درس «بدیع»

درس «بدیع»

اسلاید 1: در اين درس نخست به تعريف بديع لفظي و معنوي مي‌پردازيم و بعد به موضوعات مربوط به آرايش كلام ادبي اعم از تشبيه، سجع، تكرار، تمثيل و... به گونه‌اي كه «دانشجويان عزيز بتوانند با يادگيري آنها، مصداق آنها را در متون ادبي بيابند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاهبه نام خدامعرفي و راهنمايي كلي طرح درس «بديع» و جايگاه آن در ميان درس‌هاي ديگر: هدف كلي اين درس آشنايي با انواع آرايش‌هاي لفظي و معنوي كلام ادبي و تشخيص نوع آرايه موجود در آن كلام مي‌باشد.

اسلاید 2: نام درس: بديع تعداد واحد درسي: 2 نام منبع درسي: بديع مؤلف: دكتر سيروس شمسيا تهيه‌كننده اسلايد: دكتر احمدعلي جعفري (عضو هيأت علمي دانشگاه)احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه1

اسلاید 3: بديع مطالعه در ابزار و شگردها و فنوني است كه باعث ايجاد موسيقي كلام مي‌شوند (در نثر) و يا موسيقي كلام را افزون‌تر مي‌كنند (در شعر)احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه2

اسلاید 4: بديع بررسي و شناخت ابزار و شيوه‌هايي است كه به وسيلة آن‌ها در بين اجزاء كلام تناسبات و روابط خاصي به وجود مي‌آيد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه3

اسلاید 5: اجزاء كلام به وسيلة‌ رشته‌اي از تناسبات و روابط لفظي يا معنايي به يكديگر گره مي‌خورند و شبكه‌اي منسجم از ارتباطات آوايي يا معنايي پديد مي‌آيد كه بدان كلام ادبي مي‌گويند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه4

اسلاید 6: «دو كس مردند و حسرت بردند: يكي آن كه داشت و نخورد و ديگر آن كه دانست و نكرد.» آنچه در اين كلام سعدي، موسيقي ايجاد كرده است هماهنگي بين كلمات است كه اصطلاحاً بدان سجع گويند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه5

اسلاید 7: آنچه در اين كلام، موسيقي را افزون‌تر كرده است. ترادف صامت «چ» در آغاز كلمات چمان و چرا و چمن است كه باعث شده است علاوه بر وزن، موسيقي ديگري هم در كلام ايجاد شود.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه6

اسلاید 8: به ابزاري كه موسيقي كلام را به وجود مي‌آورند و يا افزون مي‌كنند و بين اجزاء كلام روابط هنري به وجود مي‌آورند اصطلاحاً «صنعت بديعي» مي‌گويند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه7

اسلاید 9: بحث در ابزاري (صنايعي) كه موسيقي لفظي كلام را افزون مي‌كنند يا به وجود مي‌آورند موضوع «بديع لفظي» است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه8

اسلاید 10: مطالعه در ابزاري كه موسيقي معنوي كلام را به وجود مي‌آورد موضوع «بديع معنوي» است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه9

اسلاید 11: يكي از ويژگيهاي كلام ادبي، داشتن آهنگ است. اما صرف وجود آهنگ، كلام را ادبي نمي‌كند. مثلاً مصراف «ز فروردين چو بگذشتي مه ارديبهشت آيد» داراي آهنگ است اما ادبي نيست.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه10

اسلاید 12: شاعران بزرگ معمولاً با استفاده از يك يا چند ابزار افزوني موسيقي كلام يا ابزاري كه به كلام انسجامي بيش از حد معمول مي‌بخشد (صنايع بديعي) كلام عادي را تبديل به كلام ادبي مي‌كنند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه11

اسلاید 13: سعدي در بوستان ناچار بوده است كه به پند و اندرز بپردازد. پيداست كه پند و اندرز بپردازد. پيداست كه پند و اندرز در اغلب موارد فاقد جنبه‌هاي ادبي است و از مقولة كلام عادي محسوب مي‌شود.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه12

اسلاید 14: اگر كسي بگويد: «هنگامي كه زنده هستي به فكر عاقبت خود باش زيرا بعد از وفات، خانواده‌ات از طمع مال تو به فكر تو نخواهند بود.» شعاري در سطح كلام عادي داده است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه13

اسلاید 15: سعدي مي‌گويد: غم خويش در زندگي خور كه خويش به مرده نپردازد از حرص خويشاحمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه14و با تكرار كلمة خويش (سه بار) و آوردن آن در دو معني قوم و خود، به كلام انسجام ادبي داده است.

