گزیده قصاید خاقانی

صفحه 1:
ae مد كت رشته زبان و ادبیات فارسی ۲ واحد درسی eT RIB re eR Cane CE Rep meee Weer) ۱۳۸۳ ‏انتشارات دانشگاه پیام نور‎ ۱ weecyr Or yr een cern] prs) Creer) 

صفحه 2:
ae مد هدف کلی کتاب: 

صفحه 3:
ae مد جایگاه درس: درس گزیدة قصاید خاقلنی از دروس پلية دوره کارشناسی ‎Was)‏ ا ا 

صفحه 4:
ae هدفهاى رفتارى: مد EES ‏ل م ا ل‎ (ele شرح ابيات مشكل قصايد ‎١-٠١١‏ 

صفحه 5:
‎oe‏ ا ‎Rp ery eres‏ خاقانی مد مابين سالهاى ‎4٠١‏ نا 858 ه. ق. کودکی پای به حیات كذاشت كه نام او را ابراهيم كذاشتند. يدرش نجيب الدين» نجارى بيش نبود و مادرش كنيزى طباخ از روميان مسيحى ‏كه بعداً مسلمان شده بود و جدّش جولاهه..با وجود جنين خاندان.بی نام و نشان هنوز بیست سالش نشده بود که به یکی از شاعران ممتاز عصر خود تبدیل شد و آنچنان شهرت و محبوبیتی‌به دست آورد که همة شاهان پدر بی ‏نام و نشان او را فراموش کردند و در دربارهای خود پذیرای 0 «« 

صفحه 6:
ae «« مد تربيتها و حمايتهاى عموى وى كافى الدين عمر بن عثمان خاقانی را به جایی رساند که به حسان العجم با افضل الدين ملقب شد. ابو العلاء كنجه اى شاعر ديكر همين دوران استعداد ‎ad‏ ی دربار خاقان شروان معرفی کرد. ‏کی 

صفحه 7:
ae 00 مد شعر خاقانی در قصیده و قطعات و ترکیب بندها بسیار پیچیده. مشکل باب. از حیث دریافت معنی بسیار سخت و ‎PE le ee reed ree nueee Lec‏ شود. همین ویژگی در کنار سایر مختصات لغوی و بیانی وی را در کنار سایر قصیده سرلیان ماقبل و مابعد صاحب ‎ke‏ ار 

صفحه 8:
ae مد ١ ‏قصيده‎ در توحید و موعظه و مدح حضرت خاتم الانبیاء صلوات ل »۳« TO ee eo el ers SS BS ee eM ers bay od Peer Tyee or ie reese Ue neste 7 ‏ا‎ Sere ent مهبط اسرار الهی و نقطه عروج انسانی.// دار: به عربی ‎ee‏ 00 فک 

صفحه 9:
ae 00 مد معنی بیت: شیفتگی به ظاهر را رها کن و در رده اهل معنی درلی و برای رسیدن بسین منظور رجوع‌به دل کن» چون ‎Urgent Orr ayt Srey |‏ رز 

صفحه 10:
ae ۲- تا تو خود را پای بستی باد داری در دو دست مد خاک بر خود پاش کز خود هیچ نگشاید ترا باد در دست داشتن: كنايه از تهيدست و بى حاصل بودن.// خاكى بر خود ياشيدن: كنايه از ترك منيّت است. // ‎Cl ar ES RT ed Seed Be‏ ‎POSS eB Me eae core eC cee)‏ ‎Oe eee). a ie Se ers)‏ نيست 

صفحه 11:
ae ا ۱ آنكه افتد عشق را مد كز صفات خود به بعدالمشرقين مانى جدا BIC caer Corr enya ‏ا ا‎ g ‏فكان قاب قوسين او ادنى (نجم. 9).// صفات خود:‎ 5 7 راصضفت نفسانى است.!/ مشرقين: شرق 518 بعدالمشرقین بعنی به فاصله مشرق و مغرب || معنی بیت: | OY Te ROLLS ret ‏ا‎ ‎0 By Ob es ‏خود به فاصله مشرق و مغرب‎ 

صفحه 12:
ae Agen TCL ee kee steed aes ‏باش نا او كويد از خود كان مايى آن ما‎ ‎Ae‏ كن خويشى: وابسته و متعلق به صفات نفسانى هستی./۱ معنی: لاف زدن از اينکه وابسته به خدا هستم ۱ ا ا ل 0[ وجود دارد. 

