الرحمن الرحیم

اسلاید 2: موضوع مقاله بررسي قاعده لا ضرر ولاضرار سيدمصطفي اختراعي طوسي

اسلاید 3: چکیده... لا ضرر و لا ضرار في الاسلام بخشي از روايتي است كه فقها در اثبات قاعده نفي ضرر بدان استناد كرده اند. اين قاعده بدين معناست كه احكام ضرري در شريعت اسلام وجود ندارد. در سده هاي اخير، شماري از فقيهان از جمله ملا احمد نراقي- مير فتاح مراغه ايي ، شيخ انصاري و ديگران .... . رساله و كتابي را مستقل را بدان ويژه نوشته اند اصل لا ضرر بنابر نظر شيخ انصاري و آنچه در ميان متأخرين از فقها معروف است، به معناي نفي حكم ضرري در شريعت مقدس اسلام است. اين اصل امتناعي بوده و حكم شرعي را از هر عبادت و يا معامله اي كه موجب ضرر باشد برمي دارد. حديث لا ضرر و لا ضرار مشتمل بر واژه « لا» و « ضرر» و « ضرار» است. «لا» براي نفي جنس است و بر سر هر كلمه اي بيايد دلالت بر آن حقيقت مي كند. از فقهاي معاصر، امام خميني رساله اي را با نام « بداع الدر في قاعده نفي الضرر» در خصوص اين اصل تأليف كرده اند كه در اين تحقيق برآنيم تا ضمن اشاره اي گذرا بر اين اصل و مفهوم لغوي آن ديدگاه امام (ره) را مورد بررسي قرار دهيم.واژگان كليدي: ضرر- ضرار- لا- نفي جنس

اسلاید 4: مقدمه... اصل لا ضرر و لا ضرار از قواعد فقهي عام است كه بر بخش هاي اقتصادي و غير اقتصادي قابل انطباق است و داراي زمينه اجرايي است. حديث لا ضرر و لا ضرار اساساً از پيغمبر اكرم (ص) درباره « سمره بن جندب» است كه در ديگر روایات نيز بدان اشاره شده است. اصل لا ضرر يكي از قواعد مورد توجه فقهاست و كاربرد اين اصل در عبادت و معاملات مورد توجه قرار مي گيرد.این حديث در دين اسلام قلمرو بسيار وسيعي دارد و تمامي زواياي زندگي بشر را در بر مي گيرد، از جمله موارد ضرر تخريب محيط زيست و آسيب رساندن به زندگي فردي و اجتماعي انسان است.قاعده لا ضرر بر اساس حديث نبوي « لا ضرر و لا ضرار في الاسلام» (ضرر و زيان در اسلام وجود ندارد ) به وجود آمده است. همواره در امور مدني بر قاعده تسليط حكومت دارد كه از ديدگاه فقهي « ضرر» هم شامل « مال» و هم شامل « نفس» مي شود. بدين ترتيب از آنجايي كه خودكشي نوعي ضرر است، اسلام انجام آن را هرگز مجاز نمي شمارد. مضافاً اينكه بر اساس اين قاعده هر چيزي كه به بدن ضرر برساند حرام است.

اسلاید 5: اصل حدیث... سمره در محوطه منزل يكي از انصار ( مردم مدينه) درخت خرمايي داشت و براي آبياري و رسيدگي به درخت خويش بدون رخصت وارد منزل انصاري ميگرديد، مرد انصاري شكايت او را نزد پيغمبر برد كه لا اقل با كسب اجازه داخل شود و زن و دختران او ناراحت نشوند، پيغمبر به وي گفت: چرا با كسب اجازه وارد نمي شوي. گفت: در ملك خود نياز به كسب اجازه از ديگري نيست! پيغمبر به او گفت: درخت را بفروش. گفت: نمي فروشم. پيغمبر گفت: بجاي آن 10 درخت در بهشت به تو مي دهم. گفت: واگذار نمي كنم. خلاصه نه حاضر شد كه با كسب اجازه داخل شود و نه درخت را واگذار كند، آنگاه پيامبر اكرم دستور دادند درخت را كنده و پيش روي او بياندازند، و به وي فرمودند: « أنت رجلٌ مضار » و « فانه لا ضرر و لا ضرار في الاسلام » يا « لا ضرر و لا ضرار علي مؤمن»