اسلاید 16: درك انسجام كلام در بديع لفظي در گروه توجه به آواها يا صداهاي كلام است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه15

اسلاید 17: در زبان فارسي شش مصوت وجود دارد: الف) مصوت‌هاي كوتاه: a = ـَـ e = ـِـ o = ـ‌ُـ ب) مصت‌هاي بلند: ā = اَi = ايu = اواحمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه16

اسلاید 18: صامت‌ها همواره به كمك مصوت‌ها به صدا در مي‌آيند (تلفظ مي‌شوند).احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه17

اسلاید 19: آوانويسي آوانويسي، املايي است كه با آن همة اصوات زبان (صامت‌ها و مصوت‌ها) را بتوان دقيقاً نشان داد. آوانويسي با اندك تغيير و تصرفي از الفباي لاتين استفاده مي‌شود.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه18

اسلاید 20: در آوانويسي به صورت مكتوب واژه كاري نداريم و فقط مسموعات را بازنويسي مي‌كنيم.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه19

اسلاید 21: واك يا واج به هريك از صداهاي زبان (اعم از صامت يا مصوت) يك واك يا واج گويند: دست dast داراي چهار واك يا صداست (حال آنكه در خط فارسي داراي سه حرف است).احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه20

اسلاید 22: هجا مجموعه‌اي از اصوات است كه در يك دم يا بازدم ادا شود. هجا در زبان فارسي مركب از يك مصوت و يك يا دو يا سه صامت است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه21

اسلاید 23: به كلماتي «هموزن» گويند كه از نظر امتداد هجا، مساوي باشند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه22

اسلاید 24: به آخرين واك اصلي هر كلمه «روي» مي‌گويند. «رَوي» در دست، «ت» است. در «آمدم»، دال است. در شيرين، نون است (چون مركب بودن آن به ذهن متبادر نمي‌شود).احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه23

اسلاید 25: هجاي قافيه هجايي از كلمه كه آخرين واك آن، واك رَوي است، هجاي قافيه نام دارد. در كلمه «شكستم» هجاي قافيه «كست» است. در كلمه «آمد» هجاي قافيه «مد» است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه24

اسلاید 26: روش تسجيع به وجود آوردن يا افزودن موسيقي كلام به وسيلة هماهنگ كردن كامل يا نسبي كلمات و جملات است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه25

اسلاید 27: به مصاديق روش تسجيع در سطح كلمات سجع و در سطح جملات ترصيع گويند. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه26

اسلاید 28: سجع به معني آهنگ است. به كلامي كه بين كلمات آن هماهنگي باشد كلام مسجّع گويند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه27

اسلاید 29: مسجّع سخن گفتن مخصوصاً در بين اعراب مرسوم بود و عالي‌ترين آن قرآن مجيد است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه28

اسلاید 30: سجع متوازي: و آن تقابل كلمات يك‌هجايي است كه فقط در صامت نخستين مختلف باشند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه29

اسلاید 31: اگر اختلاف صامت‌هاي نخستين ناچيز باشد و به اصطلاح قريب المخرج باشند سجع متوازي از ديدگاه جناس بررسي مي‌شود: بست bast / پست pastاحمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه30

اسلاید 32: سجع مطرّف. و آن تقابل دو كلمه است كه اولاً يكي از كلمات نسبت به ديگري هجايي در آغاز بيشتر داشته باشد و ثانياً صامت نخستين هجاي قافيه متفاوت باشد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه31

اسلاید 33: سجع متوازن: و آن تقابل كلمات هم‌هجايي است كه اولاً تعداد امتداد هجاها مساوي باشد و ثانياً واك‌هاي اصلي آخر كلمه حتماً متفاوت باشند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه32

اسلاید 34: هرچه واك‌هاي مشترك بيشتر باشند، سجع متوازن موسيقايي‌تر است و اوج آن وقتي است كه اختلاف فقط در واك آخر باشد: عامل/ عامد و به اين مورد از ديدگاه جناس نگريسته مي‌شود.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه33

اسلاید 35: فرق سجع متوازن با هم‌هجايي اين است كه در سجع متوازن علاوه بر رعايت تساوي عددي هجاها تساوي كمي (امتداد) هم شرط است اما در كلمات هم‌هجا فقط تساوي عددي كافي است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه34

اسلاید 36: ساختار انواع سجع را با سه فرمول زير مي‌توان نشان داد: وزن و روي يكي = سجع متوازي وزن يكي و روي مختلف = سجع متوازن وزن مختلف و روي يكي = سجع مطرّفاحمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه35

اسلاید 37: اگر وزن و روي هردو مختلف باشند، كلمه از ديدگاه بديع لفظي فاقد ارزش موسيقايي است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه36

اسلاید 38: به كلامي كه جملات آن هماهنگ باشند نيز كلام مسجع مي‌گويند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه37

اسلاید 39: ترصيع: هماهنگ كردن دو (يا چند) جمله است به وسيلة تقابل اسجاع متوازي: زبانش توان ستايش نداشت روانش گمان نيايش نداشت بين زبان و روان، توان و گمان، ستايش و نيايش، سجع متوازي است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه38

اسلاید 40: در بيت مذكور بين منور و مقرر، نجوم و رسوم، جمال و كمال سجع متوازي است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه39اي منور به تو نجوم جمال اي مقرر به تو رسوم كمال

اسلاید 41: موازنه (يا مماثله): هماهنگ كردن دو (يا چند) جمله به وسيلة تقابل اسجاع متوازن و يا مخلوطي از اسجاع متوازن و متوازي مطرّف است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه40

اسلاید 42: تضمين المزدوج يا اعنات القرينه: و آن هماهنگ كردن دو (يا چند) جمله به وسيلة رعايت قافيه در فعل آخر دو جمله و مجاورت انواع سجع در حشو هر جمله است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه41

اسلاید 43: از نظر آماري، نمونه‌هاي ترصيع و تضمين المزدوج بسيار كم و نمونه‌هاي موازنه بسيار زياد است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه42

اسلاید 44: از روش‌هاي به وجود آوردن يا افزون كردن موسيقي كلام، روش تجنيس است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه43

اسلاید 45: روش تجنيس مبتني بر نزديكي هرچه بيشتر واك‌هاي كلمات است. به طوري كه كلمات همجنس به نظر آيند و شباهت آنها به ذهن متبادر شود. به مصاديق روش تجنيس، جناس گويند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه44

اسلاید 46: ديدي آن ترك ختا غارت دين بود مرا گرچه عمري به خطا دوست خطابش كردم احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه45در بيت مذكور بين ختا - كه نام ولايتي است - و خطا - به معناي اشتباه - تجنيس تام است.

