عوامل بیرونی و درونی رکود تمدن اسلامی

صفحه 1:
yee Ls: ‏رومیت‎ Ses ere 7 1 

صفحه 2:
را فلا رز 595 )395 ۱( 

صفحه 3:
شبه جزیره عریستان که اسلا در نیمه اول قرن هفتم در آن تولدیافت به 2۲ ار با او زر رز قرن اول هجری تااواسط قرن دوم هجری ظهور اسلام رابایستی عصر پیشروی وفتوحات مسلمین دانست بنابراین مجال فعالیتهای علمی چندانی دراين قریب به یکصد و پنجاه سال اولیه اسلام به وجود نیامد . سل در( رل( س‌ت برس نلاس وگ رگ )در رت سر ‎peers,‏ ‏دراین سی سال قلمرو اسلام شش بر ابر گردیددر شرق امپراطوری اسلام تابخارا ‎ted‏ ۱ ازمصرتاترولى جزءقلمرو اسلام كرديد 

صفحه 4:
و لا سر (مورخ سررشناس انكليسى رابرتز بغداذ قرن نهم اشهرى کاملاً کازماپولتین (چندفر هنگی)توصیف می کند ) ©- بيدايش فضاى اجتماعى جديديدرمركز اميراطورى 

صفحه 5:
= ‎ree |‏ | ‎re)‏ رت 0-یونان : فلسفه و ریاضیات.. ر *0- جين و هندوستان ‎ee‏ دلایل پیدایش عصرطلایی درزمان عباسیان : 4 2- ايجاد بيت الحكمه .... علاقه خلفاءبه علم دوستى ©6- فتح ‎etry yr)‏ 2-0 

صفحه 6:
‎٩‏ رز رد اران يرق ازفتوحات مسلمين اين عصر طلايى به وجود آمد ©- اين عصر طلايَى راحكومت به وجود آورد وحكومت ازبين ‎Se‏ برد ا ‎Be‏ ‏<6- مورد توجه قراركرفتن بيش از احدعلم يرشكى 85- فرار مغز ها به اميراطورى جهان اسلام ‎ae‏ ‏©2- روائق علمى بركرفته و ترجمه تمدن هاى ديكر بود ‎ ‎ 

صفحه 7:
~ )- حكومت اصرار جندانی برای تحمیل عقاید خاصی به دانشمندان نداشت ‎Oe Vas Tree ary eerie ev‏ ار در 5 ‎ ‎2 a) ‏تمایل متوکل عباسی درجهت بازگشت به سنت‎ -0 ‏0-شکل گیری ووضعیت جریانات فکری و‎ ١ ‏بسته شدن باب اجتهاد.‎ -2 | ‏ز <0- تحولات'در حوزه ى‎ ‎ 

صفحه 8:
)- نخستين جبهه أى كه متوكل كشو بَرعَليه امعتزلة بود 2- كروه ديكرى.كه را اسلامى يواد 2- مورد اتهام قرار كرفتن علوم فلسفه و كلام ۴ بازگشت به لير 

صفحه 9:
منبع مورد استفاده مطالب فوق : كتاب ماجكونه ماشديم نوشته دكتر 

صفحه 10:
- جنگ های صلیبی 9- ظهورمغولان 0 ‎a forint Pees‏ 

صفحه 11:
در رت راز ۰ لس سر ‎ay re‏ -جلوگیری ازپیشرفت ترکان سلجوقی جوش وخروش شوالیه ها برای دست یابی پادشاهی اور شلیم ‎ae Bee SCS er le)‏ ورهاى ارویابی ee) ۵ تا در عر ی کر ا ل 

صفحه 12:
ASSE-GOPS-OSC) cule pits Sia 5 li ‏ال‎ ‎: ‏دلایل خمله مغولان به رهیری چنگیز‎ ۱ ‏تأمین منافع قبایل نحت امر خود‎ 0 > 2 کاهش قدرت خاندان عباسی 2- دشمنى بين خليفه و سلطان محمد ا خلیفه ازمغولان ۴ غارت کاروان مغولان توسط حاکم ‎Bee‏ 000 Rem nro sane ne ier] 

صفحه 13:
7 ‎G5 8S (GIAO frat) ۱۹۱٩‏ اسلامی حکومت کر دند ‘ ©- نابوددكتابخانه هاوازدست رفتن هزاران جلد كتاب درسقوط بغداد ا علمی وفقرونابسامانی اجتماعی کشور های اسلامی ‎ee Se Tee ac]‏ ل ا ال الا ل اكرممولان به ايران وسايركشور هاى اسلامى حمله ورئمى شدندواين همة لطمات راواردنمى ساختند اكنون وضعيت كشورهاى ‎ee ear ee‏ ل 0ك 