صفحه 13:
ae ‎ore] reoerree ee‏ ال ۱" ند ‎Cee ort eel eee Te]‏ ‏خر خر و رورت زر تیان دی تج خداوند است از راه صفای آن و اختصاص یافتنش به محبّت ‎ea OS rae ere eer Re Ee OT oa yank ca [1 ‏و تمایلات‎ Roce] ener nt © eel per) ‏به چیزی نشمارد و همه جهان و جهانیان را درقبال حق سر بروانه است. يروانه اوّل به اتش نزديك مىشود. سيس می‌سوزد و در پلیان فانی می‌گردد. 

صفحه 14:
ae ع- لاف يكرنكى مزن تااز صفت جون آينه «انميام فد ا ‎re‏ ۶ یک رنگی: کنلیه از: اخلاص‌مندی. یک جهتی و دوستی 1 3 معنى: تا زمانى كه همجون اينه از درون تيره و از بيرون درخشنده‌ای. دارای چنین صفتی هستی. از یکرنگی لاف نزن. 

صفحه 15:
ae مد و ‎Recs eB CS EY aod‏ م ‎ke) Se‏ تا داشتن در این بیت به معنی اهل قیل و قال و صرف ‎rs CE cp‏ رز ‎Se eee cr el morn eer)‏ ترش مى كند. اما در مورد انسان تردامنى كنايه از كناهكار ۳۳ اک 

صفحه 16:
ae 00 مد دل سياهى: بدقلبى و بدانديشى . تشبيه فتيله سوزان 2 ا ا ا ‎PWC NCS) NS‏ تاريكى درون جللب نوجه است. كرد خود كشتن: خود ‎BY a)‏ ال ل ل ۱ علىرغم زبان فصيحات. درونت جون درون جراغ نيره و تار است» و چون مانند آسیا خودمحوری بدان جهت تردامنى. 

صفحه 17:
ae مد 4- رخت ازاين كنبد برون بر كر حياتى بايدت ۱ ۸ گنبد: کنابه از جهان و دنیا (فرهنگ کنایات) در مصراع دوم اشاره ضمنی به گور نیز هست./| رخت از جائی بیرون و 177 ل ل ا ل ا كنايه از همبستر و هم سفره. // معنى: اكر به دنبال حيات واقعی هستی از این دنیا دل برکن. زبرا تا وابسته بدین جهانی با مردگان هم بستری. 

صفحه 18:
ae 1- نفس عيسى جست خواهى راى كن سوى فلى «انديام فد ا ل ا ل BS ES ct asa ces i ae ae نفس ناطقه. نفسى كه ادراك معانى كند. در اصطلاح حكما ‎BRC Sees nua aS)‏ صورت ظاهر انسان با صفات خاکی وی.// نکارستان راهب: و Ry eC ‏ا ل‎ Ses ‏ل‎ ‎Reser) ی 

صفحه 19:
ae مب مد IS) ae cern eee beaten ‏میان نفس و نقش./ معنی: اگر به دنبال روح مجردى,‎ ‏همچون عیسی‌به افلاک عروج کن و صورت مادی آدمی را‎ در مكان صورت يرستان رها ساز 

صفحه 20:
ae ‎ae a m 5‏ ۰- بر در فقرآی تا پیش آبدت سرهنگ عشق ‎ia‏ ‏گوید ای صاحب خراج هر دو گیتی مرحبا فقر: در لغت به معنى احتياج و تنكدستى است . در اصطلاح صوفيان: نيازمندى به خدا و بىنيازى از غيراوست.// سرهنك عشق: اضافه تشبيهى عشق مانند فرمانده است.// معنى: به در كاه فقر محمدى روى آور تا ‎err ar he) FSC)‏ ا ا ‎Pee Tes ee‏ كيد 5 1 