اسلاید 47: جناس مركب: دو كلمه متجانس، هم‌هجا (هم‌وزن) باشند اما اختلاف در تكيه داشته باشند، يعني به قول دستوريان يكي بسيط يا در حكم بسيط و ديگري مركب باشد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه46

اسلاید 48: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه47هر خم از جعد پريشان تو زندان دلي است تا نگوئي كه اسيران كمند تو كمند در بيت مذكور بين كمند - به معناي وسيله شكار - و كمند - به معناي «كم هستند» - جناس مركب است.

اسلاید 49: جناس مركب در حقيقت همان جناس تام است زيرا عين واژه تكرار مي‌شود.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه48

اسلاید 50: جناس مضارع: و آن اختلاف صامت‌هاي قريب‌المخرج در آغاز كلمات هم‌هجا و هم‌واك است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه49

اسلاید 51: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه50اگر در سجع متوازي اختلاف صامت‌هاي آغازين بسيار كم باشد و به اصطلاح صامت‌ها قريب‌المخرج باشند به آن جناس مضارع گويند. گام/ كام، بست/ پست، حالي/ خالي

اسلاید 52: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه51كه از آن دوري در اين دوراي كليم يا مكش زيرا درازست اين گليم در بيت مذكور «كليم» و «گليم» جناس مضارع است زيرا صامت نخست آنها قريب‌المخرج است.

اسلاید 53: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه52 چون كه شكر گام كرد و ره بريد لاجرم زان گام، در كامي رسيد در اين بيت بين «گام» و «كام» جناس مضارع است.

اسلاید 54: جناس ناقص يا محرّف: و آن اختلاف در مصوت كوتاه دو كلمة هم‌هجا و هم‌واك است: خ‍َلق/ خُلق، مِهر/ بِبَري/ بِبُري، مَقام/ مُقام، دَرد/ دُرداحمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه53

اسلاید 55: جناس زايد: يكي از كلمات متجانس نسبت به ديگري واك يا واك‌هايي در آغاز يا وسط يا آخر اضافه داشته باشد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه54

اسلاید 56: جناس مطرّف يا مزيد: يكي از كلمات متجانس نسبت به ديگري يك يا دو هجا در آغاز بيشتر داشته باشد: كوه/ شكوه، قار/ منقار، رميده/ آرميده، كار/ بيكار، قوت/ ياقوت، صاف/ مصاف، طاعت/ اطاعتاحمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه55

اسلاید 57: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه56شرف مرد به جود است و كرامت به سجود هركه اين هردو ندارد عدمش به ز وجود در اين بيت بين «جود» و «سجود» جناس مطرّف است.

اسلاید 58: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه57هرچه كوته نظرانند بر ايشان پيماي كه حريفان ز مل و من ز تأمل مستم در اين بيت بين «مل» و «تأمل» جناس مطرّف است.

اسلاید 59: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه58ساز كن مطرب به ياد خسرو مسعود، عود باده ده ساقي چو فر مملكت افزود، زود در اين بيت بين «مسعود» و «عود»، «افزود» و «زود» جناس مطرّف است.

اسلاید 60: ُفرق جناس مطرّف با سجع مطرّف در اين است كه در سجع مطرّف صامت آغازين هجاي قافيه حتماً متغير است مثل كار/ ستار. اما در جناس مطرّف صامت آغازين هجاي قافيه يكسان است مثل زار/ نزاراحمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه59

اسلاید 61: به اسجاع متوازني كه اختلاف آنها فقط در واك رَوي باشد جناس مطرّف گويند:‌ آزاد/ آزار، ياد/ يار، شرار/ شراب، طعان/ طعام، جام/ جان، خيل/ خيراحمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه60

اسلاید 62: جناس مذيّل: و آن وقتي است كه واك يا واك‌هاي اضافه در آخر باشد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه61

اسلاید 63: جناس زايد را مي‌توان كلاً از ديدگاه جناس اشتقاق نيز بررسي كرد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه62

اسلاید 64: جناس اشتقاق يا اقتضاب: كلمات متجانس از حيث مصوت بلند با يكديگر فرق دارند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه63

اسلاید 65: جناس قلب يا مقلوب: كه آن اختلاف در توزيع واك‌هاي مشترك كلمات است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه64

اسلاید 66: قلب بعض: آن وقتي است كه جاي يك صامت در كلمات هم‌هجا تغيير كند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه65

اسلاید 67: قلب كل: در كلمات يك‌هجايي توزيع واك‌ها درست (يا با يك اختلاف) وارونه يكديگر باشد و آْن در حقيقت نوعي موسيقايي از سجع متوازن است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه66

