صفحه 1:
و
000
صفحه 2:
A از
صفحه 3:
تاریخچه وسرایندگان
2 سرودن مثنوی از قرن سوم و چهارم هجری آغاز شده است که از بهترین مثنوی
ها می توان به شاهنامه فردوسی» حدیقه سنایی» خمسه نظامی و مثنوی مولوی
اشاره کرد.
قدیمی ترین مثنوی سروده شده- که اکنون به جز چند بیت چیزی از آن در
دست نیست- مربوط به رود کیاست که متن کلیله و دمنه را در قالب مثنوی به
نظم در آورده بود.
صفحه 4:
۲ کلیله و دمنه رودکی و آفرین نامه اپوشکور بلخی از اولین نمونههای مثنوی
است. از جمله سرایند گانی که از این قالب استفاده کردهاند میتوان از مولانا
جلال الدين بلخى نام بيد كه مطالب عرفانى خود را در قالب مثنوی سروده است.
ee اين
قالب شعری خاص زبان فارسی
” در روزگار ما نيز مثنوى با تاثيرٍ بذيرى از شعر نو نقش خوبى بازی کرده است
وامروز مثنوى هاى مشهور ومثنوى سرايان مشهورى در قلمرو زبانمان داريم. سيد
ابوطالب مظفرى يكى از قوى ترين مثنوى سرايان معاصراست كه فخامت وقدرت
زبان وتازكى افق هاى ديدش شهرتى بخصوصى دارد.
صفحه 5:
صفحه 6:
قالب مثنوی
واژه ی مثنوی از کلمه ی "مثتی " به معنی دوتایی گرفته شده است. مثنوی اشعاری
است یک وزن که هر بیت آن دارای قافیه ای مستقل است ؛ یعنی دو مصراع هر بیت
هم قافیه هستند . چون هر بیت آن مستلزم دو قافیه است به آن مثوی گفته اند .
.الف الف
صفحه 7:
محتوای مثنوی
محتوای مثنوی بر چهار نوع است :
حماسی مائند شاهنامه فیدوسی و تاریخی مانند اسکندرنامه نظامی گنجه ای.
2 اخلاقی مانند بوستان سعدسی و تعلیمی و آموزشی مانند گلشن راز شيخ محمود
شبستری.
خاشقانه مانند خسرو و شیرین نظامی و بیمی مانندویس و رامین فخرالدین اسند
as
” عارفانه مائند مثنوى معنو مولوی حدیقه الحقیقه سنایی و منطق pall عطار
نیشابوری.
صفحه 8:
کاربرد مثنوی
& از آنجا که مثتوی به لحاظ قافیه و تعداد انیات محسودیت نارد at برای
موضوعات طولائی به کار می رود به همین دلیل از آن ببیای
Als قصص و افسانه ها استفاده می شود .«همچنین در ادبیات آموزشی مثل
آموزه های صوفیان هم ازقالب مثنوی بهره می برندد
برای داستان های حماسی و تاریخی: شاهنامه فردوسی » گرشاسب نامه اسدی
طوسی
برای داستان cl عاشقانه و صوفیا
در آورده
خسروشیرین ؛ لیلی ومجنون » سلامان وابسال
برای طرح آموزه هاى عرفانى: حديقه الحديقه » منطق الطیر » مثنوی مولوی
برای طرح مطالب تعلیمی واخلاقی: بوستان
صفحه 9:
رباعی
تاریخچه و سرایندگان
۲ _رباعی (به معنی چهارتایی یا چها رگانی) یکی از قالبهای شعر فارسی است که در
فارسی به آن ترانه نیز میگویند. این قالب. یک قالب شعر ایرانی است. که در زبانهای
دیگری (از جمله عربی و ترکی و اردو) نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
در مورد منشاً رباعی؛ در کتابهای تاریخی دو روایت متفاوت درج شده است. روایت
اول» رود کی را واضع این نوع شعر (به صورت امروزی) میداند و
می گوید که وزن آن را از ترانهای که کود کان به هنگام بازی میخواندند اقتباس کرده
است. طبق روایت دوم بعتوب لب قهرمان اصلی ماجراست وشاعران دربار او این وزن را
اختراع کردهاند.
صفحه 10:
معروفترین رباعیسرا در تاریخ ادب فارسی حکیم عمر خیام نیشابوری است.
رباعیات عطار» مولوی» او حدالدین_کرمانی و باباافصل کاشانی نیز شهرت دارند.