صفحه 21:
ae ag ‏عزلت ساختی از سر ببر آب هوس‎ od MN ۳ Rott ra شرب عزلت: به ضم شین» اضافه تشبیهی. 11[ ۲۰ ۲ ‎ei pen)‏ 7 ل ا ا ‎care Cas‏ و ‎١‏ الاهوا!معنى: وقتى آب كواراى كوشدنس ‎pe Se‏ ام کردی. آب هوا و هوس را از بیخ قطع کن و زمانی که به ‎٠000‏ مواهاى نفسانى رااز ريشه قطع كل! 

صفحه 22:
ae ۳- با قطار خوک در بیت المقدس پی منه ‎eee‏ ‏با سپاه پیل بر درگاه بیت اللّه میا قطار خوک: قطاربه کسر اول. شتران برییک نسق رونده و 4 خوكى. كنايه از هواهای نفس که به دنبال هم پیاپی می آیند.// بیت ای 75 اسرائيل. لما اينجا مراد. مسجدى است كه در ملك شام حضرت داود عليه السلام كن را بنا نهاده و حضرت ‎daily ples arty cyl pow! ale lok‏ «« 

صفحه 23:
ae ر مد و قبله اکثر انبیاء همان بوده است. کنلیه است از مقام وحدت و عزلت.// سپاه پیل اشاره است به حمله ابرهه با بيلان به مكه.// بيت الثم: خلنه خداء كعبه. كل مصراع تمثيل است براى مصراع اول.// معنى با هواهاى نفسانى بايدرمقام مقدس وحدت و عيلت مكذار. كما اينكه حمله با ۱ 1 

صفحه 24:
ae ۳- سربنه کابنجا سری 00 در عوض مد ۱ ‎.١‏ سربنه: سر را رها كن. سر نشلنه مليت است. در عين حال سرنهادن به معنی تسلیم و ترک خودی و فدا کردن الم رال یک سر صدها سر پاداش ید. حتی برای هر کدام از اين ‎RPE Prager abl. ths.‏ 

صفحه 25:
؟١-‏ هرجه جز نور السموات از خداى آن عزل كن هافر كر ترا مشكوه دل روش شد از مصباح لا ‎ee poy een ir‏ ل ار ورف (نورء 0 3).// مشكوه: جراغدان.// مصباح: جراغ.// لا: مقام نفى وترك. مستفاد از لالله الا الله. مصباح لاء اضافه تشبیهی لا چون چراغ روشنی بخش تاربکی شرک است.// معنی: اگر درون تو از نور لالله لالم روشن شده است. از خداوند جز خداوندگاری همه چیز را دور کن. 

صفحه 26:
sid CSRS epee eB Cres Tey eal) go a ‏کعبه را هم دید باید چون رسیدی در منا ع‎ ‏ل 0 ل ا ا ا ا ا‎ ‏كه مقام بازار است و حاجيان در آنجا قربانى كنند. (غياث)‎ ‏تشبیه مرحله لابه منا و الاجه مکه. همچنین انتهای زیارت‎ ۱ ‏ا ا ال ا‎ ‏دك‎ 22 ee Paneer ‏ا‎ ee re Pel PPT eer, PD eae See creme ne Orpen reece carmrec get rermouwr] EME ITS cy RUM Ip wre] ed PRO) te TIE Ee Cele Le ney) 

صفحه 27:
ae ۶- ور تو اعمی دبده ای بر دوش احمد دار دست مد كاندرين ره قائد تو مصطفى به مصطفا ‎.٠2‏ اعمى: نابينا.// احمد. يكى از نامهاى ييامبر اكرم.!/ قلئد: ييشوا.//.به نكته ظريف در مصراع اول بليد توجه ‎meer meea carom |)‏ ا ا 00 به دست کسی می گذارد تا او را هدلیت کند. مقصود تبعیت محض از شربعت محمدی است./امعنی اگر تو از ‎moe‏ ی ‎ee‏ ‎CL Meas Ree DIS)‏ تو ييامبر اكرم ۳ 