اسلاید 68: جناس در كلام انواع جناس كه تاكنون بررسي شد همه در سطح كلمه بود، اما روش تجنيس در سطح جمله يك مصداق بيشتر ندارد و آن وقتي است كه تمامي (يا اكثر) كلمات دو جمله يكسان و يكي دو مورد آن جناس تام باشد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه67

اسلاید 69: سومين روشي كه در نظام بديعي لفظي، موسيقي كلام را به وجود مي‌آورد و يا افزون مي‌كند تكرار است: تكرار واك، هجا، واژه، عبارت.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه68

اسلاید 70: تتابع اضافات (يعني آوردن چند اضافه پشت سرهم)، كه در نظر قدما مخل فصاحت بوده است، به علت تكرار مصوت كوتاه e كه همان هم‌صدايي است، در شعر فارسي مقبول است: فغان كاين لوليانِ شوخِ شرين‌كارِ شهرآشوباحمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه69

اسلاید 71: ردالصدر الي العجز: يعني كلمات اول و آخر بيت (يا نزديك به اول و آخر بيت) يكسان يا مشابه باشد: عصا برگرفتن نه معجز بود همي اژدها كرد بايد عصا احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه70

اسلاید 72: ردالعَجُزالي الصّدر: كلمة‌آخر بيت (عجز) در اول بيت بعد (صدر) تكرار شود:احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه71 مجنون به هواي كوي ليلي در دشت دشت به جست و جوي ليلي مي‌گشت مي‌گشت هميشه بر زبانش ليلي ليلي مي‌گفت تا زبانش مي‌گشت

اسلاید 73: التزام يا اعنات: در تمام طول شعر، كلمة مخصوصي تكرار شود.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه72

اسلاید 74: طرد و عكس يا تبديل و عكس: مصراعي را به دو پاره را در مصراع ديگر برعكس تكرار كنند: دلبر جانان من، برده دل و جان من برده دل و جان من، دلبر جانان من احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه73

اسلاید 75: در بديع لفظي از صنايع ديگري هم نام برده‌اند كه به نظر من ما در ايجاد يا ارتقاي موسيقي كلام نقشي ندارند و برخي از شاعران از آنها فقط براي نمودن اقتدار خود در سخنوري استفاده كرده‌اند. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه74

اسلاید 76: به جناس مطرّف، جناس جناس اشتقاق نيز مي‌توان گفت.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه75

اسلاید 77: برخي از صنايع بديع لفظي، جنبه معنوي هم دارند يعني از ديدگاه تناسبات معنايي در بين كلمات هم قابل بررسي هستند از قبيل طرد و عكساحمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه76

اسلاید 78: در مطالعة بديع معنوي بايد به اين نكته توجه يابيم كه گاهي انسجام كلام يا بافت ادبي را به وسيلة آوردن واژه‌هايي ايجاد مي‌كنند كه از نظر معنا با هم رابطه يا روابطي، بيش از آنچه در كلام عادي لازم است، دارند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه77

اسلاید 79: وقتي شاعر مي‌گويد: من عهد تو، سخت، سست مي‌دانستم بشكستن آن درست مي‌دانستم بين كلمه سخت/ سست و شكستن/ درست، رابطة تضاد برقرار است. حال آنكه در سخن گفتن عادي احتياج به برقراري چنين روابطي نيست.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه78

اسلاید 80: بديع معنوي مطالعة ابزار يا شگردهايي است كه بين اجزاء كلام، تناسبات و روابط هنرمندانة‌ معنايي به وجود مي‌آورند و بافت كلام را از لحاظ معنا منسجم مي‌كنند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه79

اسلاید 81: از صنايع بديع معنوي مي‌توان با پنج روش زير بحث كرد: 1. تشبيه2 تناسب 3. ايهام (تضمّن و اغفال)4. ترتيب كلام 5. تعليل و توجيه احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه80

اسلاید 82: تشبيه در اين طريقه يا روش، تناسب معنايي يا موسيقي معنوي بر اثر همانند كردن امر يا اموري به امر يا امور ديگر ايجاد مي‌شود.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه81

اسلاید 83: مبالغه (اغراق) و غلو: توصيفي است كه در آن افراد يا تفريط باشد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه82

اسلاید 84: َهمين كه مي‌گوييم «قد او مانند سرو است» مرتكب غلو شده‌ايم.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه83

اسلاید 85: مبالغه و اغراق و غلو از ديدگاه ديگري هم جزو مباحث علم بيان است. به جاي اين كه بگوييم زياد گفتيم، مي‌گوييم: هزار بار گفتم.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه84

اسلاید 86: حماسي: يعني افراط و تاكيد در توصيفي كه جزو ذات آثار حماسي است قهرمان حماسه، فردي غيرطبيعي است كه در مكان‌هاي غيرطبيعي، اعمالي غيرطبيعي انجام مي‌دهد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه85

اسلاید 87: مبالغه و غلو در موارد عادي پسنديده نيست و وقتي جنبة بديعي مي‌يابد كه با صنعتي همراه باشد يا در آن نكته و دقيقه و لطيفه‌اي احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه86 نه آن چنان به تو مشغولم اي بهشتي‌روي كه ياد خويشتنم در ضمير مي‌آيد

