بررسی معماری ارگ نوشیجان

بررسی معماری ارگ نوشیجان

اسلاید 1: بررسی معماری ارگ نوشیجانبه نام خدا3/28/20181

اسلاید 2: معماری در دوره مادها :مادها با شيوه معماري شهرسازي عظيم آشنا بودند.در اين دوره ستون نقش مهمي در معماري داشت با توجه به اینکه از چگونگی معماری مردم عادی در دوران مادها اطلاع چندانی در دست نیست و با اینکه حتی یک خانه مادی از مردم عادی تا کنون بر جای نمانده است ولی احتمالا خصوصیات ساختمانی که در دوره های بعدی در سرزمین مادها ساخته شده اند کم و بیش آن ویژگی ها در معماری مردم عادی رعایت می شده است. چنین به نظر می رسد که خانه های مردم عادی در دوره اول عبارت بود از عمارتی یک طبقه و قائم الزاویه که در بیشتر مواقع با بام مسطح و دامنه ای بر روی جلوخان که بر ستون های چوبی تکیه می کرد .3/28/20182

اسلاید 3: از اسناد تاریخی آشوری چنین برمی آید که در سرزمین ماد به ویژه مناطقی که در معرض حمله دشمنان قرار می گرفت محل های مسکونی مستحکم دژ گونه ای به نام ”آلانی دننوتی“ و نقاط مسکونی کوچک دیگری در اطراف آن به نام ”آلانی سهروتی“ از طرف مردم ساخته می شد و ساکنان محل های فوق به هنگام ضرورت و یا حمله دشمنان می توانستند به درون آنها که حصاری با چند متر ضخامت و با ارتفاع زیاد آنها را در بر می گرفت پناه برده و بر علیه دشمنان جبهه بگیرند . تصاویری از این دژ ها که از آشوری ها باقیمانده چگونگی و شکل ظاهری دژها را مشخص می کند .دژمادی خاخار از روی نقش برجسته دورشاروکین (پایان قرن 8 ق.م)3/28/20183

اسلاید 4: 3/28/20184

اسلاید 5: تپه نوشیجانموقعیت وسعت :تپه نوشیجان در حدود 60 کیلومتری جنوب همدان و 20 کیلومتری شمال غرب ملایر واقع شده است که 80 متر طول و 30 متر عرض تپه می باشد . ارتفاع قسمت ساختمانی تپه به طور تقریبی 15 متر و ارتفاع کل آن 37 متر می باشد.3/28/20185

اسلاید 6: پلان3/28/20186

اسلاید 7: تصایر سه بعدی3/28/20187

اسلاید 8: 3/28/20188

اسلاید 9: حفاری تپه نوشیجان را باید مطالعه یک بنای تاریخی زمان ماد دانست که برای اولین بار در ایران انجام شده است و آثار درخشانی از زمان فوق ظاهر شده است و از مطالعه قطعات سفالی مکشوفه چنین استنباط می شود که قلعه مذکور در حدود 650 ق.م ؛ پیش از کورش کبیر احداث گردیده است و منظور از ایجاد آن علاوه بر موقعیت خاص طبیعی ،از نظر سوق الجیشی نیز حائز اهمیت بوده ؛ زیرا از جهات مختلف شهرستان های تابعه همدان از جمله نهاوند و تویسرکان و ملایر را تحت کنترل داشته است بنابراین قلعه باید در زمان ماد مربوط به یکی از سرداران قوم ماد دانست که با سربازان تحت کنترل خود ناحیه وسیعی را کنترل نموده و اهمیت منطقه ای را حفظ می نموده است . 3/28/20189

اسلاید 10: تپه نوشیجان به علت آتش سوزی مهمی که در همان اوان احداث به وقوع می پیوندد بلافاصله مورد تعمیرات قرار گرفته است و ضمنا تغییرات کلی به آن داده شده است . در حین حفاری به سه دوره سکونت مختلف برخورد شد که این تغییرات و تعمیرات موجب حفظ بنای اصلی گردیده است . بدین ترتیب که بعد از حریق برای حفظ و صیانت و استحکام بیشتر از بنا ، اقدام به پر کردن بنای محروقه نموده و بنای دوره دوم را برروی این تعمیرات گذارده اند .3/28/201810