صفحه 14:
ا ل ا واقع در جنوب اسپانیاوجنوب شرقی پرتغال وگاه تافلمرو آن شبه جزیره را آندلس نامیده اند. قبيله اى ازمردم زرمن كرفته شده است كه در للك ‎ere‏ میلادی يس لزتجزيه ‎a‏ روم غربى 

صفحه 15:
موسى بن نصّير درآن. زمان.حاكم افريقا ومغرب بودوقتي خبر انحطاط دولت ویزیگوتهار اشنیدتشویق شدتااندلس رافتح كند. لذابه غلام خودطارق بن زياد رل لور ۱ ل ا بعدهابه نام آوجبل الطارق نامیده شد در خاک اسیانیا بیاده شود وانجاوافتح کند ,وی توانست باورودبه اسپانیا پادشاه ویر یکوتها راشكدتت دهدوتاقلب اسيانيا ييشروى كندودرمدت يك سال ازجنوب تاشمال اندلس رافتح كند. 

صفحه 16:
اا ا ال ا م دراين زمان اندلس بخشى'از ولآيت افريفيه در قلمرو حلفت لا ‎Panay ee‏ ا ا 2 ا اك الي اتا ور روبك د رك كان ‎sn‏ ‏ل ل هر رك تربره تمعن ‎Ce werrelec ws he aes]‏ ا ا ا ل 1 لل 00 ee Pee Do Sey ES) ‏راق الاش وق‎ ae Pree errr EP Pe ‏يس‎ ‏عمودبر بیشتر شهر‌هاحاکم شددر عین؛حال خاندانهای متعدد عرب و نله های ملوک‎ ‏و مت ار‎ es (Were 

صفحه 17:
الف :حكومت رابه حكومت اشتبدادى مُوروثى تبديل كردند ب: اصل مساوات که ازارکان مهم اسلام بود ازمیان رفت ‎١‏ ذرانی ميشد 3 ادستگیری»حبس»شکنجه کشتار مردم به وسیله حکومت ت:كرايش به تجمل درزندكى »خوراك»ء لباس ءخانه و.... ‎coh ae i ae‏ 4 ج:مى كساري » زن باركى »خريدارى كنيزكان اواز خوان (تلآقحمد طهطاوى +عروب أنقائِ]أاندس: عال انحطاط حكومت مسلمتان در سبائيا؛ تهران ‎003082060٠‏ 

صفحه 18:
ای )- حملهآنظامی وبازپس گیری سرزمین اسیانیا چم لك ۰1 رين شبه جزیره ایبری به طور کامل فتح ‎LON EEN KY ED as OWES)‏ 0 ‎Pane crane‏ ۱ 00 

صفحه 19:


صفحه 20:
2- کر 

صفحه 21:
0 ays Sy aes) . ‏مختلفى هستيم كه ازانهابة عنوان دوره استبداد ياد شده است‎ به عقيده برخى استبداد بيشتر مختص جوامع شرقى است وبرخى لت رن لت رب رت دم خر در در لالح تا سا زر در کرد از 

صفحه 22:
استیداددر لغت به معنای «بکه وتنها».«به حودی خودبه کاری پرداختن »و «خودرای بودن »است . ا ل ‎fee‏ ‏گوید: «استبداددر لغت به معتای آن است که شخص درکاری که شایسته مشورت است . بر رآی خویش اکتفا نماید.» همچنین کو اکبی استبداد رااز لحاظ سیاسی «تصرف کردن يك نفر ياجمعى ....درحقوق ملتى بدون تريس ازبازخواست ...»مى داند. 

صفحه 23:
براین اساس میتوان استبدادر اخودرآیی و خودکامکی دانست که ره ۶ متیس تساه ات که در درل رد تحلیل نیابی فردی که درر اس دولت فرار دار ددر مقابل ملت ۰ هيجكونه تعهد و ۳ یعنی نظامی که درآن اساس حکومت بربی قائونی است به این کل( رات را ۱ ان .۱ ك0 یاگماشتگان او صلاح خود رادر آن بدانند. ‎٩‏ 9 1 ۱ و ۱ را ات فاد ۰ اس كن ‎Sieve)‏ برد خر ای نار( ر 25000 

صفحه 24:
0- اقتصاد و شیوه آبیاری . 3- مالکیت عمومی ‎Pe‏ ‏©- بروكراسىءديواتسالارى 

صفحه 25:
ازجمله مشكلات عمده كشاورزان ايران اززمان هاى دورتاكنون مسأله آب آبیاری بوده است ابن موضبو ع دولتهای مفتدر رابرآن می داشت تاازیک سو بابستن سدهاو ایجادقنات ها و غیره فعالیت های کشاورزی راممکن وگاه تویعه دهند وازسوی دیکر موجب می ور ار یک ار رال رید کح رت ‎secs‏ درد ره 

صفحه 26:
©- مالكيت عمومى : سال ارجارى واهت قن كاربت مرك کرو ان رافست ‎A)‏ ‏خوددراورد وسعك أبن سررمين نياريه شبكة هاى عظيم ابيارى واداره آن رابراى بهره بردارى از اراضى مزروعى اجتناب نايذير ا ل ا اسازمانهاى مقتدر مركزى و استقرار قدرت مطلقه فردى زابه همراه می آورد . زر ۰( رز ۱ ( ام ۱ فرضی کلیه اراضی و عهده دار اداره امورآنهابود. Eevee 

صفحه 27:
۹ 2 یر از بیترت 9 ‎ESS‏ زسان دراه ا ا ل ‎ee eres‏ 0ه 0 فرهنگ در چنین جوامعی رشد وتوسعه نمی یابد... ‎ ‎ 

صفحه 28:
اسلام باخودرآی بودن مخالف وبنای حکومت زرابراصل مترقی Rested PS I rei ee ‏پس ازییامبر خلفای رااشدین به کونه آی رفتار می کر دند که‎ ‏مردم ازآنها بامیل ورضایت درونی اطاعت می کردند‎ ‏اززمان به قدرت رسیدن بنی امیه بسیاری از مسائل تغییریافت‎ -9 ‏وسیاست مداراوتحمل حکومت ازبین رفت,‎ ‏اك خلفای عباسی ازایجاد قتل مخالفان خود فرو گذار‎ vee] 6 ترجمه ی علی جواهر كلام + ‎Soler‏ 06362 صی 

صفحه 29:
8 5 رل مر ار ۶ را بيامبر اسلام شيوه زندكى خودرابه كونه اى تنظيم كرده بود كه از هرنوع اسراف وتبذير وتجمل يرهيزمى كرد. ‎ESE ees) SSI‏ ا ا ا ا زارت ره وري سم كراد در ارم 2 لد را رد را دورى مسلمانان ازاسلام راستين شدوعامل تحجرمائعى برسرراه تعقل و نوانديشى وباعث ركود تمدن وفرهنك اسلامى بوده است. 

صفحه 30:
۱ گیری ازپیوندهای قومی قدرت رادردست می گیرد رس( باحقظ خودکامگی ازمزایای آسودگی و آر امش تکیه براریکه قدرت بهره مند می شود *0- اين مرحله باخرسندى حاكمان ورعايا همراه است دوره اوج 7 io Pore nl enn eee Eg een eee امی ووسد نیر آغاز می شود 0000000 

صفحه 31:
‎auger)‏ تحجر: ‏© ايستايى » تحول نايذيرى » جمود وبرنتابيدن فرهنك و ارزش هاى حفیقی و متعالی . #7 تحجردرحوزه اندیشه وتفکز رخ می دهد و اگردرزمینه گرایش 2 ورفتار ظاهرشود جمودنام دارد . ‎St EE Ve COS cee a Stee Tee io)‏ یادشده اشت. (# پس تحجر علت عدم پذیرش حق و گرایش به کمال و سعلدت واقعی ‏ال ل ار ‎See oe‏ ا ‎ES‏ ‎ ‎ 

صفحه 32:
استاد مطهری سه جریان کلی راشناسایی کرده که به شدت گر فتار برد الایتی ‎a) Se‏ ۶ |( ار ار ‎ee‏ ‏وسیاسی اش مطرح کرده است . 9 و ا 0 مجهور ساختن قران کریم اهتمام ورزیدند ا ‎Ce ees ae eee‏ رز ‎Sol eh) ess ess‏ للررد ول زار ‎Ps Nek ter‏ وي قار ل ‎PS oy‏ 

صفحه 33:
0 برخی اندیشمندان دلایل و ريشه های افول فرهنگ و تفکر اسلامی رابه دوره ار رل ور ‎we 000‏ ال شه ترد دن رمكظرو در زاو عقاید را ممنوع کرد . ‎BYE BN CC Peay Ire Pee een ey‏ ل ل [ که برخی از محقتن ‎Sey re Sei hee ree ene)‏ فلسفه و استدلال یاد کرده اند. 

صفحه 34:
لس رس سر ‎FES poh eye) eer eo reece‏ رنه کروسه , ذاریخ جنگ هی صلیبی , در جمه ولی اه شبدان , ثیران ‎See yiuensy. es‏ 6 عبددئه ناصرى طاهرى + بيت العقاس شبر يدامبر أن + تهران ‎٠‏ سروش + 0 شیرین بیاتی » ا ا" ‎A CSE enranes SION wep elspa‏ حسین مونس ‎ele Ie ete te eel‏ ل ا ا ۱۹ امك سيد محمد طهطاوى ؛ غروب آفتاب در اتدئس :علل انحطاط حكومت مسلعاتان دو اسيائيا ‎ory‏ 0 رل را ۱۱ ۳ و 5357000 ‎(eee‏ ‎igs alee eee eee ey a eee)‏ 0 00 مرتضى راوندى ؛ تاريخ اجتماعى آبران ‎Peon cree oo ٠‏ ا ا ‎EARS‏ ا ‎ee ee ee ie eee eee ee)‏ + - عندلرحمن ابن خلدون ۰ مقدمه ابن خلدون ‎ee eee)‏ انح ار را ور ترجمه محمد پروین گنایادی ۰ 5 

صفحه 35:
‎entcergered‏ ل رضاسالاری 

به نام الله عوامل بیرونی ودرونی رکود تمدن اسالمی مقدمه: شبه جزیره عربستان که اسالم در نیمه اول قرن هفتم در آن تولدیافت به لحاظ فعالیت های علمی همانقدر خشک بود که به لحاظ آب و هوا. قرن اول هجری تااواسط قرن دوم هجری ظهوراسالم رابایستی عصر پیشروی وفتوحات مسلمین دانست بنابراین مجال فعالیتهای علمی چندانی دراین قریب به یکصد و پنجاه سال اولیه اسالم به وجود نیامد . قلمرو اسالم که درزمان رحلت رسوال هللا (ص) محدود به منطقه حجاز می شد درسی سال بعدیش ()632 -661به نحو حیرت انگیزی توسعه یافت . دراین سی سال قلمرو اسالم شش برابرگردیددر شرق امپراطوری اسالم تابخارا پیش رفت درشمال تمامی لوانت تا تفلیس ودرغرب ،شمال آفرقا ازمصرتاترولی جزءقلمرو اسالم گردید به قدرت رسیدن عباسی هاازچند جهت نقطه عطفی در تاریخ اسالم میباشد : - 1بازشدن پای ایرانیان به مرکزقدرت امپراطوری اسالم -2ثبات سیاسی عباسیان ..................................... - 3رونق اقتصادی .......................................... - 4فضای متحول فرهنگی در شهر بغداد پایتخت عباسیان (مورخ سرشناس انگلیسی رابرتز بغداد قرن نهم راشهری کامًال کآزماپولتین (چندفرهنگی)توصیف می کند ) -5پیدایش فضای اجتماعی جدیدیدرمرکز امپراطوری منابع تغذیه علوم در جهان اسالم : -1ایران :طب وکشاورزی.. -2هند :نجوم و ستاره شناسی -3یونان :فلسفه و ریاضیات.. -4چین و هندوستان ........... دالیل پیدایش عصرطالیی درزمان عباسیان : -1پیدایش نهضت ترجمه -2ایجاد بیت الحکمه .... -3عالقه خلفاءبه علم دوستی -4فتح سرزمین های مختلف نحوه پیدایش و خصوصیات عصر طالیی رونق علمی تمدن اسالمی : -1درطی چندین قرن درجامعه اسالمی این عصر پدید نیامد بلکه ازفتوحات مسلمین این عصر طالیی به وجود آمد -2این عصر طالیی راحکومت به وجود آورد وحکومت ازبین برد -3تقلیدی بودن علم و دانش از سرزمین های دیگر -4مورد توجه قرارگرفتن بیش از حدعلم پزشکی -5فرار مغز ها به امپراطوری جهان اسالم...... -6رونق علمی برگرفته و ترجمه تمدن های دیگر بود دالیل فرار مغز ها به امپراطوری اسالم درزمان عباسیان : -1حکومت اصرار چندانی برای تحمیل عقاید خاصی به دانشمندان نداشت -2فشار کلیسا و پاپ بر مردم مسیحی در غرب ................... -3مخالفت پادشاهان با دانشمندان.................................... زمینه های پیدایش افول عصرطالیی اسالم: -1تمایل متوکل عباسی درجهت بازگشت به سنت -2شکل گیری ووضعیت جریانات فکری ........ -3بسته شدن باب اجتهاد............................. -4تحوالت در حوزه ی الهیات و فلسفه ........... سر آغاز انحطاط وافول عصر طالیی : -1نخستین جبهه ای که متوکل گشود برعلیه معتزله بود -2گروه دیگری که مورد دشمنی قرارگرفتنددانشمندان غیر اسالمی بود -3مورد اتهام قرار گرفتن علوم فلسفه و کالم .............. -4بازگشت به روند فکری سنت گرا.......................... منبع مورد استفاده مطالب فوق : کتاب ماچگونه ماشدیم نوشته دکتر صادق زیبا کالم عوامل بیرونی رکود تمدن اسالمی -1جنگ های صلیبی -2ظهورمغوالن ..... -3سقوط اندلس ......  -1جنگ های صلیبی: دالیل شروع جنگهای صلیبی -1انگیزه دینی و مذهبی -2افزایش نفوذ پاپ درغرب -3جلوگیری ازپیشرفت ترکان سلجوقی -4جوش وخروش شوالیه ها برای دست یابی پادشاهی اورشلیم -5ساختار اجتماعی و سیاسی کشورهای اروپایی (تاریخ جنگ های صلیبی ،رنه گروسه ،ترجمه ولی هللا شادان ،تهران ،نشرفروزان ،1377،ص)1-9 ظهورمغوالن : مقارن جنگ هفتم صلیبی (646-652ق-1254- 1248م)مغوالن از شرق آسیا به ممالک اسالمی یورش آوردند دالیل حمله مغوالن به رهبری چنگیز: -1تأمین منافع قبایل تحت امر خود -2کاهش قدرت خاندان عباسی ..... -3دشمنی بین خلیفه و سلطان محمد ودرخواست كمك خليفه ازمغوالن -4غارت كاروان مغوالن توسط حاكم شهراترار )عباس اقبال أشتياني تاريخ مغول واوايل تيمور ىرايران تهران نشر نامك )1376 بررسي وضع فرهنگی وتمدني اسالمي دردوره مغوالن: -1مغوالن حدود200سال(سده7و8هجري)بركشورهاي اسالمي حكومت كردند -2نابودىكتابخانه هاوازدست رفتن هزاران جلد کتاب درسقوط بغداد -3انحطاط علمی وفقرونابسامانی اجتماعی کشورهای اسالمی -4خرابی و ویرانی بسیاری درحیات مادی و معنوی مسلمانان اگرمغوالن به ایران وسایرکشورهای اسالمی حمله ورنمی شدندواین همه لطمات راواردنمی ساختند اکنون وضعیت کشورهای اسالمی به خصوص ایران به گونه ای دیگر بود. سقوط اندلس : مسلمانان قسمتهایی ازشبه جزیره ایبری درکنار دریای مدیترانه واقع در جنوب اسپانیاوجنوب شرقی پرتغال وگاه تاقلمرو آن شبه جزیره را آندلس نامیده اند. آندلس از نام واندالها قبیله ای ازمردم ژرمن گرفته شده است که در اوایل سده ی پنجم میالدی پس لزتجزیه امپراطوری روم غربی چندی در جنوب اسپانیا سکنی گزیدند (دایره المعارف بزرگ اسالمی ،ج،10ذیل اندلس ،عناعت هللا فاتحی اژاد) فتح اندلس به دست مسلمانان موسی بن نصیر درآن زمان حاكم افريقا ومغرب بودوقتي خبرانحطاط دولت ويزيگوتهاراشنیدتشویق شدتااندلس رافتح کند. لذابه غالم خودطارق بن زیاد دستوردادباهزادسربازدرسال92ق711/م باعبورازتنگه ای که بعدهابه نام اوجبل الطارق نامیده شد درخاک اسپانیا پیاده شود. وانجارافتح کند .وی توانست باورودبه اسپانیا پادشاه ویزیگوتها راشکست دهدوتاقلب اسپانیا پیشروی کندودرمدت یک سال ازجنوب تاشمال اندلس رافتح کند. (حسین مونس،سپیده دم اندلس ،ترجمه حمیدرضا شیخی ،مشهد ،آستان قدس رضوی ،1373،ص)25-36، تاریخ سیاسی اندلس دردوران حکومت اسالمی: -1اندلس به منزله بخشی از خالفت اموی در دمشق 98-132ق دراین زمان اندلس بخشی از والیت افریقیه در قلمرو خالفت بغداد بود وحاکمان انجارا والیان افریقیه که درقیروان اقامت داشتند تعیین می کردند. -2دوران حکومت سلسله امویان براندلس 138-422ق.......... حاکمان امو یکه نزدیک سه قرن براندلس حکومت کردند 16نفربودند که نخستین انها عبدالرحمان بن معاویه بن هشام .اخرین آنها هشام بن محمد نام داشتند. -3دوران حکومت ملوک الطوایفی در اندلس 422-898ق...... پس ازسقوط امویان وحدت سیاسی بخش اعظم اندلس ازهم پاشید وبنی حمودبربیشترشهرهاحاکم شددرعین حال خاندانهای متعدد عرب و سلسله های ملوک الطوایفی شهرهای مختلف رابه دست گرفتند. (محمد ابراهیم آیتی ،اندلس یاتاریخ حکومت مسلمین دراروپا ،انتشارات دانشگاه تهران )1363، دالیل سقوط اندلس به دست مسیحیان : -1عوامل درونی موثردر افول مسلمانان در اندلس : الف :حکومت رابه حکومت استبدادی موروثی تبدیل کردند ب :اصل مساوات که ازارکان مهم اسالم بود ازمیان رفت پ:درآمدحکومت صرف تجمل گرایی وخوشگذرانی میشد ت:دستگیری،حبس،شکنجه،کشتارمردم به وسیله حکومت ث:گرایش به تجمل درزندگی ،خوراک ،لباس ،خانه و.... ج:می گساری ،زن بارگی ،خریداری کنیزکان آواز خوان (سیدمحمد طهطاوی ،غروب آفتاب دراندلس :علل انحطاط حکومت مسلمانان دراسپانیا ،تهران ،1381،ص)16-17  -2علل وعوامل بیرونی سقوط اندلس : -1حمله نظامی وبازپس گیری سرزمین اسپانیا -2هجوم فرهنگی همه جانبه به سرزمین اسپانیا -3عوامل ژئوپلتیکی موثردرسقوط اندلس: -1شبه جزیره ایبری به طور کامل فتح نشد -2درشمال غربی اندلس ناحیه بزرگی دست نخورده باقی مانده بود )سيد محمد طهطا وي ،غروب افتاب دراندلس :علل انحطاط حكومت مسلمانان دراسپانیا ،تهران،1381،ص)30 -31 علل درونی رکود تمدن اسالمی علل وعوامل درونی : -1استبداد -2دنیاگرایی وتحجرودورشدن ازاسالم راستین  -1استبداد: درهردوره وعصری ازتاریخ تمدن بشری شاهد برهی هایی زمانی مختلفی هستیم که ازآنهابه عنوان دوره استبداد یاد شده است . به عقیده برخی استبداد بیشتر مختص جوامع شرقی است وبرخی این پدیده رابه تمام جوامع تعمیم می دهند ومعتقدند که هر کشوری در دورهایی ازتاریخ خودبااستبداد پادشاهان دست وپنجه نرم کرده است. تعریف استبداد: استبداددرلغت به معنای «یکه وتنها»«،به خودی خودبه کاری پرداختن »و«خودرأی بودن »است . عبدالرحمان کواکبی اندیشمند عرب می گوید«:استبداددرلغت به معنای آن است که شخص درکاری که شایسته مشورت است ،بررأی خویش اکتفا نماید». همچنین کواکبی استبداد رااز لحاظ سیاسی «تصرف کردن یک نفر یاجمعی ....درحقوق ملتی بدون ترس ازبازخواست »...می داند. (عبد الرحمان کواکبی ،طبایع االستبداد،ترجمه عبد الحسین قاجار،به کوشش صادق سجا دی ،تهران ،تاریخ ایران ،1364 ،ص )16 براین اساس میتوان استبدادراخودرأیی و خودکامگی دانست که مستلزم و متضمن نظامی است که درآن دولت ودرتحلیل نهایی فردی که دررأس دولت قراردارددرمقابل ملت ،هیچگونه تعهد و مسولیتی ندارد. یعنی نظامی که درآن اساس حکومت بربی قانونی است به این معنی که قوانین و مقررات موجود فقط تازمانی نافذند که مستبد کل یاگماشتگان او صالح خود رادر آن بدانند. درست به همین علت است که اصطالحات قانون وضابطه در نظام استبدادی معناومحتوایی ندارد . (محمد علی کاتوزیان ،استبداد ،دموکراسی ونهضت ملی ،تهران ،نشرمرکز ،1372 ،ص)12 منشأ استبداد در کشورهای اسالمی : -1اقتصاد و شیوه آبیاری . -2مالکیت عمومی......... -3بروکراسی،دیوانساالری  -1اقتصاد و شیوه آبیاری : ازجمله مشکالت عمده کشاورزان ایران اززمان های دورتاکنون مسأله آب آبیاری بوده است .