اسلاید 88: جمع: دو يا چند مورد را در صنعتي ادعايي (كه بدان جامع گويند) با هم جمع كنند. يعني دو يا چند امر را در وجهي ادعايي شبيه به هم بدانند و اين در حقيقت همان تشبيه مضمر است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه87

اسلاید 89: تفريق: با انكار شباهت دو امر و اقامة‌ دليلي اقناعي بين آن دو فرق گذارند و گاهي يكي را بر ديگري تفضيل نهند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه88

اسلاید 90: جمع و تفريق يا جمع با تفريق: نخست با تشبيه مضمر دو امر را در صفتي ادعايي جمع كنند و سپس بين آن دو، فرق نهند:احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه89منم امروز و تو انگشت‌نماي زن و مرد من به شيرين سخني، تو به نكويي مشهور

اسلاید 91: جمع با تقسيم: نخست چند امر را در جامعي جمع كنند، و سپس آنها را تقسيم كنند، يعني آن زلف را نشر كنند، و اين معمولاً بدين نحو است كه جامع را در مورد هريك جداگانه توضيح دهند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه90

اسلاید 92: تجاهل العارف: در اسناد امري به امري يا در تشخيص دو امر كاملاً متباين ترديد يا بي‌اطلاعي نشان دهند. علت عدم تشخيص اين است كه شاعر دو امر را كاملاً شبيه به هم يافته است (تشبيه مضمر). تجاهل العارف با غلو همراه است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه91

اسلاید 93: ارسال المثل يا تمثيل: كلام حاوي ضرب‌المثلي باشد (چه شاعر از ضرب‌المثلي استفاده كرده باشد و چه كلام او بعدها ضرب‌المثل شده باشد).احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه92

اسلاید 94: ساختار ارسال المثل بدين نحو است: دو جمله بدون ذكر ادات تشبيه به هم تشبيه شوند و مشبهٌ به ضرب‌المثل باشد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه93

اسلاید 95: تجسم: عيني كردن امري ذهني و به اصطلاح تصويري كردن آن به وسيلة تشبيه مضمر است. انفصال معنوي را به انفصالي مادي كه صداي آن قابل شنيدن باشد تشبيه كرده است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه94در باطن من جان من از غير تو ببريد محسوس شنيدم من، آواز بريدن

اسلاید 96: حرف‌گرايي: يعني تشبيه به شكل و موقعيت حروف الفبا: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه95زلف ترا جيم كه كرد؟ آن كه او خال ترا نقطه آن جيم كرد تا به بالا تو راست چون الفي ما چو لاميم در ميان بلا

اسلاید 97: روش تناسب در اين روش از صنايعي سخن مي‌رود كه اساس آنها تناسبات معنايي بين اجزاء كلام است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه96

اسلاید 98: مراعات النظير (تناسب):‌ واژه‌هاي كلام اجزايي از يك كل باشند و از اين جهت با هم ارتباط داشته باشند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه97دلم از مدرسه و صحبت شيخ است ملول اي خوشا دامن صحرا و گريبان چاكي

اسلاید 99: جناس كلمات هم‌خانواده: يعني آوردن كلماتي كه به لحاظ ريشه با هم ارتباط معنايي دارد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه98

اسلاید 100: جناس پسوند: يكي از كلمات متجانس نسبت به ديگري سه واك يا بيشتر در آخر اضافه دارد و آن واك‌ها در حكم پسوند يا شبه پسوند هستند: غم/ غمخوار، ناز/ نازنين، نار/ ناردان، گل/ گلستاناحمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه99

اسلاید 101: جناس ريشه: واژه‌ها در حداقل سه واك (دو يا سه صامت و يك مصوت) اشتراك دارند و به اصطلاح از يك ريشه هستند: رسل rosol/ رسايل rasāyel، ملك melk/ مالك mālek/ مملكت mamlekatاحمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه100

اسلاید 102: اگر كلمات واقعاً از يك ريشه باشند به اصطلاح قدما بين آنها صنعت اشتقاق و اگر واقعاً از يك ريشه نباشند بين آنها صنعت شبه اشتقاق است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه101

اسلاید 103: تضاد (= طباق): كلمات از نظر معني عكس و ضد هم هستند:احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه102من عهد تو سخت، سست مي‌دانستم بشكستن آن درست مي‌دانستم

اسلاید 104: در بيت مذكور بين دشمني و دوست، و بين آخر و نخست رابطة تضاد است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه103اين دشمني اي دوست كه با من به جفا آخر كردي نخست مي‌دانستم

اسلاید 105: تلميح: اشاره به داستاني در كلام است و دو سخات تشبيه و تناسب دارد، زيرا اولاً ايجاد رباطة تشبيهي بين مطلب و داستاني است و ثانياً بين اجزاء داستان، تناسب وجود دارد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه104

اسلاید 106: ارصاد و تسهيم: تناسب بين معاني و الفاظ، آن قدر واضح باشد كه قسمت پاياني بيت، مخصوصاً قافيه، با توجه به قافيه‌هاي قبل، قابل پيش‌بيني باشد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه105

اسلاید 107: براعت استهلال: بين مقدمه با موضوع آن تناسب معنايي اجمال و تفصيل باشد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه106

اسلاید 108: در مقدمة داستان رستم و سهراب، به مرگ سوزناك سهراب چنين اشاره شده است:احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه107اگر تندبادي برآيد ز كنج به خاك اوفتد نارسيده ترنج