اسلاید 11: 3/28/201811در ادامه حفاری ها به دیوار های رفیع به بیش از 8.5 متری برخورد نمودند که از نوع خشتی بوده و بی نظیر بوده اند . تپه در زمان هخامنشیان متروک بوده ولی مختصر آثاری مربوط به دوره جانشینان اسکندر که از تپه برای سکونت استفاده کرده اند به دست آمده که به طور قطعی در این مورد اظهار نظری نشده است . در قصر نوشیجان آثار دو دیوار قلعه با ارتفاع بیش از 8 متر ظاهر شده است که بدون شک دیوار سومی نیز دور این قلعه وجود داشته است .

اسلاید 12: در جبهه جنوبی سطح تپه کارگاه ذوب فلزی که در آن مقداری جوش آهن و مس درون خاکستر به دست آمده نشان می دهد که اتاق مربع شکل به ابعاد 3×3.5 متر که در دیوار شرقی آن طاقچه ای کوچک به شکل درگاهی رومی به طول 50 سانتیمتر و پهنای 25 سانتیمتر وجود دارد .آثار کوره در کف این کارگاه ظاهر شده است . خشت خام مستعمل در این کارگاه در اثر حرارت زیاد سرخ، و به صورت آجر در آمده است . در این کارگاه فلزات را ذوب و از آن تیر و کمان می ساختند . این کوره در دوره چهارم سکونت تغییراتی یافته که موجب نابودی کوره های ذوب نیز گردیده است . 3/28/201812

اسلاید 13: از جمله تغییرات کلی دوران چهارم پلکانی است که از جنوب شرقی به پهنای 80 سانتیمتر و پله های خشت خام به طبقه فوقانی راه یافته و از راهروهای پایین پله با درگاه های وسیع به قسمت های مختلف بنا از دو طرف راه پیدا می کند . در قسمت شرقی این محوطه که با درگاه بزرگی به پله ها راه دارد اتاق مربع شکل 5×5 متر وجود دارد که درون آن ستونی از خشت خام به شکل مکعب با ابعاد 2.5×2.5 متر ساخته شده که به طور شیبی از اطراف آن پله هایی به قسمت بالا راه یافته که تقریبا به صورت پلکان گرد در آمده است . این قسمت احتمالا مربوط به دوره سکونت اقوام ماد در تپه در دوره دوم می باشد . از جمله تغییرات کلی دوران چهارم پلکانی است که از جنوب شرقی به پهنای 80 سانتیمتر و پله های خشت خام به طبقه فوقانی راه یافته و از راهروهای پایین پله با درگاه های وسیع به قسمت های مختلف بنا از دو طرف راه پیدا می کند . در قسمت شرقی این محوطه که با درگاه بزرگی به پله ها راه دارد اتاق مربع شکل 5×5 متر وجود دارد که درون آن ستونی از خشت خام به شکل مکعب با ابعاد 2.5×2.5 متر ساخته شده که به طور شیبی از ااز جمله تغییرات کلی دوران چهارم پلکانی است که از جنوب شرقی به پهنای 80 سانتیمتر و پله های خشت خام به طبقه فوقانی راه یافته و از راهروهای پایین پله با درگاه های وسیع به قسمت های مختلف بنا از دو طرف راه پیدا می کند . در قسمت شرقی این محوطه که با درگاه بزرگی به پله ها راه دارد اتاق مربع شکل 5×5 متر وجود دارد که درون آن ستونی از خشت خام به شکل مکعب با ابعاد 2.5×2.5 متر ساخته شده که به طور شیبی از اطراف آن پله هایی به قسمت بالا راه یافته که تقریبا به صورت پلکان گرد در آمده است . این قسمت احتمالا مربوط به دوره سکونت اقوام ماد در تپه در دوره دوم می باشد .طراف آن پله هایی به قسمت بالا راه یافته که تقریبا به صورت پلکان گرد در آمده است . این قسمت احتمالا مربوط به دوره سکونت اقوام ماد در تپه در دوره دوم می باشد .3/28/201813

