شهر و شهر نشينی پيش از اسلام

صفحه 1:


صفحه 2:
ی با تمرکز بر حکومت های: - مادها؛ - هخامنشيان؛ ‎etree‏ ‏ان ‎ah >‏ درس: شهر و شهرنشينى ‎RO enol‏ ‎een hry‏ پاییز ۱۳۸۹ 

صفحه 3:
ان باس شهری در دوران باستا 

صفحه 4:
پیشتفتار * «شهر» همچون هر پدیده اجتماعی از یک «پیوستگی» برخوردار است یعنی از ایجاد نخستین کانونهای تمرکز جمعیت یکجانشین در آبادی‌هایی که به تدریج توسعه یافتند تا پیدایش کلان شهرهای امروزی با یک مقوله واحد روبرو هستیم که اگر چه ممکن است از لحاظ ریخت‌شناسی (مورفولوژیک) کاملاً متمایز جلوه کند ولی از جنبه کاربردی و ساختاری دارای روحی واحد است. بنیان های زندگی شهری و شهرنشینی به لحاظ تشکیلات اجتماعی» سیاسی و فرهنگی در ایران به سه دوره عصر باستان, دوران اسلامی و عصر جدید قابل تفكيى | 

صفحه 5:
Md + ۳ & oo, حیات شهری در ایران ثبل از اسلام الف) لفظ و معنای شهر * شهر در اوستا و زبان فارسی باستان به صورت «-2652072» آمده و در زبان سانسکریت به صورت «-165173» آمده است. این اصطلاح بار معنایی وسیعی داشته و به شهر و ایالت و کشور و حکومت و پادشاهی, به طور عام اطلاق می شده است. در روزگار ساسانیان شهر با عنوان «شهرستان َ5۵1765/ 0 5 تناک» به کار می رفته است. در همین عصرء مجموع شهرهای مدلئن را به زبان سریانی «ماحوزه 1۷]811026» می خواندند و «ماحوزه ملکا» به معنی شهرهای پادشاه بوده است. پراساس همخولنی اصطلاح شهر با پادشاهی و فرمان راندن در وسیع ترین معنای آن. می توان چگونگی ساختار زندگی شهری و نقش شاخص ساخت سیاسی در جهت دادن به اين ساختار کلی را از آن اتتباط کرد. وژه ی شهر با مفهوم حکم رندن و حکومت یکی بوده و به كار بردن الفاظى همجون «شاهنشاه» و «شعربان»«شهراكيم»«شهريار» از اين ارتباط مفهومی حکایت دارد. 

صفحه 6:
ب) تکوین حیات شیهری پیدایش شهر و تکوین شهرنشینی در ايران تابع تحولات تاریخی و چگونگی ساختار اجتماعی ن بوده است. شهر مرکز ثقل زندگی اجتماعی ایرانیان محسوب می شده و ساختار آن متأثر از موقعیت طبیعی و اقلیمی و نظام سیاسی حاکم بر مملکت بوده است. روند شکل گیری شهر و تداوم شهرتشینی در ایران باستان سیر تدریجی خاص خود داشته است.به نظر می رسد که آغاز و پیشرفت شهرنشینی, به علت مشکلات طبیعی و اقلیمی و چگونگی توزیع جمعیتی در آن, تا حدودی با تأخیر آغاز شده و تا دور ه ی اشکلنی و به ویژه عصر ساسانی» روند آرامی داشته است. تا این زمان» فعالیت اصلی مبتنی بر زمین (کشاورزی و دامپروری) بوده و فاصله ی شهر و روستا چندان محسوس نبوده است. ورود ایران به جرگه ی تجارت آن زمان و کارکرد تولیدی و مبادله ای شهرها که از زمان اشکلنی ها آغاز شد. در دوره ی ساسانی به اوچ خود رسید و در پرتو آن» شهرنشینی از رشد فزایند های برخوردار شد. شهرت پادشاهان ساسانی به عنوان بانیان شهرهاء در منلبع جایگاه وییُه ای دارد. گویا در اين ‎gle}‏ حدود ۱۰۴ شهر وجود داشته که تولیدات خود را با ممللک مختلفی همچون چین, هند و حبشه مبادله می کرده و رونق تجاری ویژ های داشته اند 

صفحه 7:
ج) ساختار حیات شهری به لحاظ ساختاری هم شهرهای ایران لين زمان. ویژگی های جامعه شناسی خاص خود داشته اند. در شهرهای این زمان دو بعد مادی و معنوی حیات جمعی در هم آمیخته بود.. شهر لين زمان مرکز استقرار حكومت (به عنوان مدير اجرليى. تأمين كننده ی نظم و امنیت, ناظر بر فعاليتهاى اقتصادى و شاهد رشد ثروت و مكنت بوذ) و مركزى فرهتكى (كه نيروهاى فكرى و انديشه هاى الهى و ارزشهاى مربوطه را در خود كرد مى آورد) به شمار مى رفت. البته اقليم و جغرافيا در شكل اين مديريت (حكومت) نقش مهمى داشت. هركس با توجه به حرفه. دين و جايكاه طبقاتيش در بخش و محله ی ویژه ای از شهر سکونت آثیرگذاری چهار عامل اصلی «کاخ» «معبد» «استحکامات» و «بازار» به عنوان عناصر کالبدی در سیمای شهر و تقسیم آن به سه بخش «کهندژ». «شارستان» و «ریض» و ارتباط آن با توزیع جمعیت شهری در این دوره نیز از همین واقعیت ناشی می شده است. داشت. 

صفحه 8:
سیک های شهرنشینی * در قبل از اسلام دو سبک عمده و یک ميان سبک» نحوه استقرار انسانی در مقیاسی بالاتر از روستا را شکل می‌بخشند. به عبارتی درست‌تر در این دوران ما با دو گونه عمده شهرنشینی (کالبدی - فضایی) و یک گونه شهرنشینی و شهرگرایی گذار بین این دو شیوه عمده مواجه هستیم بدین قرار: 7 اول - شيوه پارسی 7 دوم شیوه یا میان شیوه پارسی - هلنی 7 سوم - شیوه پارتی 

صفحه 9:
اول ‏ شیوه پارسی * لین شیوه از قرن نهم ق. م با ساختن اولین «شار» مادی الهام گرفته از «شهر - تپه»های بین النهرین (زیگورات) شروع شده و با شکوفایی شارهای پارسی در شوش, استخره پاسارگاد در دوران هخامنشی به اوج خود می‌رسد. ایجاد مجموعه عظیم «شهر - معبد» و «شهر - قدرت» تخت جمشید. نمونه والایی از تغییر مفاهیم و معلنی است که از تمدن‌های متعدد بین النهرین کسب شده است. حمله اسکندر مقدونی به ایران (قرن سوم ق. م) نقطه پایانی بر این شیوه از استقرار انسائق اسعه 

صفحه 10:
دوم س شیوه يا میان شیوه پارسی ‏ هلنی * اين سبكد حدود یک قرن پس از حمله اسکندر به ایران بر فرهنگ شهرسازی ما حاکم شد. و فرهنگی التقاطی از شهرسازی ایرانی «شهر - قدرت» - یونانی «شهر - دولت‌ها» را در کشور ما بنا نهاد. 

صفحه 11:
سوم س شیوه پارتی مقاومت در مقلبل مفاهیم مادی و معنوی «شهر - دولت‌های» پایه گذاری شده توسط سرداران یونلنی و ستیز برای استیلای مفاهیم و معلنی زیست و تولید بومی سب می‌گردد تا در قرن سوم ق. م وبا از ميان رفتن آخرين سردار يونانى» شیوه دیگری از سازمان فضایی - کالبدی رقم بخورد. در واقع اين شیوه شهرسازی پس از حرکت رهایی بخش اشکانیان از سیطره اسکندر آغاز و در دوران ساسانی به اوج خود میرسد و پس از حمله اعراب به ‎ole!‏ رو به افول میگذارد. * عنایت خاص به محوریت بازار در این سبک قابل تامل است. شهر «ساء» در ماوراءالنهر و «فیروز آباد» در فارس 

صفحه 12:
مراحل شهر نشینی در دوران باستان شهر نشینی در دوران باستان از سه مرحله پیوسته گذر کرده است: نخست: مرحله شکل گیری» پیدایش پدیده شهر و رشد آرام شهرنشینی: رشد آن در دوران امبراتورى مادها و بالتدكى أن در دوره هخامنشيان. اسقرار قطمى شيوه بارسى. «شيهر ‏ معبد» انتيجه بارز اين تبلور فضايى است. دوم: دوره بنیانگذاری شهرهای خود فرمان به سبک شهرهای یونانی «شهر- دولت» توسط سلوکیان و رشد شتابان شهرنشینی. در عهد سلوکی و پارتیان (نمونه معروف آن مدائن است). سوم: دوره به زیر فرمان در آوردن شهرهای یونانی وار توسط دولت مرکزی در دوره ساسانیان و تعمیم مفهوم شهر به منطقه‌ای بس فراتر از محدوده‌های کالبدی بلا فصل آن. 