اسلاید 109: درج عباراتي از قبيل هوالحي الذي لايموت در آغاز وصيت‌نامه‌ها و انااليه راجعون در آغاز آگهي‌هاي ترحيم، براعت استهلال است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه108

اسلاید 110: حسن تخلّص: تخلّص يا گريزگاه يكي دو بيتي است كه قسمت آغازين قصيده يعني تغزل و تشبيب را به مدح مي‌پيوست اگر اين اتصال به نحو لطيف و زيبايي باشد، صنعت حسن تخلّص است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه109

اسلاید 111: براعت يعني بلندي و تفوق، و استهلال به معني صداي گريه كودك با هر صداي بلند است و روي هم بلند كردن صدا و آواز معني مي‌دهد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه110

اسلاید 112: حشو مليح (= اعتراض): در طي كلام، جملة معترضه‌اي آورند كه با مطلب تناسب تام داشته باشد و معمولاً در آن لطيفه و هنري است:احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه111دي - كه پايش شكسته باد - برفت گل - كه عمرش دراز باشد - آمد

اسلاید 113: در بيت مذكور حشو مليح است زيرا آشفتن هم به بت برمي‌گردد و هم به موي.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه112بت زنجير موي از گفتن او برآشفت، اي خوشا آشفتن او

اسلاید 114: صدامعنايي: آوردن الفاظي كه صدايشان مستمع را به منبع صوت دلالت مي‌كند:احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه113ستون كرد چپ را و خم كرد راست خروش از خم چرخ چاچي بخاست

اسلاید 115: استثناي منقطع: موردي را از موردي مستثني كنند بدون اين كه عقلاً و عرفاً استثناء صحيح باشد، زيرا مستثني از جنس مستثني منه نيست:احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه114كس از فتنه در فارس ديگر نشان نجويد مگر فتنة قامت مهوشان

اسلاید 116: روش ايهام در اين روش كلمات موهم معاني مختلفند (حداقل دو معني)احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه115

اسلاید 117: ايهام (= توريه): كلمه‌اي در كلام حداقل با دو معني به كار رفته باشد: «مردم» در مصراع دوم به دو معني انسان و مردمك چشم به كار رفته است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه116ز گريه مردم چشم نشسته در خون است ببين كه در طلبت حال مردمان چون است

اسلاید 118: بيت مذكور ايهام دارد زيرا «مدام» هم به معناي «شراب» و هم به معناي «هميشه» است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه117ما در پياله عكس رخ يار ديده‌ايم اي بي‌خبر ز لذت شرب مدام ما

اسلاید 119: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه118بيت مذكور ايهام دارد زيرا «شيرين» هم اسم معشوق خسرو و هم به معناي «لذتبخش» است.امشب صداي تيشه از بيستون نيامد شايد به خواب شيرين فرهاد رفته باشد

اسلاید 120: ايهام تناسب: فقط يكي از دو معني كلمه در كلام حضور داشته باشد اما معني غايب با كلمه يا كلماتي از كلام رابطه و تناسب داشته باشد:احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه119يكي را حكايت كنند از ملوك كه بيماري رشته كردش چو دوك

اسلاید 121: بيت مذكور تناسب دارد زيرا كرمان اسم زادگاه خواجو است اما در معني كرمها كه در اينجا مراد نيست با ايوباحمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه120صبر ايوبي ببايد تا ببيند روزگار همچو دايي مدح‌پردازي ز كرمان آمده

اسلاید 122: بيت مذكور ايهام تناسب دارد زيرا قربان به معني قرباني است اما در معني بند و تسمه تركش كه در اينجا مراد نيست با تير و تركش تناسب دارد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه121هر تير كه در كيشاست گر بر دل ريش آيد ما نيز يكي باشيم از جمله قربان‌ها

اسلاید 123: اين بيت ايهام تناسب دارد زيرا «حلقه» در اين بيت به معناي «مجلس» است اما يكي ديگر از معاني آن «حلقه زلف» است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه122دوش در حلقة ما صحبت گيسوي تو بود تا دل شب سخن از سلسلة موي تو بود

اسلاید 124: بيت مذكور ايهام تناسب دارد زيرا «چين» در اينجا «جعد و چين و شكن زلف» است، اما به كشور چين هم ايهام دارد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه123تا دل هرزه‌گرد من رفت به چين زلف او زان سفر دراز خود عزم وطن نمي‌كند

اسلاید 125: اسلوب الحكيم: جمله‌اي را برخلاف مقصود گوينده حمل كنند و بنابه دريافت نادرست خود پاسخ دهند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه124

اسلاید 126: اساس اسلوب‌الحكيم بر جناس تام است لفظي در دو پاره از كلام به دو معني مختلف به كار مي‌رود:احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه125گفتمش بايد بري نامم ز ياد گفت آري مي‌برم نامت ز ياد

اسلاید 127: يكي از فروع روش ايهام، شيوه تضمّن است. بدين معني كه در ضمن مطلبي، مطلب ديگري نيز به صورت غيرمستقيم فهميده شود. يعني از خلال واژه يا جمله‌اي، واژه يا جمله ديگري نيز به ذهن متبادر شود.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه126

اسلاید 128: استتباع: به مدح موجّه (= دورويه) و ذم موجّه، استتباع گويند يعني در ضمن توصيف (مدح يا ذم) صفتي خاص، از صفت ديگري هم به صورت ضمني سخن رود.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه127