اسلاید 14: در طی عملیات حفاری سه دوره متمایز به دست آمد که به قرار زیراست:نوشیجان I دوره مادنوشیجان II دوره هخامنشیاننوشیجان III دوره پارتی 3/28/201814

اسلاید 15: نوشیجان I :مهم ترین این طبقات ، نوشیجان I می باشد که متعلق به سکونت قوم ماد است . اکثر بقایای ساختمانی به دست آمده نیز منعکس کننده اشغال و سکونت تپه در نیمه دوم قرن هشتم تا نیمه اول قرن ششم پیش از میلاد توسط همین قوم است . از نظر وجود مدارک و آثاری برای تاریخ گذاری و توجه به آنچه توصیف شده باید گفت علاوه بر همه این ها یک تکه چوب بزرگ که شاید قسمتی از یک تیر چوبی بوده است کشف گردیده با انجام آزمایش های کربن 14 روی این چوب تاریخ معادل 723 پیش از میلاد به دست آمده است .3/28/201815

اسلاید 16: نوشیجان II : این طبقه فرهنگی روی طبقه I شناسایی شده و شامل آثار فرهنگی عصر هخامنشی می باشد .نوشیجان III : این طبقه نیز روی طبقه II قرار گرفته و معرف آثار فرهنگی دوره پارتی بوده و زندگی در این طبقه بیش از 50 سال دوام نیافته است . در پایان این دوره تپه مجددا متروک و خالی از سکنه مانده و بدون شک ساکنان آن به مناطق بهتر و قابل سکونت تری رفته اند .3/28/201816

اسلاید 17: بقایای آثار معماری به دست آمده از طبقه I نوشیجان : 1. بقایای قدیمی جبهه غربی تپه که نخستین نیایشگاه است .2. تالار ستون دار آپادانا3. تالار مرکزی یا معبد مرکزی که دومین نیایشگاه است .4. اتاق ها و انبار ها5. تونل6. حصار دژ نوشیجان3/28/201817

اسلاید 18: بررسی جزیی هر یک از آثار : 1. بقایای قدیمی جبهه غربی تپه :با توجه به طرح و نقشه مجموعه بنا های این تپه می توان گفت که این بخش از بنا پیش از احداث تالار ستون دار ساخته شده است و از دو محوطه مربوط به هم طرح ریزی شده که ورودی آن از جبهه شرقی است . محوطه داخل بنا به صورت اتاقی مستطیل شکل است که ورودی آن از اتاق مجاور است . مدخل این اتاق پس از تالار ستون دار توسط بدنه غربی تالار مسدود شده است . بقایای یک آتشکده در جبهه جنوبی نشانگرمراسم نیایش آتش می باشد که احتمالا به صورت پنهانی انجام گرفته است و تا این تاریخ می توان پذیرفت که اولین مراسم نیایش آتش در فضای سربسته نوشیجان انجام گرفته است .اتاق معبد ، شمالی و جنوبی ساخته شده و درحدود 450×880 سانتیمتر ابعاد آن است و در بدنه مخروطی شمال آن سه طاقچه به طور نامشخص دیده می شود که یکی از آن ها حالت هواکش داشته است چون در دیواره جنوبی علاوه بر اتاق های ذکر شده هواکش هایی نیز تعبیه شده است .3/28/201818

اسلاید 19: 3/28/201819

اسلاید 20: 3/28/201820

اسلاید 21: 3/28/201821در حاشیه ضلع جنوبی معبد بقایای یک سکوی برجسته به ابعاد 85×85 سانتیمتر دیده می شود که احتمالا شالوده پایه های ستون های معبد می باشد . آخرین تاریخ استفاده از این بنای تاریخی می توان هم زمان با دگرگونی معماری در این تپه ، ایجاد تالار ستون دار در شرق آن باشد که حدود 180 سانتیمتر بالاتر از بدنه شرقی معبد ساخته و باعث مسدود شدن ورودی آن گردیده است . بدیهی است که در این زمان معبد عملکردی نداشته و معبد مرکزی با مشخصات و طرح بهتری احداث گردیده است . به همین جهت تالار ستون دار بعد از متروک شدن اولین آتشگاه جبهه غربی تپه به وجود آمده است .