در دوران معاصر نیما بو شیج به سرودن رباعی اشتیاق تمام از خود نشان داد و
بیش از ۱۸۰۰۰ رباعی از او بجاى مانذه استبعد از لبما» سای شاعران توپرداز
همچون سیاوش کسرایی و منصور اوجی نیز ب
دوران انقلاب. رباعی احیاء مجلد یافت و امثال سید حسن حسینی و قبصر
امینپور در احیاء آن نقش داشتند.
این قالب توجه ویژه داشتند. در
صفحه 11:
وزن رباعی
رباعی از نظی عروضی ؛ بروزن کلی لا حول و لا قوه الا بالله يا مفعولٌ مفاعيلٌ
ob Lelie می آید.عروضدانان قدیم» وزن رباعی را در دو شجوه اخرب و اخرم
قيار دادهاند كه از آن ١8 وزن منشعب میشود که هر کددام تفاوت اند کی با وزن
اصلی دارد.
دکتر شمیسا نیزبرای رباعی یکك وزن برشمرده و معتقد است از آن یازده وزن
فرعی به دست مى آي
صفحه 12:
قالب رباعی
رباعی از کلمه ی "رباع " به معنی ""چهارتایی " گرفته شده است. رباعی شعری
جهار مصراعى است كه در آن سه مصراع اول تقريباً مقدمه اى براى منظرر شاعر
هستند و حرف اصلی در مصراع جهارم كفته مى شود.
در اين قالب شعری. رعایت قافیه در مصراع های نخست. دوم و چهارم الزامی و در
مصراع سوم اختیاری است. شاعران اولیه» به گفتن رباعیات چهار قافیهای گرایش
داشتنده اما به تدریج و از اوایل قرن ششم هجری شکل سه مصراعی قافیه در رباعی
رایج شد.
صفحه 13:
نمودار قافیه ها
(قافیه الزامی )
صفحه 14:
محتوای رباعی
¥ رباعی را از نظر محتوا می توان به سه دسته تقسیم کرد:
الف) رباعی عاشقانه: مثل رباعی های رود کی
ب) رباعی صوفیانه : مثل رباعی های ابوسعید ابوالخین عطار و مولوی
ج) رباعی فلسفی: مثل رباعی های خیام » خواجه عبداله انصاری
صفحه 15:
” نمونه ای از رباعی با محتوای فلسفی
در پرده ی اسرار: کسی را ره نیست. » جان هیچ كس آگه نیست
جز در دل خاک.هیچ منزلگه نیست...... می خور که چنین فسانه ها کوته نيست
۲ _نمونه ای از رباعی با محتوای عاشقانه
اين كوزه جو من عاشق زاری بوده ست...... در بند سر زلف نگاری بوده ست
این دسته که بر گردن او می بینی...... دستی ست که بر كردن یاری بوده ست
" نمونه ای از رباعی با محتوای صوفیانه
آید ز تراب؛چون روم زیر تراب
از بوی شراب من شود مست و خراب
چندان بخورم شراب کاین بوی شرا
گریر سر خاک من رسد مخموری.
صفحه 16:
صفحه 17:
دوبیتی
تاریخچه و سرایندگان
دوبیتی از قالبهای ریشهدار شعر پارسی است. شعری است در دو بیت که با رباعی در قافیه
بندی یکی است ؛ اما در وزن با آن فرق دارد. مشهور ترین دو بیتی سرای فارسی زبانبابا طاهر
همدانی است و بیشتر دو بیتی هایی را که به او نسبت داده اند.به لهجه ی لری سروده.ادیبان
به دريا بنكرم»دريا ته ويم
ان از قامت رعنا ته وينم
صفحه 18:
از سرایند گان دیگر دوبیتی می توان به فائزدشتی و شیخ صفی الدین اردبیلی که
فهلوی نامدارش را به اردبیلی در سله هفتم و سده هشتم سروده است؛ اشاره کرد.
اين نوع شعر در دوره ساسانیان نیز معمول بوده و آن را ترانک مینامیدند.
قالب دوبیتی از حلاوت وروانی خاصی برخوردار است از همین رو دوبیتی های
فولکلور وشعر های شفایی توده مردم در این قالب نمود بسیار دارد.
یک دوبیتی از زبان مردم:
جه خوش باشد شب مهتاب باشد
مقابل موج هاى آب باشد
سرم بالاى زانويت كزارم
سرم بر زانوى تو خواب باشد
صفحه 19:
قالب دوبیتی
دوبیتی شعری بازده هجایی م رکب از چهار مصرع همه بر يكك قافیه جزدر
مصرع سوم که آوردن قافیه در آن اختیاری است (مانند رباعی) است. دو بیتی وزن
تکامل یافته و عروضی شده نوعی از ترانههای دوازده هجایی قدیم ایران است.