صفحه 13:
مدیریت شهری در دوران باستان ۰ دوران مادها: شهرها بیشتر کارکردی نظامی وسیاسی داشتند رفتار اقتصادی - اجتماعی کشور چندان تکامل پیدا نکرده بود. ایجاد شهرهای نو و توسعه شهر نشینی؛ شهرها از نظر تقوقی تلب فرمان های شاه بودند امور داخلی شهرها توسط شورای شهر اداره می شد. دوره پارتیان: سیاست اداره شهرها بر تابعیت پادشاه قرار داشت. دوره ساسانیان: ل شهرهای بزرگ و مهم که روستاهای پهناور داشته اند از جنبه اداری در ردیف شهرستانها قرار می گرفتند و رس آنها حاکمی مرسوم به شهراب (شهردار) ادره امور را به عهده داشت. 7 شهرهای کهن گسترش و رونق یافتند. 2 افزایش دخالت دستگاه اداری در زندگی شهری و امور اصناف و بازرگانان. 

صفحه 14:
3 ب اه ده و 7 ‎ole.‏ كليات شهرنشينى در دوران باستان شهرهای دوران باستان در ايران به دلايل نظامىء مذهبى و يا اهميت قتصادى بنا مى شدند. به وجود آمده است. ميدان و بازار نيز از جمله بيشتر شهرهاى دوران باستان در زمان ساسا فضاهاى اصلى شهر به شمار مى رفته اند. شهر ها از دوره سلوكيان و يارتيها بتدريج در پیروی از قواعد نسبتا معين | بانيان شهرهاى جديد در ايران بودند. * شكل شطرنجى - طرح ذايره اى * عموما اساس ساختمان راه ها بر هدفهاى ‎-١‏ جنكى و دولتى و 7- تسيميل باز ركلنى و حمل و نقل كالا بود (راه شاهى و جاده ابريشم). * عناصر و ساخت كلى: كهندز (يعنى جايكاه و سكونتكاه بادشاهء حكام و درباريان) لين بخش در مرکز و بهترین نقطه شهر و اغلب در سطحی بالاتر از سایر نقاط جای می‌گرفت و توسط دروازه‌ای جه خارج راه داشته شارستان (شارسان) که مسکن دیوانیان. اشراف و سپاهیان بود. لین بخش نیز دارای حصار و دیگر استحکامات لازم بود. بخشهای دیگر شهر نیز بازار میدان و سواد (حومه) بودند. *_ميدان و بازار نيز از جمله فضاهای اصلی شهر به شمار می رفته لد و میدن که اغلب در تزدكى کاغ های سلطلتی بود از مراکز مهم سیاسی محسوب می شد. ار شد و سلوکیان او 

صفحه 15:
دوران ماد‌ها (ثرن ‎٩‏ تا ۷قبل از میلاد) شهر مادی درواقع یک شار است که به صورت قلعه ای محکم و قوی بر فراز تپه یا نقطه ی سوق الجیشی قرار گرفته است و دور لین قلعه هاء دیوارهای تودر تو کشیده شده است و در فاصله ی دیوارها از برج های دیدبانی استفاده کرده اند. تعداد حصارهای یک شهر نشانگر بزرگی یا کوچکی شهر بود. اصولاً شهر مادی را نتيجه فرایند تکاملی از روستاها به دژ- شهرها و آنگاه شهرهای مهمتری چون هگمتانه دانسته اند اي شهر دارای هفت دیوار دایره‌ای شکل متحدالمرکز بود. هر دیوار داخلی بلندتر از دیوار خارجی بود و کاخ در میان بلندترین دیوار داخلی قرار داشت. در واقع شهرهای شاهی, مانند هگمتلنه. در دوران مادها از گسترش در شهرها حاصل شدند. که آنها نیز به نوبه خود مراکز نخستینی برای انباشت ثروت, تمرکز ‎ey‏ سیاسی و توسسعه اجتماعی به شمار می آمدند. هگمتلنه اصلاً به معنای مکان جمع شدن بود و تصویری از اتحاد قبایل ماد و اتحاد سه جامعه ایلی» روستایی و شهری را می نمایاند. 

صفحه 16:
شهرهلیی که در دوره مادها احداث شدند. بیشتر جنبه ی اداری - سیاسی داشتند. توان و بنیان اقتصادی پایین - قدرت نظامی بسیار هرتسفلد گفته است دارای نقشه ای ثلبت با تفاوت هلیی جزیی بودند که ناشی از شرایط اقلیمی ‎obey‏ شان بود (شهر خارخار یک حصار - شهر کیشه سوء چند حصار متحدالمرکز شهر را دربر می ‎ABS‏ شهر دوران ماد به دلایل گوناگون, از جمله کیهان شناسی ویژه دوران باستان, شكل زمين و البته امنیت عموما بر فراز ارتفاعات طبیعی و يا مصنوعی بنا می شدند. ماد در ۶۰۰ پیش از مبلاد ماد در ۶۷۵ پیش از میلاد vor ee “ge 

صفحه 17:
مادها ‎ods!‏ اقوام پایه گذار جامعه شهری در ایران ‎ ‏* يايتخت: هكمتانه, به معناى محل تجمع و سمیل اتحاد و یکپارچگی, محل تجمع سه جامعه ایلی» روستایی» شههری * شهرهای این دوره جنبه اداری و سیاسی. جنبه اداری) ‎ ‏* بازار در مرحله ‏از نظر دکتر حبیبی» شار مادی بیشتر نظامی-کشاورزی ‏دوران ماد: رشد آرام شهرنشینی ‏* شهرها از قبل طراحی شده هستند. خانه ها یک شکل و کوچه ها یک اندزه و حصار مشخص ‏برخی شهرهای این دوره: توپواکالاه مرو مارکاندا (محل شهر سمرقند در دوره های بعدی) ‏* ری هم در این زمان شکل گرفت. ‏* دهکده سیلک کاشان در زمان مادها پایه گذاری شد. ‏در شهر معبد نیست و خود شهر مقدس است. ‏عناصری که به شهر نظم می دهند: آبه ‎LS aS‏ 22 ‏- اما راه هاء راهوندها و شوارع عام, حصارء برجء معبد (درون دژ ). ‎ ‎ ‎ 

صفحه 18:
هخامنشیان (نظام شه پدری متمرکز ۵۵۰-۳۳۰ پیش از زادروز) شهرهای هخامنشی با سیمایی که نشان دهنده ی مظاهر عظمت و قدرت ‎J‏ ‏مکان صدور فرمان و ابلاغ آن به دیگر نقاط هستنده شکل می گیرد.آنها شهرهای محل آقامت خود را از روی نقشه ای بنا می کردند که توسط موبدان تقدیس شده بود. در این دوره تقسیم کار میان کشاورزی و صنعت و تجارت در اجتماعات شهری و روستایی به وجود نیامده بود. به منظور ایجاد تسهیلات ارتباطی و دوام سیاسی در لين دوره راه هلیی ساخته شدند که شوش را به سارد و بابل را به شوش متصل می کرد. شبکه راههای ارتباطی مشوق بازرگانی شد و ثروتی هنگفت تولید گشت. جاده شاهی هخامنشی از سارد تا شوش به مسافت بیش از ۱۶۰۰ میل کشیده شده بود و احداث ۱۱۱ ایستگاه در طول همین جاده به کاروانها یاری کرد تا حمل و نقل کالا را در مدت کمتر از ‎٩۰‏ روز در سراسر امپراتوری اتجام دهند. حتی راه‌های بین شوش و تخت‌جمشید و اکباتان سنگ فرش شده بود. 

