صفحه 1:
نظریه فقر اطلاعاتی
درس مربوطه: کتابخانه ها و جامعه اطلاعاتی
3 با پاییز 1400
بت
1
صفحه 2:
پیش درامد
پروفسور الفردا چتمن استاد فقید دانشگاه فلوریدا با طرح نظریه های (( فقر اطلاعاتی)) » ((زندگی در حلقه))
و (( دنیاهای کوچک)) به شهرت جهانی رسید.
او دانش آموخته مقطع دکتری علم اطاعات و دانش شناسی از دانشکاه برکلی کالیفرنیا بود.
و در مطالعات خود بیشتر به مسائل و مناسبات اجتماعی گروه های در حاشیه _ از جمله سالمندان» اقلیت cla
زنان زندانی» و زنان سرپرست خانواده؛ پرداخت.
او علاقمند بود موانع فرهنگی و اقتصادی دسترسی به اطلاعات را در گروه های آسیب پذیر و چگونگی تاثیر
هر یک را تبیین کند.
صفحه 3:
فقر اطلاعاتی
هر فرد یا گروهی که به هر دلیل نتواند به نیازهای اطلاعاتی خود پاسخ گوید دچار فقر اطلاعاتی است.
این ناتوانی یا به دلیل فقدان دسترسی به امکانات و منابع است يا ريشه در نداشتن مهارت کافی در استفاده از ابزار مناسب دارد.
بنابراین ممکن است فقر اطلاعاتی در سطح اجتماعی رخ دهد یا در سطح فردي.
Se جامعه‌اي که از امکانات فناوري بی‌بهره باشد» زيرساخت‌هاي لازم براي استفاده از منابع الکترونیکی را ندارد. اما چه بسا در
جامعه‌اي کاملاً پیشرفته برخی از افراد به دلیل نداشتن مهارت کافی - نظیر نداشتن سواد اطلاعاتی کافی - از لمکانات موجود استفاده
نکننده و گرفتار فقر اطلاعاتی شوند. ضمن آنکه در کنار این مفهوم مفاهیمی نظیر » شکاف دیجیتالی «۰ »نابرابري اطلاعاتی « و
»خلاء اطلاعاتی « نیز وجود دارد که مترادف فقر لطلاعاتی نیستند اما با آن در ارتباطند.
صفحه 4:
الفردا چتمن یکی از نخستین محققانی بود که زندگی گروههاي در حاشیه را از منظر نیازها و رفتار
اطلاعاتی بررسی کرد. بی‌تردید پیش از او بسياري از پژوهشگران در رشته‌هاي مختلف نظیر
جامعه‌شناسی و مردمشناسی به وجوه متعددي از زندگی اين گروهها پرداخته بودند. اما چتمن به
و یه در علم (طلاغات داشت, مجوز بحث خود را بر جریان تول ر ۳ آلا
اطلاعات در اين گروهها متمرکز ساخت. بویژه دسترسی به دانشی که براي فرد امتيازي به همراه
می‌آورد. چتمن به لن »دسترسی امتیازآور« می‌گوید. با قبول این گزارمء کلی که اطلاعات قدر ۰
ار رسی به مناج اطلاعاتی براي افراد امکانی تازه می‌آفرین د وبهتان ۲ ۳
واقعیت اجتماعی زندگی خود را بازآفرینی, بازتعریف و بازس‌ازي کنند. بنابراین, چتمن مشتاق بود
alas گروههاي اجتماعی که در حاشیه‌اند نيازهاي اطلاعاتی خود را چگونه تامین می‌کنند؟ منایع
اطلاعاتی آنان کدامند؟ موقعیت اجتماعی آنان تاثيري بر استفاده از اطلاعات دارد؟ آیا فقر تاثيري
صفحه 5:
چتمن بیشتر از رویکرد قومنگاري استفاده کرد. اما به خوبی می‌دانست که براي درك
مناسبات اجتماعی گروههاي در حاشیه او ناچار است عضوي از گروه باشد تا به درون
جمع رازآلود آنان راه یابد. در غیر این صورت آنان براي محافظت از خود با پنهانكاري»
حقایق را مخفی می‌کنند و در نهایت محقق از شناخت آنچه در جریان است ناتوان خواهد
بود.