اسلاید 6: معنای لغوی حدیث... ضرر از نظر لغت، مصدر « ضر، يضر، ضرا و ضررا » به معناي زيان رساندن و به اصطلاح ثلاثي مجرد و متعدی مي باشد.ضرار مصدر باب مفاعله ( ضاره، يضاره، مضاره و ضراراً ) به معناي درصددزيان رساندن مي باشد. لذا معناي « لا ضرر و لا ضرار في الاسلام» چنين مي شود: (در اسلام جايگاهي براي زيان رساندن به كسي نيست و نيز اجازه نمي دهد كسي درصدد آزار و زيان ديگري باشد. فرق ميان ضرر و ضرار در آنست كه ضرر به معناي زيان زدن است كه تحقق آن را مي رساند، ولي ضرار به معناي درصدد برآمدن است كه تحقق آن را نمي رساند. از اين رو پيامبر اكرم به سمره فرمودند: أنت رجلٌ مضار ؛ تو كسي هستي كه درصدد آزار و زيان رساندن به ديگران مي باشد.در بيان معناي لغوي آن بايد گفت: 1-‌ ضرار يعني ضرر زدن دو نفر به يكديگر به مقتضاي باب مفاعله2-‌ ضرار، مترادف با ضرر است و اين عقيده صاحب كفايه است.3-‌ ضرار يعني ضيق و عسر و حرج4- ضرار يعني زيان رساندن به طور عمدي و ضرر اعم است از اينكه عمدي باشد يا غيرعمدي1

اسلاید 7: مفهوم ضرر و اقسام آن.. . دو معنا براي واژه «ضرر» ذكر شده است: يكي نقص در مال و جان و حيثيت است و ديگري ضيق و تنگا سوء حال كه ناشي از نقص در مال و يا جان و يا حيثيت و يا سلب حقي از حقوق انسان باشد.بنابراين هر گاه به طور مستقيم و يا غيرمستقیم نقصي بر جان، مال يا حيثيت يا بر حقي از حقوق انسان وارد آيد و سبب دشواري و سوء حال او شود به آن ضرر و زيا ن اطلاق مي گردد. به طور كلي ضررها را به سه دسته مي توان تقسيم كرد:1- ضرر هاي حقيقي: مانند اين كه انسان مال يا عضوي از اعضاي بدن خود را از دست بدهد.2- ضررهاي اعتباري: مانند ضرري كه از ناحيه سلب حقي از حقوق بر انسان وارد آيد.3 ضررهاي نسبي: مثلاً به تاجري كه سود نبرده است گفته مي شود ضرر كرده.

اسلاید 8: اصل لاضرر... در مباني حقوق اسلامي اصلي وجود دارد كه بر اساس آن هيچكس حق ندارد در ابقاي حقوق خود ( آزادي) به خود و ديگران ضرر بزند. بديهي است تشخيص ضرر فردي با عقل « اعقل» است و تشخيص ضرر جمعي با عرفان « اعرف» بر اين اساس ضررهاي فردي و اجتماعي را مي توان در موارد زير تفهيم كرد:لا ضررها:1- سوء استفاده از امكانات باد آورده جهت آسيب رساني به خود يا اسراف و اتراف كالا ها و خدمات.2-‌ عدم پردازش بكار مولد به اين بهانه نيازي به كار ندارد .3- نرفتن زير بار مسئوليت انديشيدن و اجراي استراتژي لا اباليگري كه فرضاً فكر كردن باعث تحليل قواي انساني مي گردد.4- ورزش و گردش بي رويه و بي قاعده چه بصورت افراط و چه بصورت تفريط با اين عنوان كه انسان چهار ديواري اختياری است