صفحه 19:
ویخت شناسی شهرهای هخامنشی شار پارسی از دیدگاه ریخت شناسی از فضاهای زیر ترکیب شده بود : ۱ دژ حکومتی: مجموعه ای مرکب از کاخ هاء معلبد. دیوان هاء تاسیسات نظامی و اداری و انبارهای آذوقه ۲ شار میانی: مجموعه ای مرکب از محلات خاص برای استقرار طبقات ممتاز ۳- شار بیرونی: مجموعه ای مرکب از محلات و خانه ها و بازارهاء باغات و مرلتع پراکنده که به وسیله حصارهای طبیعی نظیر کوه. جنگل و ... از فضای بیرونی خود جدا می شاه استه شهر مقر يادشاه و وابستكان اوه مويدان زرتشتی و مقامات دینی» مظهر قدرت و عظمت امپراتوری و محل صدور فرمان و ابلاغ آن به دیگر نقاط بود. امنیت شهر در گرو ارتش بود. * در زمان داریهش قلمرو ‎See‏ ایللت هایی تقسیم و برای هر ایللت شهربانی در نظر گرفته شد. شهرهای لین دوره نملیش تحوه استقرار کالبدی حکومتی بوده و سلطه مراکز سلطنتی بر مراکز سکونتی و شهر را یدآوری میکند. هخامنشیان کمتر پرای ساخت شهر همت گماشته اند. آنان در امر ساخت و ساز بیشتر همت خود را صرف بنای ابنیه سلطنتی کردند. يا اگر مانند پارسه شهری ساختنده شهر حکومتی و شاهی بنا بوده. پارسه شهر حکومتي و شاهی بود که برای حیات مدنی کارایی نداشت و تنها در جشنها و اعیاد مورد استفاده قرار می گرفت. 

صفحه 20:
ویژکی های شهر های هخامنشی ویژگی‌های عام شهرهای هخامنشی: * مرکز شهر ارگ سلطنتى و در كنار آن محله‌های درباری قرار م ىكرفت» يادكان نيز در ارگ جای داشت. فضای داخل ارگ به آندرونی و بیرونی تقسیم می‌شد که بیرونی در ارتباط با بافی بود که جشن‌ها و برخی از مراسم خاص در عمارت قصر داخل آن انجام می‌شد. در شهر میدانی عمومی بود که در فاصله‌ای اندک از دروازه شاهی قرار داشت. در اطراف ارگ و محله‌های درباری؛ محل‌های مسکونی و کوچه‌های شهر قزر داشته و برگرد آن نیز عموما حصاری بلند از خشت ساخته می‌شد: 

صفحه 21:
ده هخامنشيان براى اولين بار در ايران دولت تأسيس مى شود. جاده شاهى: از شوش به افسوس. براى ارتباط سريع شهرهاى كشاورزى-بازركانى بين النهرين با شههر-قدرت مركزى تشكيل واحدى براى راه سازى شهرها اغلب براساس خواست بلاشاهان شكل ميكرفت و كمتر از عوامل محيطى متأثر ميشد. تشكيل انجمن های مالی و صرافی تشکیل سازمان دیوانی و تفسیم بندی اداری. هر شهرستان دارای شهربان فتح لیدیه: آشنایی با پول. ضرب سکه دریک, نه شاهی, تولد بازار در شيهر شهر مکان استقرار دولت. کار بازرگانی» تولید کشاورزی سازمان اجتماعی: ۱.اشرافیت دودمانی؛ ۳. مفان و روحانیون, ۳. اشرافیت دهقانی» ۴ بازرگنان و پیشه وران ساخت شار پارسی: ۱-در حکومتی» -شارمینی, ۳-شار پیونی شهرهای مرزی, نظامی-کشاورزی بودند. شهرهای میانی, کشاورزی-بازرگانی و شهرهای درونی» شهر معبد. ساخت شهر در اين دوره بسته به نظر يادشاهان داشت و نه شرایط طبیعی و آب و هوایی .ياساركاد: توسط كوروش با جنبه كاملاً إيرانى. به معنى اردوكاه يارسيان شوش: توسط داریوش.پایتخت اداری-سیاسی کاخ های حکومتی در شوش استخره شیراز و هکمتانه دیگر مجموعه های وسیع: سروستان,فیرزآاد.نقش رستم/ شهر کوشا در حبشه کننی در این 

صفحه 22:
شهرسازی و شهرنشینی در لین دوره تحت تاثیر دو عامل عمده بود؛ نخست» ضرورت حفظ سرزمینهای پهناور تحت سلطه و نحوه انتظام و اداره امور کشوری و لشکری؛ دوم. توسعه بازرگانی و صنعت. رونق شهرنشینی و تجارت و بهبود وضع اقتصادی کشور بیش از همه یونانیان و لایه‌های مرفه شهرنشین را منتفع ساخت. * در این دوره کمتر اتفاق می‌افتاد که شهری در نقطه‌ای غیر مسکونی بنا شود. بلکه بیشتر آبادی‌های مستعد و شهرهای کوچک را توسعه داده و بر کرد آنها حصاری می‌ساختند و به شهر و اهالی حقوق پولیس (دولت - شهر) داده می‌شد و باتوجه به بنیان‌گذار شهر نام جدیدی به آن اعطا می‌شد و به همین سیب بسیاری از شهرها دارای دو نام می‌گردیدند چنانکه «تیسفون» «سلوکیه» و شهر قدیمی «دورا» همگی «اروپوس» نامیده شدند. دوره ی سلوکی را دوره ی تجربه ی بزرگ و تاریخی و بنیانگذاری شهر های خود فرمان به سبك شهر های یونانی و رشد شتابان شهر نشینی در ایران می دانند. 

صفحه 23:
سکونتگاه های شهری در زمان سلوکیان این شهر های خود فرمان به چند شکل دیده می شوند : * یکی شهر هلیی بودند که قبلا وجود داشته و یونانیها به توسعه و ترقی دادن آنها پرداختند ویه آنها پرداختند و به آنها زندگی دوباری شهری بخشیدند. * دوم اينکه سلوکیها به پیروی از اسکندر شهرهای جدیدی نیز که مراکز اقامت مهاجرین بود بنا کردند. لین شهرها نمینه به دست بومیان می داد تا ساختمانهای به سبک یونلنی بنا کنند. از این رو در تاریخ به موازات اسکندریه هلیی که به دست اسکندر ساخته شده بود. در سراسر امپراتوری به شهرهایی به نام سلوکیه. لاتورسيه و انطاكيه بر مى خوريم. علاوه بر آن, سلوکیها روستاهایی را که مستعد برای شهر شدن تشخیص می دادند. و يا شهرهاى کوچک را نیز توسعه دادند و اطراف آن حصاری می کشیدند و یه مرکز و اهللی شهر حقوق پولیس (دولت شهر) داده می شد. * نوع چهارم برخی کلنی های نظامی بودند که از حقوق و مزایای پولیس برخوردار شده و منزلت شهری می یابند. * بدین ترتیب سکونتگاههای شهری در لین دوره, رابه چار گروه میتوان تفسیم کرد: ۱. شهر های نوساز ایجاد شده توسط یونانیها؛ ۲. شهرهای ایرلنی تغییر یافته؛ ۳. روستاها و شهرکهای تبدیل به شهر شده؛ ۴. کلنی های نظامی که عنوان پولیس می گر: 

صفحه 24:
پارت ها (اشکانیان) ۱ يارتها در حدود سال 869 ق. م. كانون اميراتورى خود را در شمال شرق خراسان ‎hey‏ نادند * رونق بازركانى و تجارت» شتاب شهرنشينى و ‎AIS Reo‏ اشكانيان با ادغام و تلفيق شهر دولتهاى بارسى - هلنى با نقاط مسكونى اطراف أن و حذف نابرابريهاى اجتماعى ‏ فرهنكى و اقتصادى بين شهر و روستا و الغاى خودفرمانى شهر ‏ دولت حتى المقدور مفاهيم يونانى را از بين بردند و به مفاهيم بومی و سرزمینی -به خصوص شیوه پارسی - در همه ابعاد زیست و تولید و به روز كردن آنها بازكشتند (سبك يارتى). نشیمنگاه اجدادی ساسله اشکانیان» شهر نسا بوده است که امزوزه در نزدیکی پایتخت ترکمنستان (عشق آباد» ویرانه های آن جای گرفته است (نسا جدید و قدیم) يايتخت دولت اشكانى بر حسب توسعة آن كشور تغيير مى كرد. بارتها هرهایی چون گرگان, هکلتمپیلس یا شهر «صددروازه» قوس در نزدیکی دامتان (که احتملاً صددروازه در لين ناحيه بوده است) اکباتان» نهاوند. خورهه. اصفهان و استخر (بین نقش رستم و تخت جمشید) و تیسفون را پایتخت کشوری و یا منطقه ای خود قرار دادند. 