اسلاید 129: كه در ضمن مدح خط عارض، از خوبي خط دست (خوش‌خطي) هم سخن رفته است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه128جواني هنرمند و فرزانه بود كه دروعظ چالاك و مردانه بود نكونام و صاحبدل و حق‌پرست خط عارضش خوشتر از خط دست مثال مدح موجّه

اسلاید 130: بيت مذكور مدح موجّه دارد زيرا در ضمن وصف آتش خشم ممدوح به يكي ديگر از صفات او كه حلم باشد نيز اشاره شده است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه129گر آتش خشمت را حلم تو نكردي كم زو چرخ دخانستي سيّاره شرارستي

اسلاید 131: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه130مقصود ذكر صفت بزدلي بوده است اما در ضمن به خست هم اشاره شده است.ز ميدان چنان تافت روي گريز كه گفتي ز وي خواست سائل پشيز مثال ذم موجّه

اسلاید 132: تبادر: معمولاً واژه‌اي از كلام واژه ديگري را كه با آن (تقريباً) همشكل يا همصداست به ذهن متبادر كند. معمولاً واژه‌اي كه به ذهن متبادر مي‌شود با كلمه يا كلمات ديگري اس كلام تناسب دارد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه131

اسلاید 133: بيت مذكور صنعت تبادر دارد زيرا اعدا جمع عدو به معني دشمنان (دزدان) است، اما به مناسبت صرفه، عوا را نيز به ذهن متبادر مي‌كند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه132راه عشق گرچه كمينگاه كمين‌داران است هركه آهسته رود صرفه زاعدا ببرد

اسلاید 134: بيت مذكور صنعت تبادر دارد زيرا خويش، خيش را هم به ذهن متبادر مي‌كند كه با مزرع و داس و درو تناسب دارد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه133مزرع سبز فلك ديدم و داس مه نو يادم از كشتة خويش آمد و هنگام درو

اسلاید 135: بيت مذكور صنعت تبادر دارد زيرا خُنُك (خوشا)، خُنك (سرد) را هم كه با هوا و باد و نسيم تناسب دارد به ذهن متبادر مي‌كند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه134گفتم خوشا هوايي كزباد صبح خيزد گفتا خنك نسيمي كز كوي دلبر آيد

اسلاید 136: بيت مذكور صنعت تبادر دارد زيرا دَرياب، دُر ياب را هم به ذهن متبادر مي‌كند كه با دريا و گوهر تناسب دارد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه135چندت نياز و آز دواند به بّر و بحر درياب وقت خوش كه درياي گوهري

اسلاید 137: يكي ديگر از فروع روش ايهام شيوة اغفال است بدين معني كه خواننده در نظر اول معنايي خلاف مقصود گوينده را توهم كند و يا در مراد حقيقي گوينده ترديد يابد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه136

اسلاید 138: مدح شبيه ذم: مقصود مدح است اما، چون در كلام حروف استثناء و استدراك از قبيل ليكن، ولي، اما و كلمات ذمّي آمده است، در نظر اوّل چنين به ذهن متبادر شود كه شايد مراد ذم باشد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه137

اسلاید 139: در بيت مذكور استعمال واژه‌هاي «ليكن» و «ستم» مدح را شبيه به ذم كرده است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه138ترا پيشه عدل است ليكن به جود كند دست تو بر خزائن ستم

اسلاید 140: ذم شبيه به مدح: معني كلام ذم است اما چون از حرف استثنا و كلمات مدحي استفاده شده است، به نظر مي‌رسد كه شايد مقصود مدح باشد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه139

اسلاید 141: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه140تو به هنگام وفا گرچه ثباتيت نبود مي‌كنم شكر كه بر جور دوامي داري در بيت مذكور آوردن واژه‌هايي چون: گرچه، وفا، شكر، دوام، موهم مدح است.

اسلاید 142: ذووجهين (يا محتمل‌الضدين): وضع و تركيب و ترتيب لغات به نحوي باشد كه كلام هم‌معني مدح داشته باشد و هم‌معني ذم يعني به يك احتمال بتوان از آن معني مدحي فهميد و به احتمال ديگر معني ذمي.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه141

اسلاید 143: حسن طلب يا ادب سوال: تقاضاي صله و مال از ممدوح به نحوي باشد كه نخست به ذهن ممدوح نرسد. يعني غيرمستقيم و ظريف باشد و حمل بر گدايي نشود:احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه142رسيد مژد ه كه آمد بهار و سبزه دميد وظيفه گر برسد مصرفش گل است و نبيد

اسلاید 144: ترتيب كلام در اين روش ارجاع كلمات به يكديگر مبتني بر نظم و ترتيب خاصي است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه143

اسلاید 145: لف و نشر: نخست چند واژه يا مطلب را در يك پاره از كلام با هم بياورند (لف) و سپس در پاره يا پاره‌هاي ديگر كلام توضيح دهند (نشر).احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه144

اسلاید 146: مثال لف و نشر مرتب دوتايي:احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه145فروشد به ماهي و بر شد به ماه بن نيزه و قبّه بارگاه يعني بن نيزه به ماهي فروشد و قبه بارگاه به ماه بر شد.