اسلاید 9: لا ضرارها:1-‌ تداول و تكاثر مانند پرورش سرمايه هاي ملّي در بين عده اي خاص و يا انباشتن اموال و ارزاق عمومي1- رانت خواري و سفته بازي به قيمت پرداخت هزينه هاي فقر و نداري توسط مابقي اهالي يك جامعه2-‌ دل شكستن فرزندان خانواده هاي كم بضاعت و بي بضاعت با تجمّل زدگي 3- رفت و آمدهاي سفرهاي فوق سنگيني از مالهاي باد آورده آن هم براي به رخ كشيدن سايرين و لذا بهم زدن شيرازه خانواده هاي ديگر4- ميمهاني ها و عروسي ها و حتي مراسم سوگواري درگذشتگان به هزينه هاي سرسام آور باشگاهي، مصداق: ألهاكُم التكاثردر كل: نه از نظر شرعي و نه از نظر عرضي، هيچكس حق ندارد كه حتي با مال حلال خود طوري حق خود احقاق كند كه موجب آزار فاحش خود و يا ديگران گردد. اميد كه اين امر اگر از نظر فرهنگي قابل قبول است در جامعه بشري قانونمند گردد.

اسلاید 10: قلمروقاعده نفی ضرر... قاعده نفي ضرر دامنه گسترده اي دارد و انواع ضررها و اضرار به غير را در بر مي گيرد. بنابراين ضررهايي را كه قبل از اين مصداق نداشته ولي اكنون با پيشرفت تكنولوژي و... مصاديق جديدي يافته است، در صورت ا ثبات حقي شرعي براي افراد يا جامعه نيز شامل مي شود؛ مانند حق بيمه، حقوق سهام داران، اتلاف منابع طبيعي، آلوده سازي محيط زيست و ... ولي چنانچه حقوق جديد داراي اعتبار شرعي نباشد، هر چند از نظر اجتماعي پايگاه مورد قبولي داشته باشد مشمول اين قاعده نمي گردد. دو نكته اساسي1- زيان ديدن و نقصان در مال با عدم سود و به دست نياوردن منفعت متفاوت است؛ زيرا زيان مالي عبارت از ظهور كاستي و نقصان در مال و ثروت عين است ولي كاهش سود و منفعت مال در زماني كه اصل سرمايه و ثروت محفوظ مانده سود نكردن است و نه زيان ديدن. و قاعده نفي ضرر درصدد حفظ سود و يا تضمين منفعت از دست رفته نيست.2- قاعده نفي ضرر در واقع خود كار ضرر آفرين و تكليف زيانبار را نفي مي كند و درصدد بيان چگونگي تأمين خسارت هاي وارد شده و جبران زيان ها نمي باشد و موضوع جبران زيان ها و تأمين خسارت ها را از ساير قواعد و احكام فقهي مانند قاعده ضمان اتلاف، و احكام ديات و ... بايد به دست آورد

اسلاید 11: مبنا ی فقهی قاعده... قاعده نفي ضرر را با تمام ابعاد و ويژگي هايش مي توان از ديدگاه عقل اثبات كرد: جايي كه عقل دفع ضرر احتمالي را لازم مي داند بدون ترديد زيان و نقصان قطعي در جان، مال و حيثيت افراد را كه هيچ گونه توجيه عقلي براي تحمل آن در كار نيست نخواهد پذيرفت.در فقه اسلامي علاوه بر دليل عقلي به آياتي از قرآن مجيد براي اثبات اين قاعده استناد شده است. از جمله در يك آيه خداوند مادر را از ضرر رساندن به فرزندش با امتناع از شير دادن بازداشته و پدر را نيز از زيان زدن به فرزندش با ترك انفاق متعارف به مادر، كه منتهي به امتناع وي از شير دادن به فرزند گردد، منع كرده است. چنان كه در آيه ديگر نگارنده و گواه در داد و ستد را از ضرر رساندن به طرفين معامله منع كرده و شهادت و كتابت بيش از كمتر از آنچه در خارج به وقوع پيوسته از ناپسند و غير جايز مي شمارد.بر اساس تفسير مذكور با الغاي خصوصيت از مورد صدور آيات ياد شده مي توان قاعده نفي ضرر را اثبات كرد.در فقه اسلامي از روايات بسياري نيز براي اثبات اين قاعده استفاده شده است. از جمله روايات معروف پيامبر اكرم (ص) است كه فرمود: (لاضرر و لا ضرار في الاسلام» كه شرح و مفهوم آن گذشت. هم چنين در روايت ديگري امام صادق (ع) از پيامبر (ص) نقل مي كند كه به سمره بن جندب فرمود: تو مرد بسيار زيان رساني هستي و ضرر و زياني بر مؤمن روا نيست. و نيز در روايت ديگر است كه پيامبر (ص) در جرياني رفع اختلاف بين اهل مدينه در خصوص حق آب نخلستان فرمود: ضرر و زياني نبايد در كار باشد .از مفاد آيات و رواياتي كه در خصوص نفي ضرر وارد شده متخصصان علم فقه قاعده كلي نفي ضرر را استنتاج و قلمرو آن را تعيين كرده اند.