صفحه 25:
سبك بارقى در اين سبك روستا و شهر در تقابل با يكديكر قرار نداشتند و مانند سبک پارسی, این دو سکونتگاه مکمل یکدیگر بودند. شهر در عين اينکه مرکز مبادله و صنعت است به تولید و کشاورزی نیز می پردازد و روستا در امر بازرگلنی و صنعت سم مهمی ‎SID‏ ‏واقع شار نه به معنای اخص کلمه. بلکه در سرزمینی فرلتر از شهر و در ارتباط دو سويه با روستا معناى خود را می یافت. د كر دولت اشكلنى با تخريب سازمان كالبدى دولت سلوكى؛ مظهر أن یعنی (شهر پارسی - هلنی) را نیز دگرگون کرد. شهر راجا محيط اطرافش ادغام نمود و نظم خودانگیخته محیطی را بر نظم منطقی و برنامه ای تحمیل کرد. برای نخستین بار در لین دوره شهر دایره ای شکل گرفت و شهرهایی چون نسا و فیروزآباد متولد شدند. شار سبک پارتی» مانند شار سبک پارسی» دارای تقسیماتی چون دز حکومتی, شار میلنی و شار بیرونی بود که مفاهیم نسبتاً یکسانی با اجزای شهر پارسی داشت. 

صفحه 26:
* اساس سلطنت در دورة اشکلتی بر ملوک الطوایفی بود. ظاهراً ند تنها فرمانزویانی که از فنل شاهان بودند. عنوان شاه داشتند بلکه هر یک از ایالات هیجده گلنة اشکلنی نیز پادشاه داشتند که او را کذک خوذای یعنی کدخدا می نامیدند. حكام ايلات يا استانتاران را نيز بدخش يا بدی شخ می خواندن د. بابل و همدان و ری و قومس و پارت و گرگان و زرنگ (سیستان). * سه مجلس تصمیم گیری شاهنشاه اشکلنی همواره با دو مجلس که یکی شورای خاندان سلطنتی و دیگری مجلس ریش سفیدان یا سنا بود مشورت می کرد. ظاهرا مجلس سومى هم وجود داشت که از اتلاف آن دو مجلس در مواقع ضروری تشکیل می شد که ن را مهستان می نامیدند. مجلس مهستان هميشه پسر شاه را به جای او برمی گزید و گاهی برادر شاه یا عموی او را به سلطنت بر می داشت. * غیر از این ولایات هیجده گلنه دیگر ولایتها حکومتهای خود مختار داشتند و شاهان ایشان همه ساله باجی به شاهتشاه بزرگ اشکانی می پرداختند و در مواقع جنگ او را به سپاه و سرباز یاری می کردند. 

صفحه 27:
ساسانیان | ی در این شهرها قلعه های مستحکم با عنوان کهندژ قسمت نظامی شهر را تشکیل می دادند و قسمت اصلی شهر در شهرستان بود که کنار کهندر قرار داشت (شباهت بسیر با شهر اسلامی). روند احداث شهر توسط پادشاهان ساسانی بر اساس قدرت شاهان بوده بازار گاهی اوقات داخل حصار شهر قرار داشت و گاهی اوقات خارج حصار بود. بازارهای مجهز عنوان «وازارید» به معنی رئیس بازار در کتیبه «کعبه زرتشت» گویای شکل گرفتن فضای بازار به عنوان عنصری مهم در شهر می‌باشد. کشتزارها در حاشیه شهر قرار داشتند. پیشه‌وران در شهرها فعالیت داشتند و هر رشته‌ای دارای صنفی ویژه بود (سکونت محله خاص در شهر) سازمان های دینی در سازمان شهری اهمیت زیادی پیدا کردند و مسجد جامع از عناصر اصلی شهر شد. علاوه بر مسجد. کار کرد صنعتی و بازرگانی شهرها موجب ایجاد چهارسوهای بزرگ: بازارهاء کاروانسراها و سراها بود. از شهرهای مهمی که در لین دوران پلیه گذاری شدند مى توان اصفهان» ری و شیراز را نام برد. 

صفحه 28:
طبقات اجتماعی در زمان ساسانیان * جامعه ايران ذر زمان ساسانيان به چهار طبقه اجتماعی تقسیم شده بود. طبقه يكم «اسواران»: طبقه دوم «موبدان و نیایشگران و پرستاران آتشکده» طبقه سوم «دبیران و اخترماران و پزشکان» و طبقه چهارم «کشاورزان و صنعتگران و بازرگانان». هر طبقه اجتماعی درون خود از لای‌ها و گروه‌های متعددی تشکیل می‌شد که هر یک از پایگاه و منزلت خاص و معینی در سلسله مراتب طبقاتی برخوردار بودند. * در زمان رونق شهرسازىء توليدكنندكان و ييشهوران از هر دسته و كروه سخت مورد نياز بودند. از اينرو دولتمردان در جريان انتقال آنان به شهرهای نوبنیاد توجه خاصی مبذول می‌داشتند. 

صفحه 29:
شهر های ساسافی از خصوصیات شهرهای ساسانی؛ قرار گرفتن ارگ و آتشکده و ادارات در وسط شهر است و سپس محله‌های بزرگان و اشراف و يس از آن محله‌های پیشه‌وران را می‌توان نام برد. در لین عهد در رابطه با جهان‌بینی موجود. برای شهرها چهار دروازه به سوی چهار جهت اصلی می‌گشودند. در وسط شهرها یی موسوم به ايوان و كياخره كه شامل أتشكده نيز می‌شد طرح مىكرديد عموماً لين مجموعه در تبه يا زمينى بلند نسبت به اطراف خود ساخته می‌شد. بازار عنصر مهم شهرهای ساسانی تاسیس شهرهای مرزی و دفاعی «رام‌پیروز- جنوب ‎ALS‏ ‏دریای خزر». «روشن‌پیروز- کرلنه جنوب شرقی دریای خزر» و «شهرام‌پیروز-کرلنه غربی آن یعنی در آذربایجان» و شهر «پرتو» موسوم به «پیروزکواد» در زمان يروز (فرزند يزدكرد ‎des‏ 

صفحه 30:
منایع ارات اميركبير - جاب دوم ‎RE NPV‏ سلطا زادهء حسين ‏ روند شكلكيرى شههر و مراكز هذهبى در يران - تشركاه - جاب تخست - 751 - تهران. حسامیان, فرخ و كيتى اعتماد و محمدرضا حائرى - شهرنشينى در ایران - نشرآگاه - چاپ دوم - ۱۳۷۵ - تهران. .ييكولوسكاياء ن - شهرهلى ايران در روذكار باتيان و ساسانيان ‏ عتايتا.. رضا - اتتشارات علمى و فرهنكى - جاب تخست - ‎Seer‏ ‎J‏ سلطانزادهه حسين - مقدمهاى بر تاريخ شههر و شهرنشینی در را - آشرف احمد : شهر نشیتی درایران از دیدگاه جامعه شناسی تاریخی,گروه شبهر سازى ذانشكاه علم و صنعت ايران. 1781 رضوى» سيد بولفضل, ساختار زندكى شهرى در ايان دوران اسلامى. ماهنامه تخصصى كتاب ماه تاريخ و جغرافيء شماره مسلسل ۳ سايت مرجع مدیریت شهری ‎http://urbanmanagement.ir‏ بافری. ‏ مدیریت شهری از دورن بستن تا مشروطیت. وبلاگ شهر در شهر ‎http://www.cityplanning.mihanblog.com/post/55‏ ‏اطلس شهرسازی ‎http://www.shahrsazi-mhud.ir‏ يوسفيان. مديريت شهرى از دورن باتان تا کنون, مرک اطلاعات علمی تخصصی مدیریت شهری (۱:۳>3.1۲ //:0) تاريخ شهرنشینی اشکایان انصافيورغلامرضا ‏ تاريخ زندكى اقتصادى روستابيان و طبقات اجتماعى ايران از دوران ما قبل تاريخى تا يليان ساسانيان ‏ نر آندیشه - چاپ دوم 