صفحه 28:
ae ‎-١١7/‏ اوست مختار خدا و جرخ و ارواح و حواس مد ل سس ۱ ‎.١7‏ مختار. بركزيده. بيت ناظر است بر حديث معروف لولاى لما خلقت الافلاك// معنى: ييامبر بركزيده خدا و ‏گردون و ارواح و حواس است. و تمام هستی وجود خویش را مديون خلقت 1 

صفحه 29:
۸-هشت خلد از هفت چرخ و شش جهت از بنج حس ‎Pe‏ جار اركان از سه ارواح و دوكون از يك خدا ۸. هشت خل عبارتنداز: جنت. جنه المأوی. جنه النعیم. دارالسلام. دارالقرار فردوس. عدن. علیین.// هفت فلک: قمرء. عطارد. زهره. شمسء مريخ. مشترىء. زحل.!/ شش ‎RS ee ead‏ ل ا اال چارارکان» چهار عنصر آب. باد. خاک و آتش.// سه ارواح با موالید ثلاثه عبارتنداز: جماد و نبات و حیوان.// دو کون. لين جهان ون جهان.!// معنى: همه بديده ها از يك خدا در وجود آمده اند. 

صفحه 30:
ae 9- چون مرا در نعت چون اوبی رود چندین سخن مد از جهان بر جون منى نا كى رود جندين جفا نعت: تعريف و وصف كردن. شاعر در لين بيت يس از اظهار ‎Ne‏ ا ‎rd ae‏ شخصی و شکلیت از آن./| معنی: کسی مانند حن. چگونه در نعت شخصیتی مانند او سخن بگوید؟منی که خود كرفتارى هاى فراوانى از جهان دارم. 

صفحه 31:
ae ل مد ‎len ig‏ ا ل ات اد Ls 6s dis pilole Buco 50 . شيب بلا: كنايه از دنياست.// مضيق: جاى ‎(ler eee)‏ ل ال ا ‎epee Som ean‏ نمى كيرد. در تنكناى اتفاقات و كرفتار بند رنج هستم. 

صفحه 32:
ae و ‎ee‏ ‏حبذا روزى كه اين توفيق يابم حبذا ‎.١‏ خضراى خذلان: خضراء. سبزه و كياه سبز باشد. (غياث) خذلان به كسر اول و سكون دومبه معنى بى بهره ‎ott‏ 6 فرو گذاشتن 9 بازماندن ‎ere)‏ 0 مقصود از سبزه بى بهره كناليه از دنياست.// حبذا: كلمه مدح به معنی خوبست و بهترست. (غیاث) || معنی: کوشش من بر لين است كه از سر اين دنياى بى فايده بكذرم. جه خوبست ‎res re Ty‏ 1۱ 

صفحه 33:
ae ۲- صبح آخر دیده ای بختم چنان شد پرده در مزر ‎Were‏ ا ل ل ا صبح آخر: صبح دوم- صبح صادق.// صبح اول: صبح كاذب.!/ معنى: بخت و اقبللم نظير صبح صادق يرده در ا ل ا ا 0 ال 1 

صفحه 34:
ae Agen ee eos welt Sen eal Wg pebbe 40 Commi ogo b Comat cy 6599 ل ا ۱ ‎eevee res‏ ل ا ا 000 جهان جيزى به نام وفا وجود ندارد؟ 

صفحه 35:
ae ‎٩‏ مد ‎eee ey rend)‏ ۱ آشنا ‏ل ‎deal een Se ROL Sade aot‏ نشد. دوست که ممکن نشد ای کاش آشنایی می داشتم. 

صفحه 36:
ae ee Dae PAS Mb Lon ieee al روزكارم جمله عاشورا و شروان كربلا ۵ معنی: من شده ام حسین (ع) زمان و نااهلان روزگار شده لند يزيد و شمر در حق هن. روزكارم تماما شده است عين عاشورا و شهر شروان نظير كربلا. 