اسلاید 12: ویژگی قاعده نفی ضرر... قاعده نفي ضرر علاوه بر ويژگي هاي كلي قواعد فقهي داراي ويژگي هاي خاص ي است كه به يك مورد آن اشاره مي كنيم. يكي از ويژگي هاي قاعده لا ضرر حكومت و يا تقدم آن بر اساس قواعد و احكام است. بدین معنا كه اين قاعده ناظر بر ساير قواعد و احكام شريعت است و آن را محدود و يا مقيد مي سازد؛ براي مثال هر گاه نوعي استفاده از خانه شخصي باعث ضرر و زيان به همسايه گردد آيا به استناد قاعده تسليط چنين استفاده اي جايز است يا بر اساس قاعده لا ضرر از استفاده ضرري منع مي شود. ويژگي حكومت و تقدم قاعده نفي ضرر بر ساير قواعد و احكام، قلمرو قاعده تسليط را محدود به جايي مي سازد كه براي ديگران زيان نداشته باشد. از اين رو در مثال مذكور چون قاعده تسليط فقط در محدوده عدم تحقق ضرر كارآيي دارد قاعده نفي ضرر مقدم بر آن است و در نتيجه، صاحب خانه حق ندارد استفاده از حقوق ثابت خود را به وسيله وارد آوردن زيان به ديگران قرار دهد.  

اسلاید 13: نقش قاعده در اقتصاد ضابطه ای در تدوین مقررات اقتصادی... قاعده نفي ضرر يكي از قواعد بنيادي و كارآمد در تدوين قوانين به ويژه قوانين اقتصادي به شمار مي آيد و در فقه اسلامي درستي و نادرستي احكام و مقررات مورد استنباط به وسيله آن محك زده مي شود. از اين رو هر حكم و قانوني كه باعث ضرر و زيان به افراد جامعه باشد با توجه به قاعده نفي ضرر لغو مي گردد و احكام سازگار با آن مورد تأييد قرار مي گيرد. بنابراين قاعده نفي ضرر مي تواند زمينه هاي لازم براي براي تحقق عدالت اجتماعي فراهم آورد و ساير قوانين را با روح عدالت اجتماعي سازگار سازد. برا توضيح مطلب به دو مورد اشاره مي شود:حقوق اموال و تجارتحقوق محيط زيست

اسلاید 14: حقوق اموال و تجارت... كليه قوانين و مقررات مدني درباره كسب و كار، توليد، توزيع و بهره برداري و ... در اسلام با توجه به قاعده نفي ضرر تدوين شده و هر قانون كه موجب ضرر و زيان فرد و يا جامعه باشد فاقد اعتبار شرعي است و قابليت اجرايي ندارد. براي مثال هر نوع «تصرف زياد بر متعارف در اموال- اگر باعث زيان همسايه گردد موجب مسئوليت مدني متصرف است، خواه آن تصرف كه بيش از متعارف است، مورد حاجت متصرف باشد يا نباشد و اساساً تصرف بيرون از متعارف يك تعدي عرفي است» و بر اساس قاعده نفي ضرر هر گونه تصرف در اموال مشروط به رعايت حد متعارف و عدم زيان ديگران است.هم چنين در حقوق تجارت از آن جا كه صحت تجارت در اسلام به رضايت در طرف مبادله بستگي دارد و ضرر و زيان هر يك از طرفين، موجب نارضايتي است، در فقه اسلامي با استفاده از قاعده نفي ضرر براي رفع اين گونه زيان ها براي طرف زيان ديده حق فسخ در نظر گرفته شده است تا اگر بخواهد بتواند به طور يك جانبه قرار داد تجاري را ابطال كند

اسلاید 15: حقوق محیط زیست... اصل نظارت بر استفاده بهينه و منطقي از مواهب طبيعت، اساس مقررات حفاظت از محيط زيست را تشكيل مي دهد و اين اصل بر اساس قاعده نفي ضرر تدوين گرديده است و يكي از اصلي ترين مباني تدوين مقررات بازدارنده از تصرفات زيانبار تلقي مي شود. لذا در اصل پنجاهم قانون اساسي آمده است: «هر گونه فعاليت هاي اقتصادي و غير آن كه با آلودگي محيط زيست يا تخريب غير قابل جبران آن ملازمه پيدا كند، ممنوع است

اسلاید 16: تدبیری برای ایجاد امنیت اقتصادی... از مهم ترين موانع رشد و توسعه، نبودن امنيت اقتصادي است، كه مي تواند جامعه را از حركت مطلوب و معقول باز دارد و در بعد سياسي و اجتماعی آثار نامطلوبي را به جا بگذارد. سيستم اقتصادي بدون ضرر در اسلام با ايجاد امنيت در جامعه موجب شكوفايي اقتصاد و رشد و توسعه مي گردد و در چنين شرايطي همه عوامل توليد با تمام ظرفيت به فعاليت معقول اقتصادي به كار گرفته مي شود. از اين رو مي توان گفت كه قاعده نفي ضرر زيبا ترين تابلو براي ايجاد امنيت اقتصادي و بزرگ ترين عامل براي به حركت در آوردن چرخ هاي اقتصاد جامعه و در نتيجه بهترین راه براي تحقق رشد و توسعه پايدار در كشور است.

اسلاید 17: نظریه امام راحل... -امام راحل درباره مفاد حديث لا ضرر و لا ضرار چنين مي فرمايد:اصولاً احكام صادره از مقام نبوت و ولايت بر 3 گونه است:1- اخبار از حكم واقعي الهي، به عنوان تبليغ رسالت2- انشاي حكم قضايي، در مقام فصل خصومت1- ا صرار حكم سلطاني، در مقام زعامت و رياستامام خميني براي روشن شدن ديدگاه فرد چند نكته را يادآور مي شود:1- پيامبر اكرم داراي 3 منصب و مقام است:الف) نبوت و رسالت: بر اساس اين منصب به تبليغ احكام الهي مي پردازد.ب) مقام حكومت و سياست: پيامبر، ولي و پيشواي جامعه اسلامي از سوي خداوند است. بر اساس اين منصب، آن حضرت حق امر ونهي دارد و پيروي از او واجب است. ( آيه اطيعوا الله و اطيعواالرسول و اولي الامر منكم ) و آيه ( ما كان لمومن و لما مومنه اذا قضي الله و رسوله امرا ان يكون لهم الخيره، به اين دستورها اشارت دارند.2- مقام قضاوت و داوري در ميان مردم: پيامبر اكرم (ص) بر اساس اين منصب به قضاوت در ميان مردم مي پردازد بر مسلمانان نيز پيروي از احكام وي و نيز ا جراي آن واجب است.آيه شريفه: ( فلاوريك لا يومنون حتي يحكموك فيما شجربينهم... ) به اين منصب اشاره دارد.3- در متون روايي، رواياتي كه بيانگر احكام حكومتي پيامبر و امام معصوم اند، با ديگر روايات كنار هم آمده اند و اين سبب اشتباه شماري از فقيهان شده است، از اين رو امام بر آن مي شوند معياري براي شناخت حكومتي از غير آن ارائه دهد.