اسلاید 22: 2. تالار ستون دار یا آپادانا :این تالار بر روی یک سکو از خشت قرار گرفته و شالوده آن بر بنیاد شفته ریزی با ملات گل و کف سازی نهاده شده است . این تالار نیز شمالی جنوبی بوده که ابعاد آن 15×20 متراست و ضلع شرقی آن زاویه قائمه ندارد و جبهه غربی متکی بر بقایای معبد غربی است . صحن مرکزی تالار دارای سه ردیف ستون چهارتایی است که جمعا شامل 12 ستون می باشد .درون تالار سه ردیف ستون های چوبی وجود داشته که بار سقف پوشیده تالار را تحمل می کرده است . شمال این ستون ها چوبی بوده و به این دلیل که هیچ اثری از این ستون ها در حفاری دیده نشده احتمالا اطراف آن ها را با خشت خام و ملات اندود می کرده اند زیرا در حفاری با ستون ها این نظریه را تایید می کند . هریک از پایه ستون ها از 6 خشت خام که به صورت مضاعف چیده می شده به وجود آمده که ارتفاع آن حدوداً 105 سانتیمتر است . در وسط هریک از پایه ستون ها جای ستون ها به خوبی دیده می شود و بدین ترتیب قطر میان ستون ها که 25 سانتیمتر است مشخص شده است . 3/28/201822

اسلاید 23: در بدنه شرقی تالار دو طاقچه تزئینی دیده می شود که در داخل تالار در ضلع جنوبی در امتداد شرق و غرب یک سکوی نشیمن به چشم می خورد . با توجه به پلان عمودی این تالار می توان آن ها را با تالار های ستون دار حسن لو و گودین تپه و نوشیجان تپه با تالار های اورآرتوی که از آلتین تپه (تپه طلا) آسیای صغیر به دست آمده قابل مقایسه بود و احتمالا با تاثیر از هنر معماری اورآرتو ساخته شده است .3/28/201823

اسلاید 24: 3/28/201824

اسلاید 25: 3. معبد اصلیمعبد اصلی یا معبد مرکزی بنایی است به صورت نیمه چلیپا یا 8 گوش که با خشت خام ساخته شده است . یکی از مهم ترین و با ارزش ترین آثار دوره ماد و مهم ترین اثر معماری تپه نوشیجان نیز همین بناست . کشف این بنای خشتی که از نظر ساختمانی و معماری یکی از فرم های پیشرفته این دوره است مارا با مظاهر مذهبی زمان ماد و چگونگی پیشرفت این کیش و آیین زرتشتی آشنا می سازد .3/28/201825

اسلاید 26: معبد از دو اتاق مجاور و مقابل و جدا از یکدیگر با درگاه به پهنای 90 سانتیمتر که به هم راه پیدا می کنند ساخته شده است که بر طبق طرح و نقشه قبلی و با توجه به معماری نیایشگاه قدیمی و با در نظر گرفتن فرم آن به وجود آمده است . در زاویه شمالی سرسرا و در داخل بنای اصلی پایه آتشدان و محراب به چشم می خورد . این آتش دان از سه بخش کاملا مشخص از خشت ساخته شده است ؛ بخش فوقانی آن که صفحه ایست مربع شکل که در وسط آن محل گذاردن آتش دیده می شود و اثر سوختگی شدید در موقع حفاری به چشم می خورد و در درون معبد و بر سطح جانبی آن پنجره نماهایی دیده می شود که اصطلاحا ما آن ها را پنجره کور یا دروغین می نامیم . تعدادی حفره های غیر مشخص و صلیبی که احتمالا همه جنبه تزئینی داشته و برای نگهداری اشیاء به دست آمده شناسایی گشته است . 3/28/201826