دانشگاه عالمه طباطبایی دانشکده مدیریت و حسابداری رشته مدیریت شهری درس :شهر و شهرنشيني استاد محترم :جناب آقاي دکتر ضيائي تنظيم و ارايه :شراره احقري پاييز 1389  پیشگفتار..........................................................................................................................................اسالید 4 ‏ حیات شهری در ایران قبل از اسالم...............................................................................................اسالید 5 ‏ سبک های شهرنشینی....................................................................................................................اسالید 8 شیوه پارسی ..............................................................................................................................اسالید 9 میان شیوه پارسی – هلنی.......................................................................................................اسالید 10 شیوه پارتی...............................................................................................................................اسالید 11 ‏ مراحل شهرنشینی در ایران باستان................................................................................................اسالید 12 ‏ مدیریت شهری در دوران باستان...................................................................................................اسالید 13 ‏ کلیات شهرنشینی در دوران باستان.................................................................................................اسالید 14 ‏ دوران مادها....................................................................................................................................اسالید 15 ‏ هخامنشیان....................................................................................................................................اسالید 18 ‏ سلوکیان.........................................................................................................................................اسالید 22 ‏ پارت ها (اشکانیان)........................................................................................................................اسالید 24 ‏ ساسانیان.........................................................................................................................................اسالید 27 ‏ منابع..............................................................................................................................................اسالید 30 4 ‏ «شهر» همچون هر پديده اجتماعي از يك «پيوستگي» برخ99وردار اس99ت ،يع99ني از ايجاد نخستين كانونهاي تمركز جمعيت يكجانشين در آبادي‌هايي كه ب99ه ت99دريج توسعه يافتند تا پيدايش كالن شهرهاي امروزي با يك مقوله واحد روب99رو هس99تيم كه اگر چه ممكن است از لحاظ ريخت‌شناسي (مورفولوژيك) كامًال متمايز جل999وه كند ولي از جنبه كاربردي و ساختاري داراي روحي واحد است. ‏ بنيان هاي زندگي شهري و شهرنشيني به لحاظ تش99كيالت اجتماعي ،سياس99ي و فرهنگي در ايران به سه دوره عصر باس99تان ،دوران اس99المي و عصر جديد قاب99ل تفكيك است. الف) لفظ و معناي شهر 5 ‏ شهر در اوستا و زبان فارسي باستان به صورت « »xšaθra-آمده و در زبان سانسكريت به صورت « »kšatra-آمده است .اين اصطالح بار معنايي وسيعي داشته و به شهر و ايالت و كشور و حكومت و پادشاهى ،به طور عام اطالق مي شده است .در روزگار ساسانيان ش9999هر با عنوان «شهرستان »štr'st'n'/šahrestānبه كار مي رفته است .در همين عصر، مجموع شهرهاي مدائن را به زبان سرياني «ماحوزه »Mahozeمي خواندن999د و «ماحوزه ملكا» به معني شهرهاي پادشاه بوده است. ‏ براساس همخواني اصطالح شهر با پادشاهي و فرمان ران99دن در وس99يع ترين معن99اي آن ،مي توان چگونگي ساختار زندگي شهري و نقش ش99اخص ساخت سياس99ي در جهت دادن ب99ه اين ساختار كلي را از آن استنباط كرد .واژه ى شهر با مفهوم حكم راندن و حكومت يكي بوده و به كار بردن الفاظي همچون «شاهنش99اه» و «ش99هربان»«،ش99هرآگيم»«،ش99هريار» از اين ارتباط مفهومي حكايت دارد. ب) تكوين حيات شهري 6 ‏ پيدايش شهر و تكوين شهرنشيني در ايران تابع تحوالت تاريخي و چگونگي ساختار اجتماعي آن بوده است .شهر مركز ثقل زندگي اجتماعي ايرانيان محسوب مي شده و ساختار آن متأثر از موقعيت طبيعي و اقليمي و نظام سياسي حاكم بر مملكت بوده است. ‏ روند شكل گيري شهر و تداوم شهرنشيني در ايران باستان سير تدريجي خاص خود داشته است .به نظر مي رسد كه آغاز و پيشرفت شهرنشيني ،به علت مشكالت طبيعي و اقليمي و چگونگي توزيع جمعيتي در آن ،تا حدودي با تأخير آغاز شده و تا دور ه ى اشكاني و به ويژه عصر ساساني ،رون9999د آرامي داشته است. ‏ تا اين زمان ،فعاليت اصلي مبتني بر زمين (كشاورزي و دامپروري) بوده و فاصله ى ش99هر و روس99تا چندان محسوس نبوده است .ورود ايران به جرگه ى تجارت آن زمان و كاركرد توليدي و مبادل99ه اي شهرها كه از زمان اشكاني ها آغاز شد ،در دوره ى ساساني ب99ه اوج خ99ود رس99يد و در پرت99و آن، شهرنشيني از رشد فزايند هاي برخوردار شد. ‏ شهرت پادشاهان ساساني به عنوان بانيان شهرها ،در منابع جايگاه ويژه اي دارد .گويا در اين زمان، حدود 104شهر وجود داشته كه توليدات خود را با ممال99ك مختلفي همچ99ون چين ،هن99د و حبش99ه مبادله مي کرده و رونق تجاري ويژ هاي داشته اند ج) ساختار حيات شهري 7 ‏ به لحاظ ساختاري هم شهرهاي ايران اين زمان ،ويژگي هاي جامعه شناسي خاص خود داشته اند. در شهرهاي اين زمان دو بعد مادي و معنوي حيات جمعي در هم آميخته بود،. ‏ شهر اين زمان مركز استقرار حكومت (به عنوان مدير اجرايي ،تأمين كننده ى نظم و امنيت ،ن99اظر بر فعاليتهاي اقتصادي و شاهد رشد ثروت و مكنت بود) و مركزي فرهنگي (كه نيروهاي فكري و انديشه هاي الهي و ارزشهاي مربوطه را در خود گرد مي آورد) به شمار مى رفت. ‏ البته اقليم و جغرافيا در شكل اين مديريت (حكومت) نقش مهمي داشت. ‏ هركس با توجه به حرفه ،دين و جايگاه طبقاتيش در بخش و محله ى ويژ ه اي از شهر س99كونت داشت .تأثيرگذاري چهار عامل اصلي «كاخ»« ،معبد»« ،استحکامات» و «بازار» به عنوان عناصر كالبدي در سيماي شهر و تقسيم آن به سه بخش «کهندژ»« ،شارستان» و «ربض» و ارتباط آن با توزيع جمعيت شهري در اين دوره نيز از همين واقعيت ناشي مي شده است.  