اسلاید 18: امام در لا به لاي ارائه ديدگاههاي فرد به چند مطلب اساسي اشاره كرد:1- مبناي حكم حكومتي: حكم حكومتي از مقام ولايت صادر مي شود و كسي از سوي خدا به اين مقام رسيده دستورهاي او نافذ و مشروع است.2 - اطاعت و پيروي از احكام حكومت، همانند احكام شرعي واجب است.3- براي بازشناسي روايات حكومتي از ديگر روايتها معياري را يادآور شده كه براي فقيه در مقام بهره وري از روايات و گاه اجتهاد بسيار كاربرد دارد.از نظر ايشان: نفي در حديث ( لا ضرر و لا ضرار) به معني نهي است، ولي اين نهي حكم شرعي الهي نهي از غضب و كذب نيست بلكه نه در اينجا، حكم سلطاني است. و وجه صدور آن از پيامبر(ص) اين است كه ايشان، حاكم و سلطان بر امت اسلامي بوده است.

اسلاید 19: امام این نظریه را بسته به چند مقدمه میداند... مقدمه نخست:نبي اكرم (ص) افزون بر مقام نبوت و رسالت، داراي مقام حكم و قضا نيز است، از اين جهت كه آن حضرت، پيامبر و رسول است، همه احكام خداوند چه بزرگ و چه كوچك آنها را تبليغ مي كند و از اين جهت كه حاكم است، عهده دار امور سياسي مردم و اداره كننده حكومتي مانند حفظ مرزها، بسيج سپاهيان، جمع آوري صدقات، عقد قرارداد با سران قبايل و بلاد ...است و از اين حيث كه داراي مقام قضاست، برابر معيار شرع، به فصل خصومت و حكم ميان طرفهاي دعوا مي پردازدبيان اين نكته لازم است كه وظيفه پيامبر در مقام نخست، تنها يادآوري و ابلاغ الهي است و در اين مقام، هيچ امر و نهي اي ندارد.مقدمه دوم:ظاهر آنها اين است كه آن احكام از آن حضرت صادر شده است به عنوان اين كه داراي مقام حكم و قضاوت نه به عنوان اينكه حضرت رسول و مبلغ احكام الهي است، به همين دليل است كه اين گونه سخنان را تنها در زمان حيات پيامبر و وصي آن حضرت مي بينيم، نه در زمان ديگر ائمه، چرا كه براي آنان زمينه ومجال حكومت و قضاوت پيدا شد و در نتيجه، وظيفه آنان نيز، ويژه تبليغ و بيان احكام الهي بود.1-

اسلاید 20: مقدمه سوم: با جستجو در روايات به نمونه هاي بسياري ازسلطاني پيامبر مي خوريم مانند فرمانهايي كه آن حضرت به سپاهيان و مجاهدان، هنگام حركت و رهسپاري آنان به سوي جبهه هاي نبرد مي داد.امام پس از بيان مقدمات بالا به مي فرمايد:جمله لا ضرر و لاضرار به عنوان حكم سلطاني بر اين اساس كه پيامبر اكرم مدير و حاكم امت اسلامي است و به منظور قطع ريشه هاي فساد از سوي آن حضرت صادر شده است، نه به عنوان حكم الهي شرعي و مفاد اين حكم سلطاني اين است كه رعيت و مردمان حوزه حكومت اسلامي، حق زيان رساندن به يكديگر را ندارند.مي توان بر اساس سخن اخير امام گفت: دولت اسلامي مي تواند،با استناد به قاعده نفي ضرر، از وارد كردن برخي از كالاهاي خارجي به كشور كه سبب زيان اقتصادي گروههايي از مردم مي شوند جلوگیری نماید و كالاي مورد نيازمردم را وارد كند و از پاره اي كتابها، مجله ها و نمايش فيلم ها و تئاترهايي كه سلامت روحی و فرهنگي جامعه را تهديد مي كند باز بدارد و از كشت محصولات زيان آور مانند خشخاش، ساختن بناها و برجهاي بلند كه آسايش ساكنان منزلهاي همجوار را از بين مي برند، توليد كالاها و ارائه خدماتي كه با ارزشهاي ديني و ملي مردم سازگاري ندارند و...جلوگیری نماید همانگونه كه در مسير خيابانها قرار گرفته اند و سبب كندي رفت و آمد و در نتيجه وارد آمدن زيان به جان و مال مردم مي شوند بپردازند.