اسلاید 27: ورودی اصلی معبد جنوبی است و از درون اتاق مستطیل شکل مجاور معبد وارد معبد می شده اند . این نوع آتشگاه از نظر پلان در دوره ساسانیان در اکثر آتشگاه های ساسانی به ویژه کاخ نیشابور به چشم می خورد . این فرم چلیپا از نظر پلان در یکی از اتاق های منقوش مکشوفه از تپه باباجان در ناحیه لرستان نیز که حدودا در 100 کیلومتری غرب نوشیجان می باشد دیده شده و در حال قابل مقایسه با آن می باشد .از طرفی در مورد پنجره های کور باید یاد آور شویم که به احتمال زیاد از هنر معماری اور آرتو نه تنها در خشت خام بلکه در بناهای ساخته شده از سنگ نیز این نوع پنجره ها ساخته شده و قابل مقایسه با آن ها می باشد . در معماری هخامنشی نیز این نوع پنجره ها به چشم می خورد .3/28/201827

اسلاید 28: 3/28/201828

اسلاید 29: 4. اتاق ها و انبار هااین بخش که دومین اثر مهم نوشیجان تپه را تشکیل می دهد ، در شرقی ترین قسمت تپه وجود دارد و دارای حصار و بارو و اتاق های مسکونی و انبار مغازه می باشد . درازای آن 25متر و پهنای آن 22 متر است . حصار قلعه دارای 8 برج در درازا و 6 برج در پهنا بوده است .3/28/201829

اسلاید 30: 3/28/201830

اسلاید 31: ورودی قلعه شرقی بوده ودر فاصله بین دو برج قرار گرفته است . اولین اتاق که احتمالا اتاق نگهبان است بلا فاصله بعد از ورودی قرار گرفته که اتاقی است مستطیل شکل با سه طاقچه که سقف آن ها با دو خشت به صورت جنوبی پوشیده شده و در این اتاق علائم سوختگی مشخص است . در ضلع غربی اتاق ورودی سراسر قلعه به چشم می خورد که در جبهه شمالی آن بقایای پله های مدور که به کلی نابود شده است به چشم می خورد .3/28/201831

اسلاید 32: نور گیر این اتاق ها بیشتر در قسمت غربی و دقیقا از زیر سقف ایجادشده است . بر روی حصار دژ بقایای شکاف ها و سوراخ هایی که شبیه تیر کش می باشد و احتمالا جهت دفاع از دژ ایجاد شده دیده می شود .سقف اتاق ها و انبار ها احتمالا پوشش چوبی داشته اما پوشش بعضی راهرو ها و شبستان ها به صورت هلالی با خشت های بزرگ زده شده است که بی نهایت زیباست . مصالح ساختمانی در این بنا نیز خشت هایی است با ابعاد 20 × 40 سانتیمتر با قطر 13 سانتیمتر و مستطیل شکل ؛ در صورتی که خشت های به کار رفته در دوره ساسانیان مربع شکل می باشد .3/28/201832

اسلاید 33: 3/28/201833

اسلاید 34: 3/28/201834

اسلاید 35: 5. تونل در بخش شمالی تالار ستون دار و در امتداد شرق و غرب حفره ای سردابی شکل کنده شده که در عمق سه متری به صخره ای منتهی می شود . ارتفاع این حفره یا تونل پله دار 170 سانتیمتر و پهنای آن 180 سانتیمتر از سطح شیبی تپه به طرف غرب به صورت شیب دار و به طول 20 سانتیمتر حفر شده است .با توجه به شکل ظاهری آن به نظر می رسد که کار تونل پایان نگرفته است بنابر این می توان گفت که احداث آن مربوط به آخرین دوره سکونت در این تپه باشد . از طرفی چنین به نظر می رسد که ایجاد آن بیشتر جنبه امنیتی داشته و احتمالا پناهگاه ساکنین نوشیجان بوده است . تونل فوق دارای 13 پله می باشد . نمونه آن در شهر گوردین واقع در بخش مرکزی آسیا وجود دارد .3/28/201835

اسلاید 36: 6. حصار دژ نوشیجاندر بخش جنوبی اتاق ها و انبار ها و همچنین در طرف شرقی آن ها حصار دژ به چشم می خورد که در بخش شرقی به صورت گرد انبار ها را در بر گرفته و در بخش جنوبی حصار دژ در امتداد شرق و غرب بنا 10 کنگره ساخته شده شایان توجه می باشد .3/28/201836

اسلاید 37: 3/28/201837

اسلاید 38: 3/28/201838

اسلاید 39: منابع : کتاب ماد هخامنشی اشکانی ساسانیپایان3/28/201839