نامدارترین وزن دوبیتی مثاعیلن مفاعیلن مفاعیل می باشد.
% به دو بیتی در ادب فارسی ترانه نز گفته می شود و محتوای آن عاشقانه و عارفانه
است.
۷" رباعی نیز در واقع یک نوع دوبیتی است که وزن خاصی دارد اما دوبيتى
می تواند در هر وزنی سروده شود.
صفحه 20:
es
صفحه 21:
تفاوت دوبیتی و رباعی
ِ رباعی و دوبیتی هردو از چهارمصرع که در آن مصرع های اول ؛ دوم و
چهارم هم قافیه اند وقافیه درمصرع سوم اختباری است؛ تشکیل شده اند. تشخیص
اين دو قالب از روی هجای نخست. مصرع اول امکان پذیر است.
به این گونه که:
هرگاه هجای نخست مصرع اول دارای سه با چهار واج باشد رباعی
است و ه رگاه دارای دو واج باشد دوییتی خواهد بود.
صفحه 22:
مانند :
مردی باید؛ بلند همت مردی
کاو را به تصرف اندر اين عالم خاک بردامن همت ننشیند گردی
(بابا افضل کاشانی)
همانطور که می بینید هجای نخست مصیاع اول «متر» می باشد که دارای سه واج
است : «ما+-2)+ارا و این شعر رباعی است.
حالا این نمونه :
به صحرا بنگرم صحرا تو وینم به دريا بنكرم دريا تو وينم
به هرجا بنگرم کوه و در و دشت نشان از قامت رعنا ته وینم
(بابا طاهر)
هجاى نخست مصراع اول «به؛ (ب) است كه دو واج دارد : «با+ا؛ يس اين شعر
دو بیتی است. 1 1
صفحه 23:
موضوع تحقيق:
قالب هاي مثنوي و رباعي
ودوبيتي
تهیه کننده:سيده فاطمه آفتابي
دانشجوي رشته دکتراي حرفه اي داروسازي
زيرنظراستاد محترم دکتر قوامي
مثنوي
تاريخچه وسرايندگان
سرودن مثنوی از قرن سوم و چهارم هجری آغاز شده است که از بهترین مثنوی
ها می توان به شاهنامه فردوسی ،حدیقه سنایی ،خمسه نظامی و مثنوی مولوی
اشاره کرد.
قدیمی ترین مثنوی سروده شده -که اکنون به جز چند بیت چیزی از آن در
دست نیست -مربوط به رودکی است که متن کلیله و دمنه را در قالب مثنوی به
نظم در آورده بود.
کلیله و دمنه رودکی و آفرین نامه ابوشکور بلخی از اولین نمونههای مثنوی
است .از جمله سرایندگانی که از این قالب استفاده کردهاند میتوان از موالنا
جاللالدین بلخی نام برد که مطالب عرفانی خود را در قالب مثنوی سروده است.
جامی،نظامی وناصرخسرو بلخی نیز از دیگر شاعران بزرگ این قالب اند .این
قالب شعری خاص زبان فارسی است.
در روزگار ما نیز مثنوی با تاثیر پذیری از شعر نو نقش خوبی بازی کرده است
وامروز مثنوی های مشهور ومثنوی سرایان مشهوری در قلمرو زبانمان داریم.
سید ابوطالب مظفری یکی از قوی ترین مثنوی سرایان معاصراست که فخامت
وقدرت زبان وتازگی افق های دیدش شهرتی بخصوصی دارد.
قالب مثنوی
واژه ی مثنوی از کلمه ی "مثنی" به معنی دوتایی گرفته شده است .مثنوی
اشعاري است يك وزن كه هر بيت آن داراي قافيه اي مستقل است ،يعني دو
مصراع هر بيت هم قافيه هستند .چون هر بيت آن مستلزم دو قافيه است به آن
مثنوي گفته اند .
......................الف ......................الف
......................ب ......................ب
......................ج ......................ج
......................د . .....................د
محتوای مثنوی
محتوای مثنوی بر چهار نوع است :
حماسی مانند شاهنامه فردوسی و تاریخی مانند اسکندرنامه نظامی گنجه ای.
اخالقی مانند بوستان سعدی و تعلیمی و آموزشی مانند گلشن راز شیخ محمود
شبستری.
عاشقانه مانند خسرو و شیرین نظامی و بزمی مانند ویس و رامین فخرالدین اسعد
گرگانی.