اسلاید 21: نتیجه گیری... نتيجه گيري:اصل لا ضرر و لا ضرار حديثي است از پيامبر اكرم درباره سمره بن جندب ضرر از نظر لغت به معناي زيان رساندن و ضرر به معناي در صدد زيان رساندن مي باشد.اين اصل در دين اسلام قلمرو وسيعي دارد و تمامي زواياي زندگي بشر را در بر مي گيرد. از جمله موارد ضرر تخريب محيط زيست، آسيب رساندن به زندگي فردي و اجتماعي انسان است.از آنچه گذشت دانستيم كه اصل لا ضرر و لا ضرار يا قاعده نفي ضرر اختصاص به زيان ها و خسارتهاي مالي و شخصي ندارد بلكه قلمرو گسترده دارد و شامل كليه رفتارهايي است كه از ديدگاه عرف و عقلا به طور مستقيم و غير مستقيم موجب سلب حقي از حقوق انسانها يا سبب سوء حال آنان گردد اعم ازآن كه زيان هاي وارد شده شخصي باشند يا نوعي و نيز مالي باشد مانند سلب حق كار، يا سلب آزادي انتخاب شغل از افراد جامعه.از اين رهگذر مي توان گفت كه قاعده نفي ضرر محوري است براي برنامه ريزي هاي اقتصادي دولت . زيرا دولت موظف است تمام خطوط كلي سياست هاي اقتصادي خود را به نحوي تنظيم نمايد كه سبب ضرر و زيان فرد و جامعه نباشد. و بر اساس فعاليت هاي اقتصادي سرمايه داري در قالب تشکل هاي انحصاري (كارتل و تراست) به منظور ايجاد نرخ هاي ساختگي و زيان بار در نظام اقتصادي اسلام ضرري محسوب شده و ممنوع است.

اسلاید 22: به موجب نظر امام اصل لا ضرر امر ي حكومتي و اجرايي است. و مفهوم لا ضرر و لا ضرار نهي از اضرار است. اما نه به معناي نهي الهي، بلكه به معناي نهي حكومتي و سلطاني، حديث لا ضرر و لا ضرار از مواردي است كه پيامبر اكرم به عنوان قاضي يا حاكم دستوري صادر كرده است و چون مورد از موارد قضاوت نبوده پس دستور حكومتي بوده است. پيامبر با توجه به مقام حكومتي خود از ضرر و ضرار نهي كرده است. بنابراين معناي روايت، اين مي شود كه پيامبر خدا به عنوان رهبر جامعه و حاكم اسلامي مردم را از هر گونه زيان رساني، ديگران باز مي دارد و بر ديگران پیروی از دستور وي واجب است.

اسلاید 23: منابع و مأخذ:1- انصاري، شيخ مرتضي، رساله في نفي الضرر، قم.2- دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، مباني اقتصاد اسلامي، تهران، سمت1371.3- حر عاملي، وسائل الشيعه، ج17، باب1.4- جعفري لنگرودي، محمد جعفر، ترمينولوژي حقوق، تهران- كتابخانه گنج دانش، 1367.5- جعفري لنگرودي، حقوق اموال محيط تهران، كتابخانه شيخ دانش 1370.6- هاشمي، سيد محمود، بحوث في علم الاصول، قم، مركز الغدير، 1376.7- امام خميني، سيد روح الله، تهذيب الاصول، _(رسائل) ج3-2.8- كليني، علي، الفروع من الكافي، ج5. 

اسلاید 24: پروردگارا ما را آن ده که آن به....