اسلاید 147: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه146مثال لف و نشر مشوش دوتايي:گر دهدت روزگار، دست و زبان زينهار هرچه بداني مگوي، هرچه تواني مكن يعني با زبان هرچه بداني مگو و با دست هرچه تواني مكن.

اسلاید 148: تقسيم لف و نشري است كه در آن ارتباط فقرات نشر با لف، دقيقاً مشخص باشد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه147

اسلاید 149: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه148مثال براي تقسيم مرتب:به من نمود لب و چشم و زلف آن دلبر يكي عقيق و دوم نرگس و سوم عنبر در اين بيت، «لب» با «عقيق»، «چشم» با «نرگس» و «زلف» با «عنبر» مربوط است.

اسلاید 150: از فروع تقسيم، بيان و تفسير يا ايضاح بعد از ابهام است، بدين نحو كه مطلبي مجمل را (كه معمولاً با عدد بيان مي‌شود) تفصيل دهند و بگشايند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه149

اسلاید 151: امداد (سياقه‌الاعداد): چند اسم را كه متوالياً ذكر شده‌اند از يك جهت منظور كنند و براي همه يك فعل يا صفت آورند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه150ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند تا تو نايي به كف آري و به غفلت نخوري ابر و باد و مه و خورشيد را از جهت در كار بودن براي آدمي در نظر گرفته است.

اسلاید 152: تنسيق الصفات: براي يك اسم، صفات متوالي بياورند يا براي يك فعل قيود مختلف ذكر كنند: احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه151فغان كاين لوليان شوخ شيرين‌كار شهرآشوب چنان بردند صبر از من كه تركان خوان يغما را

اسلاید 153: فرق تنسيق‌الصفات با اعداد اين است كه در تنسيق‌الصفات براي يك امر صفات متعدد آورند، اما در اعداد براي چند امر يك صفت آورند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه152

اسلاید 154: تنسيق‌الصفات و اعداد از نظر بديع لفظي هم ارزشمندند، زيرا در اعداد مصوت كوتاه o (واو عطف) يا سكوت بين اسم‌ها و در تنسيق‌الصفات مصوت كوتاه o يا e و يا مكث تكرار مي‌شود.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه153

اسلاید 155: التفات: تغيير سخن از غيبت به خطاب يا از خطاب به غيبت است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه154

اسلاید 156: روش تعليل و توجيه در اين روش براي مطالبي كه اظهار مي‌شود و توجيه و تعليل ظريف و لطيفي (ادبي) ارائه مي‌شود.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه155

اسلاید 157: حسن تعليل: ابتدا بايد دانست كه اگر تعليل در اثري لطيف نباشد يا جنبه علمي داشته باشد، نمي‌توان آن اثر را ادبي دانست.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه156

اسلاید 158: تعليل در ادبيات اسلوب خاصي دارد و بايد جنبه اقناعي و استحساني داشته باشد نه برهاني و علمي، و مبتني بر تشبيه باشد (كه خود تشبيه مبتني بر كذب است).احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه157

اسلاید 159: اگر تعليل ادبي زيبا نباشد (كه معمولاً هست) به آن حسن تعليل ‌گويند:احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه158شب گرنه به همرنگي بودي چو دو زلف تو كي در شب تاريكم يك لحظه قرارستي

اسلاید 160: مذهب كلامي: مطلبي را با قياس و برهان عقلي و خطابي اثبات كنند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه159

اسلاید 161: بيت مذكور صنعت مذهب كلامي دارد زيرا كنگرة‌ قصر مداين مي‌گويد ما كه كاخ انوشيروان دادگر بوديم چنين خرابه شديم، خود پيداست كه روزگار با قصر ستمكاران چه خواهد كرد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه160ما بارگه داديم اين رفت ستم بر ما بر قصر ستمكاران گويي چه رسد خذلان؟

اسلاید 162: دليل عكس: براي مطلبي دليلي بياورند كه كاملاً برخلاف انتظار و مخالف عرف و عادت باشد و اين يكي از شيوه‌هاي ايجاد طنز است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه161حاشا كه من به موسم گل ترك مي كنم من لاف عقل مي‌زنم اين كار كي كنم؟

اسلاید 163: سؤال و جواب: شعر مبتني بر پرسش و پاسخ يا گفتگو و مكالمه باشد. سؤالات يا سخنان بايد زيبا و ظريف باشد و مخصوصاً جواب‌ها جنبه ادبي داشته باشد، يعني در آن نكته‌اي و هنري باشد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه162

اسلاید 164: در سؤال و جواب پرسش‌كننده محكوم و مجاب مي‌شود. مثلاً اگر سؤال برهاني است بايد آن را رد كنند و اگر جنبه انتقاد دارد بايد آن را توجيه كنند و اگر در آن طلبي است بايد آن را احاله به محال كنند.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه163

اسلاید 165: اگر در سؤال و جواب، مخاطب كلام گوينده را برخلاف مقصود او حمل كند، صنعت اسلوب‌الحكيم است.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه164

اسلاید 166: در كتب بديعي از صنايع ديگري هم نام برده‌اند كه جاي بحث از بعضي از آنها در ساير نظام‌هاي ادبي است مثلاً لغز يا چيستان و معما و هزل و مطايبه را كه در بديع معنوي مطرح كرده‌اند بايد در درس «انواع ادبي» بررسي كرد.احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه165