قالب های مثنوی و رباعی و دوبیتی

قالب های مثنوی و رباعی و دوبیتی

اسلاید 1: موضوع تحقيق: قالب هاي مثنوي و رباعي ودوبيتي تهیه کننده:سيده فاطمه آفتابي دانشجوي رشته دکتراي حرفه اي داروسازي زيرنظراستاد محترم دکتر قوامي

اسلاید 2: مثنوي تاريخچه وسرايندگان سرودن مثنوی از قرن سوم و چهارم هجری آغاز شده است که از بهترین مثنوی ها می توان به شاهنامه فردوسی، حدیقه سنایی، خمسه نظامی و مثنوی مولوی اشاره کرد. قدیمی ترین مثنوی سروده شده- که اکنون به جز چند بیت چیزی از آن در دست نیست- مربوط به رودکی است که متن کلیله و دمنه را در قالب مثنوی به نظم در آورده بود.

اسلاید 3: کلیله و دمنه رودکی و آفرین نامه ابوشکور بلخی از اولین نمونه‌های مثنوی است. از جمله سرایندگانی که از این قالب استفاده کرده‌اند می‌توان از مولانا جلال‌الدین بلخی نام برد که مطالب عرفانی خود را در قالب مثنوی سروده است. جامی،نظامی وناصرخسرو بلخی نیز از دیگر شاعران بزرگ این قالب اند. این قالب شعری خاص زبان فارسی است. در روزگار ما نیز مثنوی با تاثیر پذیری از شعر نو نقش خوبی بازی کرده است وامروز مثنوی های مشهور ومثنوی سرایان مشهوری در قلمرو زبانمان داریم. سید ابوطالب مظفری یکی از قوی ترین مثنوی سرایان معاصراست که فخامت وقدرت زبان وتازگی افق های دیدش شهرتی بخصوصی دارد.

اسلاید 4:

اسلاید 5: قالب مثنوی واژه ی مثنوی از کلمه ی مثنی به معنی دوتایی گرفته شده است. مثنوی اشعاري است يك وزن كه هر بيت آن داراي قافيه اي مستقل است ، يعني دو مصراع هر بيت هم قافيه هستند . چون هر بيت آن مستلزم دو قافيه است به آن مثنوي گفته اند . ......................الف ......................الف ...................... ب ...................... ب ...................... ج ...................... ج ...................... د ..................... . د

اسلاید 6: محتوای مثنوی محتوای مثنوی بر چهار نوع است : حماسی مانند شاهنامه فردوسی و تاریخی مانند اسکندرنامه نظامی گنجه ای. اخلاقی مانند بوستان سعدی و تعلیمی و آموزشی مانند گلشن راز شیخ محمود شبستری. عاشقانه مانند خسرو و شیرین نظامی و بزمی مانند ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی. عارفانه مانند مثنوی معنوی مولوی ، حدیقه الحقیقه سنایی و منطق الطیر عطار نیشابوری.

اسلاید 7: کاربرد مثنوی از آنجا که مثنوی به لحاظ قافیه و تعداد ابیات محدودیت ندارد بیشتر برای موضوعات طولانی به کار می رود به همين دليل از آن براي به نظم در آوردن تواريخ ، قصص و افسانه ها استفاده مي شود ،همچنین در ادبیات آموزشی مثل آموزه های صوفیان هم ازقالب مثنوی بهره می برند. برای داستان های حماسی و تاریخی: شاهنامه فردوسی ،گرشاسب نامه اسدي طوسي برای داستان های عاشقانه و صوفیانه: خسروشیرین ، لیلی ومجنون ، سلامان وابسال برای طرح آموزه های عرفانی: حدیقه الحدیقه ، منطق الطیر ، مثنوی مولوی برای طرح مطالب تعلیمی واخلاقی: بوستان

اسلاید 8: رباعی تاریخچه و سرایندگان رباعی (به معنی چهارتایی یا چهارگانی) یکی از قالبهای شعر فارسی است که در فارسی به آن ترانه نیز می‌گویند. این قالب، یک قالب شعر ایرانی است، که در زبانهای دیگری (از جمله عربی و ترکی و اردو) نیز مورد استفاده قرار گرفته است. در مورد منشأ رباعی، در کتابهای تاریخی دو روایت متفاوت درج شده است. روایت اول، رودکی را واضع این نوع شعر (به صورت امروزی) می‌داند و می گوید که وزن آن را از ترانه‌ای که کودکان به هنگام بازی می‌خواندند اقتباس کرده است. طبق روایت دوم، یعقوب لیث قهرمان اصلی ماجراست وشاعران دربار او این وزن را اختراع کرده‌اند.

اسلاید 9: معروف‌ترین رباعی‌سرا در تاریخ ادب فارسی حکیم عمر خیام نیشابوری است. رباعیات عطار، مولوی، اوحدالدین کرمانی و باباافضل کاشانی نیز شهرت دارند. در دوران معاصر، نیما یوشیج به سرودن رباعی اشتیاق تمام از خود نشان داد و بیش از 1800 رباعی از او بجای مانده است. بعد از نیما، سایر شاعران نوپرداز همچون سیاوش کسرایی و منصور اوجی نیز به این قالب توجه ویژه داشتند. در دوران انقلاب، رباعی احیاء مجدد یافت و امثال سید حسن حسینی و قیصر امین‌پور در احیاء آن نقش داشتند.

اسلاید 10: وزن رباعی رباعی از نظر عروضی ، بروزن کلی لا حول و لا قوه الّا بالله یا مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُن فع می آید.عروض‌دانان قدیم، وزن رباعی را در دو شجره اخرب و اخرم قرار داده‌اند که از آن 24 وزن منشعب می‌شود که هر کدام تفاوت اندکی با وزن اصلی دارد. دکتر شمیسا نیزبرای رباعی یک وزن برشمرده و معتقد است از آن یازده وزن فرعی به دست می‌آید.

اسلاید 11: قالب رباعی رباعی از کلمه ی رباع به معنی چهارتایی گرفته شده است. رباعی شعری چهار مصراعی است که در آن سه مصراع اول تقریباً مقدمه ای برای منظور شاعر هستند و حرف اصلی در مصراع چهارم گفته می شود. در این قالب شعری، رعایت قافیه در مصراع های نخست، دوم و چهارم الزامی و در مصراع سوم اختیاری است. شاعران اولیه، به گفتن رباعیات چهار قافیه‌ای گرایش داشتند، اما به تدریج و از اوایل قرن ششم هجری، شکل سه مصراعی قافیه در رباعی رایج شد.

اسلاید 12: نمودار قافيه ها (قافيه الزامي ) --------------------- + --------------------+ ----------------------× --------------------+(قافيه اختياري) -------------------- + ---------------------+-------------------- + --------------------- +

اسلاید 13: محتوای رباعی رباعی را از نظر محتوا می توان به سه دسته تقسیم کرد: الف) رباعی عاشقانه: مثل رباعی های رودکی ب) رباعی صوفیانه : مثل رباعی های ابوسعید ابوالخیر، عطار و مولوی ج) رباعی فلسفی: مثل رباعی های خیام ، خواجه عبدالله انصاری

اسلاید 14: نمونه ای از رباعی با محتوای فلسفی در پرده ی اسرار،کسی را ره نیست.......زین تعبیه ، جان هیچ کس آگه نیست جز در دل خاک،هیچ منزلگه نیست....... می خور که چنین فسانه ها کوته نیست نمونه ای از رباعی با محتوای عاشقانه این کوزه چو من عاشق زاری بوده ست....... در بند سر زلف نگاری بوده ست این دسته که بر گردن او می بینی....... دستی ست که بر گردن یاری بوده ست نمونه ای از رباعی با محتوای صوفیانه چندان بخورم شراب کاین بوی شراب....... آید ز تراب،چون روم زیر تراب گر بر سر خاک من رسد مخموری....... از بوی شراب من شود مست و خراب

اسلاید 15:

اسلاید 16: دوبیتی تاریخچه و سرایندگان دوبیتی از قالب‌های ریشه‌دار شعر پارسی است. شعري است در دو بيت كه با رباعي در قافيه بندي يكي است ، اما در وزن با آن فرق دارد. مشهور ترین دو بیتی سرای فارسی زبان،بابا طاهر همدانی است و بیشتر دو بیتی هایی را که به او نسبت داده اند،به لهجه ی لری سروده.ادیبان قدیم،اشعاری را که به این لهجه و سایر لهجه های فارسی محلی ساخته شده باشد، فهلویات یا پهلویات می گویند. مانند این دو بیتی: به صحرا بنگرم،صحرا تِه وینُم.......به دریا بنگرم،دریا تِه وینُم به هر جا بنگرم کوه و در و دشت...نشان از قامت رعنا ته وینم

اسلاید 17: از سرایندگان دیگر دوبیتی می توان به فائزدشتی و شیخ صفی الدین اردبیلی که فهلوی نامدارش را به اردبیلی در سده هفتم و سده هشتم سروده است؛ اشاره کرد. این نوع شعر در دوره ساسانیان نیز معمول بوده و آن را ترانک می‌نامیدند. قالب دوبیتی از حلاوت وروانی خاصی برخوردار است از همین رو دوبیتی های فولکلور وشعر های شفایی توده مردم در این قالب نمود بسیار دارد. یک دوبیتی از زبان مردم: چه خوش باشد شب مهتاب باشد مقابل موج های آب باشد سرم بالای زانویت گزارم سرم بر زانوی تو خواب باشد

اسلاید 18: قالب دوبیتی دوبیتی شعری یازده هجایی مرکب از چهار مصرع، همه بر یک قافیه جزدر مصرع سوم که آوردن قافیه در آن اختیاری است (مانند رباعی) است. دو بیتی وزن تکامل یافته و عروضی شده نوعی از ترانه‌های دوازده هجایی قدیم ایران است. نامدارترین وزن دوبیتی مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل می باشد. به دو بیتی در ادب فارسی ترانه نیزگفته می شود و محتوای آن عاشقانه و عارفانه است. رباعی نیز در واقع یک نوع دوبیتی است که وزن خاصی دارد، اما دوبیتیمی تواند در هر وزنی سروده شود.

اسلاید 19: شکل دوبیتی ------------+       ------------+ ------------         ------------+

اسلاید 20: تفاوت دوبیتی و رباعی رباعی و دوبیتی هردو از چهارمصرع که در آن مصرع های اول ، دوم و چهارم هم قافیه اند وقافیه درمصرع سوم اختیاری است؛ تشکیل شده اند.تشخیص این دو قالب از روی هجای نخست مصرع اول امکان پذیر است. به این گونه که: هرگاه هجای نخست مصرع اول دارای سه یا چهار واج باشد رباعی است و هرگاه دارای دو واج باشد دوبیتی خواهد بود.

اسلاید 21: مانند : مـردی بـایـد ، بـلنــد هـمـت مـردی          زین تجربه دیده ای، خرَد پروردی کاو را به تصرف اندر این عالم خاک       بـر دامـن هـمـت نـنـشـیـنـد گـردی (بابا افضل کاشانی)همانطور که می بینید هجای نخست مصراع اول «مـَر» می باشد که دارای سه واج است : «مــ»+«ــَـ»+«ر» و این شعر رباعی است.حالا این نمونه : به صحرا بنگرم صحرا تو وینم        به دریا بنگرم دریا تو وینم به هرجا بنگرم کوه و در و دشت      نشان از قامت رعنا ته وینم (بابا طاهر)هجای نخست مصراع اول «به» (بِ) است که دو واج دارد : «بــ»+«ــِـ»؛ پس این شعر دو بیتی است.

اسلاید 22: خسته نباشید