صفحه 6:
علاوه بر اين او نياز به چارچوبی نظري هم داشت که امکان معنابخشی به دادههسا را برایش فراهم كند. براي حل اين مشكل
او از انديشه‌هاي رابرت مرتون در جامعه‌شناسی علم بهره گرفت. بر اساس مقالمء معروفى كه مرتو ادر مجلم
جامعه‌شناسان امریکا منتشر کرد. او در اين مقاله جامعه را از نظر دسترسی به امکانات و منابع دانش به دو گروه »ما« و
»آنها « تقسیم کرد. للبته ترجمهء فارسی این دو واژه به این شکل ممکن است کمی مبهم باشد. با این حال؛ فعلاً ترجمهء
بهتري به نظرم نمی‌رسد.
شرایطی گروههاي برکنار و در حاشیه خرده فرهنگ خود را می‌سازند و مناسسبات لجتماعی خاص خودشان را
تعریف می‌کنند. آنان در دنیایی زندگی می‌کنند که بسا ديواري بلند ولی نامرنی از گروه برخوردار جدا می‌شود. آنچه تعبین
مىكند هر فرد در كدام سوي ديوار قرار كيرد ميزان پايبندي او به معیارهایی است که چتمن در مقاله خود با عنوان
» استاندارد جمعی« یاد می‌کند. استانداردي که هنجارهاي اجتماعی و متعاقب آن نظام پاداش و تنبیه را برقرار ساخته است.
پايبندي به اين هنجارها پاداش به همراه دارد و پشت پا زدن به آن موجب تنبیه است.
6
صفحه 7:
ضمن آنکه اين دیوار خود یکی از موانعی است که امکان کشف آنچه آسن سو هست را
محدود می‌سازد. چتمن در خلال تحقیق به اين واقعیت پی برد و آن را به عنوان محدودیت
پژوهش خویش پذیرفت. مثلاً او دریافت گروههاي در حاشیه منابع اطلاعاتی تولید شده
توسط گروه دیگر را متعلق به خود نمی‌دانند و تعمداً از آن اجتناب می‌کنند. جتمن در اين
مطالعات موفق به شناسایی چهار شاخصی شد که مرزهاي اين دنياهاي کوچک را تعیین
مىكند: خطريذيري؛ رازآلودگی؛فریب و ارتباط موقعيتى .
صفحه 8:
اك
کسانی که گرفتار فقر اطلاعاتی‌اند, تصور می‌کنند از هر منبع اطلاعاتی مفيدي محرومند.
.. اليل نفاوت در سطح دسترسى به اطلاعاته فقر اطلاعاتى در ييوند با طبقهء اجتماعی تعریف می‌شود
فقر اطلاعاتی محصول رفتارهاي خود حفاظتی است, که هماهنگ با هنجارهاي اجتماعی تعریف می‌شود.
0 ري یب دفاعی ادیست ابه ردمندي ات د تماد ندارند.
ينهانكاري و فريب ابزار دفاعى افراديست كه به سودمندي اطلاعات حاصل از منايع ديكران اعتماد ندار:
101 ا ذهاي منفى ناشى از طرح مسائل واقعى. منجر به فقدان تصميم‌گيري در اين زميله می‌شود
6 فقط گزيدهاي از دانش جدید به دنياي آنان راه می‌یابد. به شرط آنکه با زندگی روزمرهء آنان مرتبط باشد.