این موضوع دولتهای مقتدر رابرآن می داشت تاازیک سو بابستن سدهاوایجادقنات ها وغیره فعالیت های کشاورزی راممکن وگاه تویعه دهند وازسوی دیگر موجب می شد که قدرت مرکزی ازاین امتیاز نهایت استفاده رابکند وبه تحکیم بیش از پیش توان سلطه خود بپردازد . ( مرتضی راوندی ،تاریخ اجتماعی ایران ،تهران ،نگاه ،1374 ،ج ،2ص )288  -2مالکیت عمومی : مسأله آبیاری باعث شد قدرت مرکزی کشاورزان راتحت انقیاد خوددرآورد وسعت این سرزمین نیازبه شبکه های عظیم آبیاری واداره آن رابرای بهره برداری از اراضی مزروعی اجتناب ناپذیر ساخت ،همچنین نیاز حیاتی به آبیاری مصنوعی پیدایش سازمانهای مقتدر مرکزی و استقرار قدرت مطلقه فردی زابه همراه می آورد . فرمانروای مستبد ازلحاظ صوری به نمایندگی اجتماع مالک فرضی کلیه اراضی و عهده دار اداره امورآنهابود. (مصطفی وطن خواه ،موانع تاریخی توسعه نیافتگی در ایران ،تهران ،1380 ،ص )135-9 پیامد های استبداد: -1درجامعه استبدادزده مخروط استبدادشکل می گیرد -2تلفیقی از بی حقوقی و قدرتمندی هم زمان درجامعه -3فردیت در چنین جوامعی شکل نمی گیرد ........... -4تعامالت اجتماعی در چنین جوامعی رشد نخواهد کرد -5فرهنگ در چنین جوامعی رشد وتوسعه نمی یابد..... (احمد سیف ،پیش درآمدی براستبدادساالری درایران ،تهران ،چشمه ،1379 ،ص )27 استبداددرجوامع اسالمی: -1اسالم باخودرأی بودن مخالف وبنای حکومت رابراصل مترقی مشورت قرارداده است -2پس ازپیامبر خلفای راشدین به گونه ای رفتار می کردند که مردم ازآنها بامیل ورضایت درونی اطاعت می کردند -3اززمان به قدرت رسیدن بنی امیه بسیاری از مسائل تغییریافت وسیاست مداراوتحمل حکومت ازبین رفت() 1 -4دردوران خلفای عباسی ازایجاد قتل مخالفان خود فروگذار نبودند (- 1جرجی زیدان ،تریخ تمدن اسالمی ،ترجمه ی علی جواهر کالم ،تهران ،امیرکبیر ،1369 ،ص )723-4  -2دنیاگرایی ،تحجرودورشدن ازاسالم راستین: پیامبر اسالم شیوه زندگی خودرابه گونه ای تنظیم کرده بود که از هرنوع اسراف وتبذیر وتجمل پرهیزمی کرد. خوراک ومسکن وپوشاک اوهمانند عادی ترین افرادجامعه بودوازهرنوع تجمل دوری می کرد. درحالی که باشروع خالفت بنی امیه دنیاگرایی و تجمل منجربه دوری مسلمانان ازاسالم راستین شدوعامل تحجرمانعی برسرراه تعقل و نواندیشی وباعث رکود تمدن وفرهنگ اسالمی بوده است. الف :دنیاگرایی : ابن خلدون معتقدبود که حکومتها همانند یک انسان دارای عمرودوره های مختلف زایش ،رشدوجوانی وضعف وپیری هستندومعتقد است که دولت ها اززمان پیدایش تامرحله زوال پنج مرحله رامی گذرانند : - 1مرحله پیروزی که فردفرمانروابا بهره گیری ازپیوندهای قومی قدرت رادردست می گیرد -2با تثبیت فرماندهی قدرت رادرانحصار خوددر می آورد ...................................... - 3باحفظ خودکامگی ازمزایای آسودگی وآرامش تکیه براریکه قدرت بهره مند می شود...... - 4این مرحله باخرسندی حاکمان ورعایا همراه است دوره اوج فرامی رسد ................... - 5حکومت روبه انحطاط و زوال نهاده و آخرین مرحله اسراف و تبذیر آغاز می شود....... ( عبدالرحمان ابن خلدون ،مقدمه ابن خلدون ،ترجمه محمد پروین گنابادی ،تهران ،بنگاه ترجمه ونشر کتاب )1336 ، ب :تحجر معانی تحجر: ایستایی ،تحول ناپذیری ،جمود وبرنتابیدن فرهنگ و ارزش های حقیقی و متعالی . تحجردرحوزه اندیشه وتفکر رخ می دهد واگردرزمینه گرایش ورفتار ظاهرشود جمودنام دارد . درمفاهیم قرآنی نبزاز تحجر به عنوان مانعی برای شناخت حقیقت یادشده است. پس تحجر علت عدم پذیرش حق و گرایش به کمال و سعادت واقعی است .