صفحه 37:
ae ا ‎ye meen ere Sree ae‏ ۰ مد وى خراسان عمرك الله سخت مشتاقم ترا الله جارك: خدا نكّهدارت. // مشعوف: خشنود و خوشحال.!/ عمرك الله: خداوند عمرت را طولانى كناد. // معنی: ای عراق که سخت دلخوش توآم. خداوند نگهدارت. و ای خراسان که سخت اشتیاق دبدارت را دارم خداوند ل 

صفحه 38:
ae 9 Cee el toe Ses Be Se ‏از دربچة گوش می بیند شعاعات شما‎ ۷ گرچه جان عن از دبدار شمابی نصیب است؛ لیکن از راه گوش شعاع اخبار شما را دریلفت حی کند. روی سخن 5 

صفحه 39:
ae ‎Ay‏ - عذر من دانید کاخر پای بست مادرم مد هديةّ جانم روان دارید بر دست صبا معنی: عذر مرا بخاطر مسافرت نکردن در جهت دیدار ‏شماء در پای بندی به مادرم می دانید. پس برای جانم هدیه اى به دست باد صبا بفرستيد. 

صفحه 40:
ae ۹- تشنهة دل تفته ام از دجله آریدم شراب ‎Pea‏ ‏سازيدم دوا تفته: سخت گرم شده. (غیات) دل تفته: دلسوخته. || معنی: لین بیت نشانگر اشتیاق شدید شاعربه مسافرت الا ل ای دل سوخته ام تشنه است برای رف ۳ تشنكى از دجله برليم 1ب بياوريد. دردمند زارى هستم ا ا ل ا 

صفحه 41:
ae Agen eras Shere) were toes Cy i نوشدارو چون توان جست از دهان اژدها *". بوى بردن: اميد و توقع داشتن.!/ مزاج. آميزش و به اصطلاح اطبا كيفيتى كه از آميختن جيزها به هم رسد. (غیاث)// نوشدارو: ترباق و شراب و پادزهر. نوشدارو معجونى است شيرين مزه. مفرح قلب و مقوى معده و دوايى است كه دفع جميع آلام وجراحتها كند. (غياث) !/ كد 

صفحه 42:
ae «« مد معنى: خاقلنى يس از كلايه از زندكى ير زحمت خود, ‎ee a tS Reed tee reread‏ مزاج ّن اساسا راحتی نیست و نبلید از آن متمقع آسایش ‎re Be eRe re aud‏ ۱ كلمل عى كند بسين ترتيب كه توقع راحتى از جهان نظير درخواست نوشدارو از دهان اژدهاست. 

صفحه 43:
ae ‎-١‏ بيش ما بينى كريمانى كه كاه مائده مد ماكيان بر دركنند و كربه در زندان سرا ‏۱ مانده. خوان پر از طعام و نعمت ‎te) (Lb SLES)‏ مد داست به معنی یک مرخ خانگی که ماد ۱۲۳۰۲۲ ار خروس گویند.(غیاث)// معنی: شاعر در انتقاد از اه" زمان گهید: در دوران ما کریملنی را ی بینی که هنگام ‎ey ee eS eS ones ee)‏ ل نك ‎ra (kn ae ur.‏ ای ‎ROME (aves‏ 

صفحه 44:
ae ۲- گر برای شوربایی بر در اینها روی ‎ee‏ ‏ار 0 شوربا؛ ش ساده که با بینج و انواع سبزی پخته شود. (معین)// سکبا: نوعی از لش که از بلغور گندم. سرکه. ‎ols‏ گوشت و کشمش سازند. (غیاث) سکبا از چهره 5 روزكار ما ‎CSS‏ ا ل تت 2 5 نخست روى ترش حى كنند. سيس درخواست ناجيزت را 5 

صفحه 45:
ae ۳- مردم ای خاقانی اهریمن شدند از خشم و طلم مد رن ‎ae a a ed eC ed‏ مت شده لند. بنابرلین انتظار انصاف و رضا (خشنودی از انا ‎BO) OG | eee reer) pee ee‏ ۱ ‏عدم رو شاید آنجا به دست آوری . 