صفحه 9:
چتمن در ابتدا این فرض را در ذهن داشت که پیوند روشنی میان »فقر
اقتصادي« و »فقر اطلاعاتی« وجود دارد. به اين معنا که گروههاي کم
درآمد به دلیل محدوديت‌هاي مالی امکان دسترسی کافی به منابع و
خدمات اطلاعرسانی را ندارند. در نتیجه همواره فقر اطلاعاتی پس از
ر ساني رخ می‌دهد. اما یکی از نخستین یافته‌ها ان بو ۱
اس تا رفرار بیستت. به اين معنا که فقر افته ار A elle
اطلاعاتی نیست. هرچند ممکن است همبستگی مثبت و معناداري
بين اين دو وجود داشته باشد اما رایطه علی و معلولی میانشان
برقرار نيست. زيرا اكر اين كونه بود انتظار داشتيم گروههاي برخوردار
صفحه 10:
علاوه بر این چتمن به اين نتیجه رسید اغلب موانعی که گروههاي آسیب‌پذیر را از دسترسی به منابع اطلاعاتی
محروم می‌کنند, موانعی خودخواسته یا خود ساخته‌اند. به اين معنا که بیش از آنکه نيروهاي حاکم بر جامعه
دسترسی هر یک از ما را به منابع محدود کند, اين ما هستیم که به دلایل مختلف فرصت دستیابی به اطلاعات
را از دست می‌دهیم. مثال ساده این است که هر گاه گرانی کتاب را مانعی جدي براي توسعه فرهنگ مطالعه
در نظر می‌گیرم, شاید طرح دو پرسش در تبیین موضوع کمک کند: نخست آنکه آیا تنها راه مطالعه خرید کتاب
است؟ آیا نمی‌توان از کتابخانه‌اي عمومی کتاب امانت گرفت و خواند؟ پرسش بعدي این است که - بدون
انکار تابر قیمت کتاب بر امکان دسترسی به لن -واقعاً خریند یک جلد کتاب چه سهمی از درآمد سالان یک
خانوادمء طبقمء متوسط را به خود اختصاص می‌دهد؟ آیا این سهم آنقدر زیاد است که خرید یک جلد کتاب در
سال براي بسياري از ما میسر نیست؟ این درحالی است که چه بسیارند افرادي که به رغم توان مالی خرید
هه عنوان کتاب در سال, هیچ رغبتی به مطالعه ندارند. بنابراین. در چنین مواردي گرفتار آمدن به فقر
اطلاعاتی را مطلقاً نمی‌توان تحمیلی از سوي جامعه دانست. بلکه این محصول انتخاب فرد بوده است, که
صفحه 11:
سخن پایانی
فقر اطلاعاتی مفهومی چند وجهی است که ارائه تعریفی دقیق و روشن از آن آسان نیست. علاوه بر اين ارلئهء شاخص‌هایی
که بتوان به کمک آن میزان و شدت اين فقر را سنجید نیز با محدودیت هایی مواجه است. نظریهء چتمن و سایر محققان در
این زمینه فقط مقدمه‌اي براي درك و شناخت معضلی است که در جوامع مختلف بشري به نسبت‌هاي متفاوت وجود دارد. در
بیانی ساده می‌توان گفت هر گاه فرد یا گروههایی از افرادبه دلایل فنی یا فرهنگی از دسترسی به منابع اطلاعاتی سودمندي
که می‌تواند زندگی آنان را بهتر سازد؛ محروم باشند دچار فقر اطلاعاتی شدهان. این فقدان دسترسی می‌تواند خواسته یا
ناخواسته باشد. ممکن است محصول فقر اقتصادي باشد. يا ارتباطی با آن نداشته باشد. افرلد پردرآمد و مرفه‌اي که با کتاب و
مطالعه بیگانه‌انده دچار فقر اطلاعاتی هستند. اما فقر آنان ریشهء اقتصادي نداردضمناً. فقدان مهارتهاي سواد اطلاعاتی نیز
یکی از عوامل زمینه ساز فقر اطلاعاتی است. زیرا فردي که از مهارتهاي سواد اطلاعاتی بی بهره است حتی در صورت
دسترسی به بهترین امکانات رايانه‌اي و سخت‌افزاري نمی‌تواند بهرهاي از آن ببرد.
صفحه 12:
منابع و مآخذ
* نظریه فقر اطلاعاتی چتمن/ یزدان منصوریان