عارفانه مانند مثنوی معنوی مولوی ،حدیقه الحقیقه سنایی و منطق الطیر عطار
نیشابوری.
کاربرد مثنوی
از آنجا که مثنوی به لحاظ قافیه و تعداد ابیات محدودیت ندارد بیشتر برای
موضوعات طوالنی به کار می رود به همين دليل از آن براي به نظم در آوردن
تواريخ ،قصص و افسانه ها استفاده مي شود ،همچنین در ادبیات آموزشی مثل
آموزه های صوفیان هم ازقالب مثنوی بهره می برند.
برای داستان های حماسی و ت__اریخی :ش__اهنامه فردوس__ی ،گرشاسب نام__ه اس__دي
طوسي
برای داستان های عاشقانه و صوفیانه :خسروشیرین ،لیلی ومجنون ،سالمان وابسال
برای طرح آموزه های عرفانی :حدیقه الحدیقه ،منطق الطیر ،مثنوی مولوی
برای طرح مطالب تعلیمی واخالقی :بوستان
رباعی
تاریخچه و سرایندگان
رباعی (به معنی چهارتایی یا چهارگانی) یکی از قالبهای شعر فارسی است که
در فارسی به آن ترانه نیز میگویند .این قالب ،یک قالب شعر ایرانی است ،که در
زبانهای دیگری (از جمله عربی و ترکی و اردو) نیز مورد استفاده قرار گرفته
است.
در مورد منشأ رباعی ،در کتابهای تاریخی دو روایت متفاوت درج شده است.
روایت اول ،رودکی را واضع این نوع شعر (به صورت امروزی) میداند و
می گوید که وزن آن را از ترانهای که کودکان به هنگام بازی میخواندند
اقتباس کرده است .طبق روایت دوم ،یعقوب لیث قهرمان اصلی ماجراست
وشاعران دربار او این وزن را اختراع کردهاند.
معروفترین رباعیسرا در تاریخ ادب فارسی حکیم عمر خیام نیشابوری است.
رباعیات عطار ،مولوی ،اوحدالدین کرمانی و باباافضل کاشانی نیز شهرت دارند.
در دوران معاصر ،نیما یوشیج به سرودن رباعی اشتیاق تمام از خود نشان داد و
بیش از 1800رباعی از او بجای مانده است .بعد از نیما ،سایر شاعران نوپرداز
همچون سیاوش کسرایی و منصور اوجی نیز به این قالب توجه ویژه داشتند .در
دوران انقالب ،رباعی احیاء مجدد یافت و امثال سید حسن حسینی و قیصر
امینپور در احیاء آن نقش داشتند.
وزن رباعی
رباعی از نظر عروضی ،بروزن کلی ال حول و ال قوه ااّل باهلل یا مفعوُل مفاعیُل
مفاعیُلن فع می آید.عروضدانان قدیم ،وزن رباعی را در دو شجره اخرب و اخرم
قرار دادهاند که از آن 24وزن منشعب میشود که هر کدام تفاوت اندکی با وزن
اصلی دارد.
دکتر شمیسا نیزبرای رباعی یک وزن برشمرده و معتقد است از آن یازده وزن
فرعی به دست میآید.
قالب رباعی
رباعی از کلمه ی "رباع" به معنی "چهارتایی" گرفته شده است .رباعی
شعری چهار مصراعی است که در آن سه مصراع اول تقریبًا مقدمه ای برای منظور
شاعر هستند و حرف اصلی در مصراع چهارم گفته می شود.
در این قالب شعری ،رعایت قافیه در مصراع های نخست ،دوم و چهارم الزامی و
در مصراع سوم اختیاری است .شاعران اولیه ،به گفتن رباعیات چهار قافیهای
گرایش داشتند ،اما به تدریج و از اوایل قرن ششم هجری ،شکل سه مصراعی قافیه
در رباعی رایج شد.