در قبل از اسالم دو سبک عمده و يک ميان سبک ،نحوه استقرار انساني در مقياسي باالتر از روستا را ش99کل مي‌بخش99ند ،ب99ه عبارتي درس99ت‌تر در اين دوران ما با دو گونه عم99ده شهرنش99يني (کالب99دي ـ فض99ايي) و يک گون99ه شهرنشيني و شهرگرايي گذار بين اين دو شيوه عمده مواج99ه هس99تيم ب99دين قرار: اول ـ شيوه پارسي دوم ـ شيوه يا ميان شيوه پارسي ـ هلني سوم ـ شيوه پارتي 8 9 ‏ اين شيوه از قرن نهم ق .م با ساختن اولين «شار» مادي الهام گرفته از «ش999هر ـ تپه»‌هاي بين النهرين (زيگورات) شروع شده و با ش99کوفايي ش99ارهاي پارس99ي در شوش ،استخر ،پاسارگاد در دوران هخامنشي به اوج خود مي‌رسد. ‏ ايجاد مجموعه عظيم «شهر ـ معبد» و «ش99هر ـ ق99درت» تخت جمش99يد ،نمون99ه وااليي از تغيير مفاهيم و معاني است که از تمدن‌هاي متع99دد بين النه99رين کسب شده است. ‏ حمله اسکندر مقدوني به ايران (قرن س99وم ق .م) نقط99ه پاياني ب99ر اين ش99يوه از استقرار انساني است.  10 اين سبک حدود يک قرن پس از حمل99ه اس99کندر ب99ه ايران ب99ر فرهن99گ شهرسازي ما حاکم شد .و فرهنگي التقاطي از شهرسازي ايراني «ش99هر ـ قدرت‌» ـ يوناني «شهر ـ دولت‌ها» را در کشور ما بنا نهاد. 11 ‏ مقاومت در مقابل مفاهيم مادي و معنوي «شهر ـ دولت‌هاي» پايه گ99ذاري شده توسط سرداران يوناني و ستيز براي استيالي مفاهيم و معاني زيس99ت و توليد بومي سبب مي‌گردد تا در قرن سوم ق .م و با از ميان رفتن آخرين سردار يوناني ،شيوه ديگري از سازمان فضايي ـ کالبدي رقم بخورد. ‏ در واقع اين شيوه شهرسازي پس از حرکت رهايي بخش اشکانيان از سيطره اسکندر آغاز و در دوران ساساني به اوج خود ميرسد و پس از حمله اعراب به ايران رو به افول ميگذارد. ‏ عنايت خاص به محوريت بازار در اين سبک قابل تامل است. ‏ شهر «نساء» در ماوراءالنهر و «فیروز آباد» در فارس شهر نشيني در دوران باستان از سه مرحله پيوسته گذر كرده است: 12 ‏ نخست :مرحل99ه ش99کل گ99يري ،پيدايش پديده ش99هر و رش99د آرام شهرنش99يني :رش99د آن در دوران امپراتوري مادها و بالندگي آن در دوره هخامنشيان .اسقرار قطعي ش99يوه پارس99ي« .ش99هر ـ معب99د» نتيجه بارز اين تبلور فضايي است. ‏ دوم :دوره بنيانگذاري شهرهاي خود فرمان ب99ه سبک ش99هرهاي يون99اني «شهرـ دولت‌» ،توس99ط سلوکيان و رشد شتابان شهرنشيني در عهد سلوکي و پارتيان (نمونه معروف آن مدائن است). ‏ سوم :دوره به زير فرمان در آوردن شهرهاي يون999اني وار توس999ط دولت مرکزي در دوره ساسانيان و تعميم مفهوم شهر به منطقه‌اي بس فراتر از محدوده‌هاي کالبدي بال فصل آن.  ‏ ‏ ‏ دوران مادها :شهرها بيشتر کارکردي نظامي وسياسي داشتند رفتار اقتصادي – اجتماعي کشور چندان تکامل پيدا نکرده بود. دوران سلوکيان :ايجاد شهرهاي نو و توس99عه ش99هر نش99يني؛ ش99هرها از نظر حقوقي تابع مستقيم فرمان هاي شاه بودند امور داخلي شهرها توسط ش99وراي شهر اداره مي شد. دوره پارتيان :سياست اداره شهرها بر تابعيت پادشاه قرار داشت. دوره ساسانيان: شهرهاي بزرگ و مهم که روستاهاي پهناور داشته اند از جنبه اداري در رديف شهرستانها قرار مي گرفتند و رأس آنها حاکمي مرسوم به ش99هراب (ش99هردار) اداره امور را به عهده داشت. شهرهاي کهن گسترش و رونق يافتند. افزايش دخالت دستگاه اداري در زندگي شهري و امور اصناف و بازرگانان. 13 14 ‏ شهرهاي دوران باستان در ايران به داليل نظامي ،مذهبي و يا اهميت قتصادي بنا مي شدند. ‏ بيشتر شهرهاي دوران باستان در زمان ساسانيان به وجود آمده است .ميدان و بازار نيز از جمله فضاهاي اصلي ش99هر به شمار مي رفته اند. ‏ شهر ها از دوره سلوكيان و پارتيها بتدريج در پيروي از قواعد نسبتًا معين استوار شد و سلوكيان اوًال بانيان ش99هرهاي جديد در ايران بودند. ‏ شكل شطرنجي -طرح دايره اي ‏ عموما اساس ساختمان راه ها بر هدفهاي -1جنگي و دولتي و -2تسهيل بازرگ99اني و حم99ل و نق99ل ک99اال ب99ود (راه شاهي و جاده ابريشم). ‏ عناصر و ساخت كلي :كهندژ (يعني جايگاه و سكونتگاه پادشاه ،حكام و درباريان) اين بخش در مركز و بهترين نقطه شهر و اغلب در سطحي باالتر از ساير نق99اط جاي مي‌گرفت و توس99ط دروازه‌اي ب99ه خ99ارج راه داش99ت ،شارس99تان (شارسان) كه مسكن ديوانيان ،اشراف و سپاهيان بود .اين بخش ن99يز داراي حصار و ديگر اس99تحكامات الزم ب99ود. بخشهاي ديگر شهر نيز بازار ،ميدان و سواد (حومه) بودند. ‏ ميدان و بازار نيز از جمله فضاهاي اصلي شهر به شمار مي رفته اند و ميدان كه اغلب در نزدكي كاخ هاي س999لطنتي بود از مراكز مهم سياسي محسوب مي شد. 15 ‏ شهر مادي درواقع يك شار است كه به صورت قلعه اي محكم و قوي بر فراز تپه يا نقطه ي سوق الجيش99ي قرار گرفته است و دور اين قلعه ها ،ديوارهاي تودر تو كشيده شده است و در فاصله ي ديوارها از برج هاي ديدباني استفاده كرده اند .تعداد حصارهاي يك شهر نشانگر بزرگي يا كوچكي شهر بود. ‏ اصوًال شهر مادي را نتيجه فرايند تكاملي از روستاها به دژ -شهرها و آنگاه شهرهاي مهمتري چون هگمتانه دانسته اند .این شهر داراي هفت ديوار دايره‌اي شكل متحدالمركز بود .هر ديوار داخلي بلندتر از ديوار خارجي بود و كاخ در ميان بلندترين ديوار داخلي قرار داشت. ‏ در واقع شهرهاي شاهي ،مانند هگمتانه ،در دوران مادها از گسترش دژ شهرها حاصل شدند ،كه آنها نيز ب99ه نوبه خود مراكز نخستيني براي انباشت ثروت ،تمركز اقتدار سياسي و توسعه اجتماعي ب99ه ش99مار مي آمدن99د. هگمتانه اصًال به معناي مكان جمع شدن ب99ود و تص99ويري از اتحاد قبايل ماد و اتحاد س99ه جامع99ه ايلي، روستايي و شهري را مي نماياند.  ‏ ‏ شهرهايي كه در دوره مادها احداث شدند ،بيشتر جنبه ي اداري ـ سياسي داش99تند .ت99وان و بنیان اقتصادی پایین – قدرت نظامی بسیار هرتسفلد گفته است داراي نقشه اي ثابت با تفاوت هايي جزيي بودند که ناش999ي از شرايط اقليمي ويژه شان بود (شهر خارخار يك حصار -شهر كيشه سو ،چند حصار متح999دالمركز شهر را دربر مي گرفت). شهر دوران ماد به داليل گوناگون ،از جمله كيهان شناسي ويژه دوران باستان ،شكل زمين و البته امنيت عمومًا بر فراز ارتفاعات طبيعي و يا مصنوعي بنا مي شدند. ماد در ۶۰۰پيش از ميالد 16 ماد در ۶۷۵پيش از ميالد  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ 17 اولين اقوام پايه گذار جامعه شهري در ايران پايتخت :هگمتانه ،به معناي محل تجمع و سمبل اتحاد و يکپارچگي ،محل تجمع سه جامعه ايلي ،روستايي ،شهري شهرهاي اين دوره جنبه اداري و سياسي( .بيشتر جنبه اداري) بازار در مرحله جنيني -اما راه ها ،راهوندها و شوارع عام ،حصار ،برج ،معبد (درون دژ ). از نظر دکتر حبيبي ،شار مادي بيشتر نظامي-کشاورزي دوران ماد :رشد آرام شهرنشيني شهرها از قبل طراحي شده هستند .