محمد جواد رودگر ،تحجر وتجدد ازمنظر استاد مطهری ،کتاب نقد ،سال هفتم ،شماره 2و ،3بهاروتابستان ،82ص . 49-50 استاد مطهری سه جریان کلی راشناسایی کرده که به شدت گرفتار جمود اندیشی بوده اند : -1جریانی که نظریه «حسبناکتاب هللا»رادررسیدن به مقاصد حکومتی وسیاسی اش مطرح کرده است . -2جریانی که دربرابر آن «حسبنا احادیثناواخبارنا»راطرح کردند وبه مجهور ساختن قران کریم اهتمام ورزیدند -3جریانی که درقالب تقدس مسئله معرفت ناپذیری و دست نایافتنی بودن آموزه های قرانی رامطرح کردند و شعار «َاین التراب و رب االرباب »آنان به«تعطیل فکری »انجامید آنان را مطلعه نامیده اند . همان منبع ،ج ،6ص . 878-900 ج ) جریان های عقلی وعقل گریز در جهان اسالم -1برخی اندیشمندان دالیل و ریشه های افول فرهنگ و تفکر اسالمی رابه دوره خالفت متوکل عباسی ()232-247نسبت داده اند که به زمره هواداران سنت و حدیث پیوست وباعقاید معتزله مخالفت کرد وجدل ومناظره در آرا و عقاید را ممنوع کرد . -2گسترش تصوف در قرن ششم و هفتم هجری رانیز باید اضافه کردتاجایی که برخی از محققان از این جریان به عنوان آفت بزرگ علوم عقلی به ویژه فلسفه واستدالل یاد کرده اند.  - 1دکتر صادق زیبا کالم ،ماچگونه ما شدیم ریشه یابی علل عقب ماندگی درایران ،ص 257-213 - 2رنه گروسه ،تاریخ جنگ های صلیبی ،ترجمه ولی هللا شادان ،تهران ،نشر فروزان ،1377 ،ص9-1 - 3عبدهلل ناصری طاهری ،بیت المقدس شهرپیامبر ان ،تهران ،سروش ،1367 ،ص97-8 - 4شیرین بیانی ،مغوالن وحکومت ایلخانی در ایران ،تهران سمت ،1379 ،ص 10-17 دائره المعارف بزرگ اسالمی ،ج،10ذیل اندلس ،عنایت هللا فاتحی نژاد - 5حسین مونس ،سپیده دم اندلس ،ترجمه حمیدرضا شیخی ،مشهد ،آستان قدس رضوی ،1373،ص25-36 - 6محمد ابراهیم آیتی ،اندلس یاتاریخ حکومت مسلمین دراروپا ،انتشارات دانشگاه تهران 1363، ، - 7سید محمد طهطاوی ،غروب آفتاب در اندلس :علل انحطاط حکومت مسلمانان در اسپانیا ريالتهران ،دارالصادقین ،1381،ص16-17 - 8عبد الرحمان کواکبی ،طبایع االستبداد ،ترجمه عبد الحسین قاجار ،به کوشش صادق سجادی ،تهران ،تاریخ ایران ، ،1364ص16 - 9محمد علی کاتوزیان ،استبداد ،دموکراسی و نهضت مای ،تهران ،نشر مرکز ،1372،ص12 -10مرتضی راوندی ،تاریخ اجتماعی ایران ،نگاه ،1347 ،ج ،2ص288 - 11مصطفی وطن خواه ،موانع تاریخی توسعه نیفتادگی درایران ،تهران ،1380 ،ص 135-9 - 12احمد سیف ،پیش درامدی براستبداد ساالری درایران ،تهران ،چشمه ،1379 ،ص27 - 13جرجی زیدان ،تاریخ تمدن اسالم ،ترجمه علی جواهر کالم ،تهران امیر کبیر ،1369 ،ص 723-4 – 14عبدالرحمان ابن خلدون ،مقدمه ابن خلدون ،ترجمه محمد پروین گنابادی ،تهران بنگاه ترجمه و نشر کتاب 1336، محمد جواد رودگر ،تحجروتجدد از منظر استاد مطهری ،کتاب نقد ،سال هفتم ،شماره 2و ،3بهاروتابستان ،82،ص-50 49 تدوین کنندگان :علی ساالری رضاساالری