نمودار قافيه ها
(قافيه الزامي )
+ --------------------×---------------------(قافيه اختياري)
+ -------------------+ --------------------
+-------------------+--------------------
+--------------------+ ---------------------
محتوای رباعی
رباعی را از نظر محتوا می توان به سه دسته تقسیم کرد:
الف) رباعی عاشقانه :مثل رباعی های رودکی
ب) رباعی صوفیانه :مثل رباعی های ابوسعید ابوالخیر ،عطار و مولوی
ج) رباعی فلسفی :مثل رباعی های خیام ،خواجه عبداهلل انصاری
نمونه ای از رباعی با محتوای فلسفی
در پرده ی اسرار،کسی را ره نیست.......زین تعبیه ،جان هیچ کس آگه نیست
جز در دل خاک،هیچ منزلگه نیست .......می خور که چنین فسانه ها کوته نیست
نمونه ای از رباعی با محتوای عاشقانه
این کوزه چو من عاشق زاری بوده ست .......در بند سر زلف نگاری بوده ست
این دسته که بر گردن او می بینی .......دستی ست که بر گردن یاری بوده ست
نمونه ای از رباعی با محتوای صوفیانه
چندان بخورم شراب کاین بوی شراب .......آید ز تراب،چون روم زیر تراب
گر بر سر خاک من رسد مخموری .......از بوی شراب من شود مست و خراب
دوبیتی
تاریخچه و سرایندگان
دوبیتی از قالبهای ریشهدار شعر پارسی است .شعري است در دو بيت كه با
رباعي در قافيه بندي يكي است ،اما در وزن با آن فرق دارد .مشهور ترین دو بیتی
سرای فارسی زبان،بابا طاهر همدانی است و بیشتر دو بیتی هایی را که به او نسبت
داده اند،به لهجه ی لری سروده.ادیبان قدیم،اشعاری را که به این لهجه و سایر
لهجه های فارسی محلی ساخته شده باشد" ،فهلویات" یا "پهلویات" می گویند.
مانند این دو بیتی:
به صحرا بنگرم،صحرا ِته ویُنم.......به دریا بنگرم،دریا ِته ویُنم
به هر جا بنگرم کوه و در و دشت...نشان از قامت رعنا ته وینم
از سرایندگان دیگر دوبیتی می توان به فائزدشتی و شیخ صفی الدین اردبیلی که
فهلوی نامدارش را به اردبیلی در سده هفتم و سده هشتم سروده است؛ اشاره کرد.
این نوع شعر در دوره ساسانیان نیز معمول بوده و آن را ترانک مینامیدند.
قالب دوبیتی از حالوت وروانی خاصی برخوردار است از همین رو دوبیتی
های فولکلور وشعر های شفایی توده مردم در این قالب نمود بسیار دارد.
یک دوبیتی از زبان مردم:
چه خوش باشد شب مهتاب باشد
مقابل موج های آب باشد
سرم باالی زانویت گزارم
سرم بر زانوی تو خواب باشد
قالب دوبیتی
دوبیتی شعری یازده هجایی مرکب از چهار مصرع ،همه بر یک قافیه جزدر
مصرع سوم که آوردن قافیه در آن اختیاری است (مانند رباعی) است .دو بیتی
وزن تکامل یافته و عروضی شده نوعی از ترانههای دوازده هجایی قدیم ایران
است .نامدارترین وزن دوبیتی مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل می باشد.
به دو بیتی در ادب فارسی ترانه نیزگفته می شود و محتوای آن عاشقانه و
عارفانه است.
رباعی نیز در واقع یک نوع دوبیتی است که وزن خاصی دارد ،اما دوبیتی
می تواند در هر وزنی سروده شود.
شکل دوبیتی
+-----------------------
+-----------+------------
تفاوت دوبیتی و رباعی
رباعی و دوبیتی هردو از چهارمصرع که در آن مصرع های اول ،دوم و
چهارم هم قافیه اند وقافیه درمصرع سوم اختیاری است؛ تشکیل شده اند.تشخیص
این دو قالب از روی هجای نخست مصرع اول امکان پذیر است.
به این گونه که:
هرگاه هجای نخست مصرع اول دارای سه یا چهار واج باشد رباعی
است و هرگاه دارای دو واج باشد دوبیتی خواهد بود.
مانند :
زین تجربه دیده ای ،خَر د پروردی
مـردی بـایـد ،بـلنــد هـمـت مـردی
کاو را به تصرف اندر این عالم خاک بـر دامـن هـمـت نـنـشـیـنـد گـردی
(بابا افضل کاشانی)
همانطور که می بینید هجای نخست مصراع اول «مَـر» می باشد که دارای سه واج
است « :مــ»«+ـَــ»«+ر» و این شعر رباعی است.
حاال این نمونه :
به دریا بنگرم دریا تو وینم
به صحرا بنگرم صحرا تو وینم
به هرجا بنگرم کوه و در و دشت نشان از قامت رعنا ته وینم
(بابا طاهر)
هجای نخست مصراع اول «به» (ِب ) است که دو واج دارد « :بــ»«+ـِــ»؛ پس این شعر
دو بیتی است.
خسته نباشید