خانه ها يک شکل و کوچه ها يک اندازه و حصار مشخص برخي شهرهاي اين دوره :توپواکاال ،مرو ،مارکاندا (محل شهر سمرقند در دوره هاي بعدي) ري هم در اين زمان شکل گرفت. دهکده سيلک کاشان در زمان مادها پايه گذاري شد. در شهر معبد نيست و خود شهر مقدس است. عناصري که به شهر نظم مي دهند :آب ،خاک ،گياه 18 ‏ شهرهاي هخامنشي با سيمايي كه نشان دهن99ده ي مظ99اهر عظمت و ق99درت امپراتوري و مكان صدور فرمان و ابالغ آن به ديگر نقاط هستند ،شكل مي گيرد ،آنها شهرهاي محل اقامت خود را از روي نقشه اي بنا مي كردند كه توسط موبدان تقديس شده بود. ‏ در اين دوره تقسيم كار ميان کشاورزي و صنعت و تجارت در اجتماعات شهري و روستايي به وجود نيامده بود. ‏ به منظور ايجاد تسهيالت ارتباطي و دوام سياسي در اين دوره راه هايي ساخته شدند که ش99وش را به سارد و بابل را به شوش متصل مي كرد .شبكه راه‌هاي ارتباطي مشوق بازرگ99اني ش99د و ثروتي هنگفت توليد گشت .جاده شاهي هخامنشي از سارد تا شوش به مسافت بيش از 1600ميل كشيده شده بود و احداث 111ايستگاه در طول همين جاده به كاروانها ياري كرد تا حمل و نقل كاال را در مدت كمتر از 90روز در سراسر امپراتوري انجام دهند .حتي راه‌هاي بين ش99وش و تخت‌جمش99يد و اكباتان سنگ فرش شده بود. 19 ‏ شار پارسي از ديدگاه ريخت شناسي از فضاهاي زير تركيب شده بود : ‏ شهر مقر پادشاه و وابستگان او ،موبدان زرتش99تي و مقامات ديني ،مظه99ر ق99درت و عظمت امپراتوري و محل صدور فرمان و ابالغ آن به ديگر نقاط بود .امنيت شهر در گرو ارتش بود. ‌1ـ دژ حكومتي :مجموعه اي مركب از كاخ ها ،معابد ،ديوان ها ،تاسيسات نظامي و اداري و انبارهاي آذوقه 2ـ شار مياني :مجموعه اي مركب از محالت خاص براي استقرار طبقات ممتاز 3ـ شار بيروني :مجموعه اي مركب از محالت و خانه ها و بازارها ،باغ99ات و مرات99ع پراكن99ده كه ب99ه وس999يله حصارهاي طبيعي نظ999ير كوه ،جنگ999ل و … از فض999اي ب999يروني خ999ود ج999دا مي شده است. ‏ در زمان داريوش قلمرو هخامنشي به ايالت هايي تقسيم و براي هر ايالت ش9999هرباني در نظر گرفته شد .شهرهاي اين دوره نمايش نحوه استقرار كالبدي حكومتي ب99وده و س99لطه مراكز سلطنتي بر مراكز سكونتي و شهر را يادآوري ميكند. ‏ هخامنشيان كمتر براي ساخت شهر همت گماشته اند .آنان در امر ساخت و ساز بيش9999تر همت خود را صرف بناي ابنيه سلطنتي كردند ،يا اگر مانند پارسه ش99هري ساختند ،ش99هر حكومتي و شاهي بنا بوده .پارسه شهر حكومتي و شاهي بود كه براي حيات مدني كارايي نداشت و تنها در جشنها و اعياد مورد استفاده قرار مي گرفت.  20 ويژگي‌هاي عام ش999هرهاي هخامنش999ي :در مركز ش999هر ارگ س999لطنتي و در كن999ار آن محله‌هاي درباري قرار مي‌گرفت ،پادگان ن99يز در ارگ جاي داشت .فض99اي داخ99ل ارگ ب99ه اندروني و بيروني تقسيم مي‌شد كه بيروني در ارتباط با باغي ب99ود كه جش 9ن‌ها و ب99رخي از مراسم خاص در عمارت قصر داخل آن انجام مي‌شد .در شهر ميداني عم99ومي ب99ود كه در فاصله‌اي اندك از دروازه شاهي قرار داش999ت. در اطراف ارگ و محله‌هاي درباري، محله‌هاي مسكوني و كوچه‌هاي ش9999هر قرار داشته و برگرد آن نيز عمومًا حصاري بلن999د از خشت ساخته مي‌شد. 21 ‏ براي اولين بار در ايران دولت تأسيس مي شود. ‏ جاده شاهي :از شوش به افسوس .براي ارتباط سريع شهرهاي کشاورزي-بازرگاني بين النهرين با شهر-قدرت مرکزي ‏ تشکيل واحدي براي راه سازي ‏ شهرها اغلب براساس خواست پادشاهان شكل ميگرفت و كمتر از عوامل محيطي متأثر ميشد. ‏ تشکيل انجمن هاي مالي و صرافي ‏ تشکيل سازمان ديواني و تقسيم بندي اداري .هر شهرستان داراي شهربان ‏ فتح ليديه :آشنايي با پول .ضرب سکه دريک ،تعيين پيمانه شاهي ،تولد بازار در شهر ‏ شهر مکان استقرار دولت ،کار بازرگاني ،توليد کشاورزي ‏ سازمان اجتماعي.1 :اشرافيت دودماني .2 ،مغان و روحانيون .3 ،اشرافيت دهقاني .4 ،بازرگانان و پيشه وران ‏ ساخت شار پارسي-1 :دژ حکومتي-2 ،شار مياني-3 ،شار بيروني ‏ شهرهاي مرزي ،نظامي-کشاورزي بودند .شهرهاي مياني ،کشاورزي-بازرگاني و شهرهاي دروني ،شهر معبد. ‏ ساخت شهر در اين دوره بسته به نظر پادشاهان داشت و نه شرايط طبيعي و آب و هوايي ‏ پاسارگاد :توسط کوروش با جنبه کامًال ايراني .به معني اردوگاه پارسيان ‏ شوش :توسط داريوش .پايتخت اداري-سياسي ‏ کاخ هاي حکومتي در شوش ،استخر ،شيراز و هگمتانه ‏ ديگر مجموعه هاي وسيع :سروستان ،فيروزآباد ،نقش رستم /شهر کوشا در حبشه کنوني در اين زمان شکل گرفت. 22 ‏ شهرسازي و شهرنشيني در اين دوره تحت تاثير دو عامل عمده ب99ود؛ نخس99ت ،ضرورت حف99ظ سرزمينهاي پهناور تحت سلطه و نحوه انتظام و اداره امور كشوري و لشكري؛ دوم ،توسعه بازرگاني و صنعت. ‏ رونق شهرنشيني و تجارت و بهبود وضع اقتصادي كشور بيش از همه يونانيان و اليه‌هاي مرفه شهرنشين را منتفع ساخت. ‏ در اين دوره كمتر اتفاق مي‌افتاد كه شهري در نقطه‌اي غير مسكونی بنا شود ،بلكه بيشتر آبادي‌هاي مس99تعد و شهرهاي كوچك را توسعه داده و بر ِگرد آنها حصاري مي‌ساختند و به شهر و اهالي حقوق پوليس (دولت ـ شهر) داده مي‌شد و باتوجه به بنيان‌گذار شهر نام جديدي به آن اعطا مي‌ش99د و ب99ه همين سبب بس99ياري از شهرها داراي دو نام مي‌گرديدند چنانكه «تيسفون»« ،سلوكيه» و ش99هر ق99ديمي «دورا» همگي «اروپ99وس» ناميده شدند. ‏ دوره ي سلوكي را دوره ي تجربه ي بزرگ و تاريخي و بنيانگذاري شهر هاي خود فرمان ب999ه سبك ش999هر هاي يوناني و رشد شتابان شهر نشيني در ايران مي دانند.  اين شهر هاي خود فرمان به چند شكل ديده مي شوند : يكي شهر هايي بودند كه قبال وجود داشته و يونانيها به توسعه و ترقي دادن آنها پرداختند و ب999ه آنها پرداختند و به آنها زندگي دوباري شهري بخشيدند. دوم اينكه سلوكيها به پيروي از اسكندر شهرهاي جديدي نيز كه مراكز اق99امت مهاجرين ب99ود بن99ا كردند .اين شهرها نمونه به دست بوميان مي داد تا ساختمانهاي به سبك يوناني بن99ا كنن99د .از اين رو در تاريخ به موازات اسكندريه هايي كه به دست اسكندر ساخته شده ب999ود ،در سراسر امپراتوري ب999ه شهرهايي به نام سلوكيه ،الئورسيه و انطاكيه بر مي خوريم. عالوه بر آن ،سلوكيها روستاهايي را كه مستعد براي شهر شدن تشخيص مي دادن99د ،و يا ش99هرهاي كوچك را نيز توسعه دادند و اطراف آن حصاري مي كشيدند و به مركز و اهالي شهر حق99وق پ99وليس (دولت شهر) داده مي شد. نوع چهارم برخي كلني هاي نظامي بودند كه از حق99وق و مزاياي پ99وليس برخ99وردار ش99ده و م99نزلت شهري مي يابند. ‏ 23 بدين ترتيب سكونتگاههاي شهري در اين دوره ،را به چهار گروه ميتوان تقسيم كرد .1 :ش9999هر هاي نوساز ايجاد شده توسط يونانيها؛ .2شهرهاي ايراني تغيير يافته؛ .3روستاها و ش99هركهاي تب99ديل ب99ه شهر شده؛ .4كلني هاي نظامي كه عنوان پوليس مي گرفتند. 24 ‏ پارتها در حدود سال ۲۴۷ق .م .کانون امپراتوري خود را در شمال شرق خراسان بنياد نهادند. ‏ رونق بازرگاني و تجارت ،شتاب شهرنشيني و شهرگرايي ‏ اشکانيان با ادغام و تلفيق شهر دولتهاي پارسي ـ هلني با نقاط مسکوني اطراف آن و حذف نابرابريهاي اجتماعي ـ فرهنگي و اقتصادي بين شهر و روستا و الغاي خودفرماني شهر ـ دولتها حتي المقدور مفاهيم يوناني را از بين بردند و به مفاهيم ب99ومي و سرزميني ـ به خصوص شيوه پارسي ـ در همه ابعاد زيست و توليد و به روز کردن آنها بازگشتند (سبک پارتي). ‏ نشيمنگاه اجدادي سلسله اشکانيان ،شهر نسا بوده است که امروزه در نزديکي پايتخت ترکمنستان (عشق آباد) ،ويرانه هاي آن جاي گرفته است (نسا جدید و قدیم) ‏ پايتخت دولت اشکاني بر حسب توسعة آن کش99ور تغيير مي کرد .پارتها ش99هرهايي چ99ون گرگ99ان ،هک99اتم پيلس يا ش99هر «صددروازه» ،قومس در نزديکي دامغان (که احتماًال صددروازه در اين ناحيه بوده است) ،اکباتان ،نهاون99د ،خوره99ه ،اص99فهان و استخر (بين نقش رستم و تخت جمشيد) و تيسفون را پايتخت کشوري و يا منطقه اي خود قرار دادند. 25 ‏ در اين سبک روستا و شهر در تقابل با يک99ديگر قرار نداش99تند و مانن99د سبک پارسي ،اين دو س99کونتگاه مکم99ل يک99ديگر بودن99د .ش99هر در عين اينکه مرکز مبادله و صنعت است به توليد و کشاورزي ن99يز مي پ99ردازد و روستا در امر بازرگاني و صنعت سهم مهمي داشت .در واقع ش99ار ن99ه ب99ه معناي اخص کلمه ،بلکه در سرزميني فراتر از شهر و در ارتباط دو س99ويه با روستا معناي خود را مي يافت. ‏ دولت اشکاني با تخريب سازمان کالبدي دولت سلوکي ،مظهر آن يع99ني (شهر پارسي ـ هلني) را نيز دگرگون کرد .ش999هر را با محيط اطرافش ادغام نمود و نظم خودانگيخت99ه محيطي را ب99ر نظم منطقي و برنام99ه اي تحميل کرد .براي نخستين بار در اين دوره شهر دايره اي شکل گرفت و شهرهايي چون نسا و فيروزآباد متولد شدند .شار سبک پارتي ،مانن9999د شار سبک پارسي ،داراي تقسيماتي چون دژ حکومتي ،شار مياني و ش99ار بيروني بود که مفاهيم نسبتًا يکساني با اجزاي شهر پارسي داشت. 26 ‏ اساس سلطنت در دورة اشکاني بر ملوک الطوايفي بود .ظاهرًا نه تنها فرمانرواياني ک99ه از نس99ل ش99اهان بودند ،عنوان شاه داشتند بلکه هر يک از اياالت هيجده گانة اشکاني نيز پادشاه داشتند ک99ه او را ک99ذک خوذاي يعني کدخدا مي ناميدند .حکام ايالت يا استانداران را نیز بدخش يا بديــشخ مي خواندنــد .بابل و همدان و ري و قومس و پارت و گرگان و زرنگ (سيستان). ‏ سه مجلس تصميم گيري شاهنشاه اشکاني همواره با دو مجلس که يکي ش99وراي خان99دان س99لطنتي و ديگري مجلس ريش سفيدان يا سنا بود مشورت مي کرد .ظاهرًا مجلس سومي هم وجود داشت ک99ه از ائتالف آن دو مجلس در مواقع ضروري تشکيل مي شد که آن را مهستان مي ناميدند .مجلس مهستان هميشه پسر شاه را به جاي او برمي گزيد و گاهي برادر شاه يا عموي او را به سلطنت بر مي داشت. ‏ غير از اين واليات هيجده گانه ديگر واليتها حکومتهاي خود مختار داشتند و شاهان ايشان هم999ه ساله باجي به شاهنشاه بزرگ اشکاني مي پرداختند و در مواقع جنگ او را به سپاه و سرباز ياري مي کردند.  ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ 27 در اين شهرها قلعه هاي مستحكم با عنوان كهندژ قسمت نظ99امي ش99هر را تش99كيل مي دادن99د و قسمت اصلي شهر در شهرستان بود كه كنار كهندژ قرار داشت (شباهت بسیار با شهر اسالمی). روند احداث شهر توسط پادشاهان ساساني بر اساس قدرت شاهان بوده بازار گاهي اوقات داخل حصار شهر قرار داشت و گاهي اوقات خارج حصار بود .بازارهاي مجه999ز، عنوان «وازاربد» به معني رئيس بازار در كتيبه «كعبه زرتشت» گوياي شكل گرفتن فض999اي بازار به عنوان عنصري مهم در شهر مي‌باشد. كشتزارها در حاشيه شهر قرار داشتند. پيشه‌وران در شهرها فعاليت داشتند و هر رشته‌اي داراي صنفي ويژه بود (سکونت محله خاص در شهر ) سازمان هاي ديني در سازمان شهري اهميت زيادي پيدا كردند و مسجد جامع از عناصر اص9999لي شهر شد .عالوه بر مسجد ،كاركرد صنعتي و بازرگاني شهرها موجب ايجاد چهارس99وهاي ب99زرگ، بازارها ،كاروانسراها و سراها بود .از شهرهاي مهمي كه در اين دوران پايه گذاري شدند مي ت99وان اصفهان ،ري و شيراز را نام برد. 28 ‏ جامعه ايران در زمان ساسانيان ب99ه چهار طبق99ه اجتماعي تقس99يم ش99ده ب99ود .طبق99ه يكم «اسواران» ،طبقه دوم «موبدان و نيايشگران و پرستاران آتشكده» ،طبقه س99وم «دب99يران و اخترماران و پزشكان» و طبقه چهارم «كشاورزان و ص99نعتگران و بازرگان99ان» .هر طبق99ه اجتماعي درون خود از اليه‌ها و گروه‌هاي متعددي تشكيل مي‌شد كه هر يك از پايگ99اه و منزلت خاص و معيني در سلسله مراتب طبقاتي برخوردار بودند. ‏ در زمان رونق شهرسازي ،توليد‌كنندگان و پيشه‌وران از هر دسته و گروه سخت م999ورد نياز بودند .از اين‌رو دولتمردان در جريان انتقال آنان به شهرهاي نوبنياد توج99ه خاص99ي مب99ذول مي‌داشتند. 29 ‏ از خصوصيات شهرهاي ساساني ،قرار گرفتن ارگ و آتش999كده و ادارات در وسط شهر است و سپس محله‌هاي بزرگان و اشراف و پس از آن محله‌هاي پيشه‌وران را مي‌توان نام ب99رد .در اين عه99د در رابطه با جهان‌بيني موجود ،براي شهرها چهار دروازه به سوي چهار جهت اصلي مي‌گشودند .در وسط شهرها بنايي موس99وم ب99ه ايوان و كياخره كه شامل آتشكده ن99يز مي‌ش99د طرح مي‌گرديد، عمومًا اين مجموعه در تپه يا زميني بلند نسبت به اطراف خ999ود ساخته مي‌شد. ‏ بازار عنصر مهم شهرهای ساسانی ‏ تاسيس شهرهاي مرزي و دفاعي «رام‌پيروز -جنوب كرانه درياي خزر»« ،روش999ن‌پيروز -كران999ه جن999وب شرقي درياي خزر» و «ش999هرام‌پيروز-كرانه غربي آن يع999ني در آذربايجان» و ش999هر «پرتو» موسوم به «پ99يروز‌كواد» در زمان يروز (فرزن99د يزدگرد دوم). 30 ‏ سلطان‌زاده ،حسين ـ مقدمه‌اي بر تاريخ شهر و شهرنشيني در ايران ـ انتشارات اميركبير ـ چاپ دوم ـ 1367ـ تهران. ‏ سلطان‌زاده ،حسين ـ روند شكل‌گيري شهر و مراكز مذهبي در ايران ـ نشرآگاه ـ چاپ نخست ـ 1362ـ تهران. ‏ حساميان ،فرخ و گيتي اعتماد و محمدرضا حائري ـ شهرنشيني در ايران ـ نشرآگاه ـ چاپ دوم ـ 1375ـ تهران. ‏ پيگولوسكايا ،ن ـ شهرهاي ايران در روزگار پارتيان و ساسانيان ـ عنايت‌ا ...رضا ـ انتشارات علمي و فرهنگي ـ چاپ نخست ـ 1367ـ تهران. ‏ اشرف ،احمد :شهر نشيني درايران از ديدگاه جامعه شناسي تاريخي،گروه شهر سازي دانشگاه علم و صنعت ايران1357 ، ‏ رضوي ،سيد ابولفضل ،ساختار زندگي شهري در ايران دوران اسالمي ،ماهنامه تخصصي کتاب ماه تاريخ و جغرافيا ،شماره مسلسل 1388 ،134 ‏ سايت مرجع مديريت شهري http://urbanmanagement.ir ‏ باقري ،ا .مديريت شهري از دوران باستان تا مشروطيت ،وبالگ شهر در شهر ‏http://www.cityplanning.mihanblog.com/post/55 ‏ اطلس شهرسازي http://www.shahrsazi-mhud.ir ‏ يوسفيان .مديريت شهري از دوران باستان تا کنون .مرکز اطالعات علمي تخصصي مديريت شهري ()http:// umci.ir ‏ تاريخ شهرنشيني اشکانيان ‏ انصاف‌پور،غالمرضا ـ تاريخ زندگي اقتصادي روستاييان و طبقات اجتماعي ايران از دوران ما قبل تاريخي تا پايان ساسانيان ـ نشر انديشه ـ چاپ دوم