صفحه 46:
ae و مد ترسائیه ‎-١‏ فلى كز رو ترست از خط .نرسا ‏مرا دارد مسلسل راهب آسا ‏لا ۱۳ شود آن را کژرو نامیده است.// مسلسل: پیوسته.// راهب: پارسا و عابد ترسایان. بعضی نوشته که راهبان اکثردر کمر ربا در دست زنجیری دارند.(غیاث)// معنی: روزگار کج روتر ‎Cony epee meee) ep in a5 |‏ ا ال ا يعنى عذاب مى دهد. 

صفحه 47:
ae "- نه روح الله برين دير است جون شد مد جنين دجال فعل اين دير مينا BOP ‏ل ل ال‎ EE tat 3) [ROM PN emer eeR aren oer ‏ل‎ tel Se eRe aeT SEN ‏بفريبد. صفت آدمهاى بسيار دروغكو. كذاب وفريب دهنده‎ POOLS) Oey yer per Owen ‏ال ا‎ ON) Se ee Sa Beas Te) oc) ‏از فلك است.(فرهنك كنايات)‎ كد 

صفحه 48:
ae «« مد جمله هنه روح الله بر لین دیر است؟» استفهام تقربری است.// معنی: لیا جز لین است که عیسی بر لین آسمان است. پس چگونه است که این آسمان دجال کردار شده؟ 

صفحه 49:
ae ۳- تنم چون رشته مریم دوتا است مد دلم چون سوزن عیسی است یکتا رشته مریم: به دو نکته اشاره دارد. نخست اشاره است به احتمالاً به تارهایی گفته می شود که در پاییز در هوا موج می زند و وسيله لعاب عنكبوت ساخته مى شود. در اين بيت كنايه از ۱ 4 Frey acme eee Cp rer art Sees) S| 0 ‏ا‎ STN RR) Rey ev ‏ل‎ کی 

صفحه 50:
ae «« مد اما دوتا (خميده) بودن قامت و تشبيه آن به رشته مريم نیز ناشی از آن است که هنگام فرو کردن,نخ‌به سوزن تاب حی خورد و دتویا دیتا می شود.// معنی: جسم هن مانند نخی که مریم با لن خیاطی می کرد خمیده است و دلم ا ل ل 

صفحه 51:
ae ‎ERNE veneer ae sel foe Ed‏ مقر ‏چو عیسی پای بست سوزن آنجا ‎eens)‏ ا ‎Bre Se ae‏ سس( معنی: همانطور که عیسی (ع) در آسمان چهارم پای بسته ل ل 0 

صفحه 52:
ae ۵- چرا سوزن چنین دجال چشم است مد 00 ه. دجال جشم: يك جشم. زيرا دجال در اساطير يك 000000 0 alee anor Ie Oy tiered Ol ae eNO et MOS de Bie) OB ey eR a Meee) Be Reh است كه بيوسته موانع بسيار كوجكى از رسيدن به مقصودهای بسیار بزرگ و عالی پدید می آبد. کما اينکه وجود سوزنى بى مقدار از عروج كامل عيسى (ع) مانع شد. 

صفحه 53:
ae ۶- لباس راهبان پوشیده روزم ‎gee‏ ‏جون راهب زان برآرم هرشب آوا معنی: روزم مانند لباس سیاه راهبان. سیاه است. و هرشب از درون اين تاريكى زندان مانند راهبان مشغول دعا و زارى و ناله هستم. به تاريكى زندان» شب. سياهى جامه و ا ی 

صفحه 54:
ae ‎Ce See ey Of‏ ی مد ‎a Me MOS Sad‏ ‎Be SES See Bn ale eesy an ٩ nes oa Pee PON rer edo eer gen ere rere a ‏و ‏و ‎ror ٩‏ ‏کی 

صفحه 55:
ae «« مد معنى نبا فريادهاى بامدادى. روزن صليب كون سقف زندان راعى شكافم. و جون از ميان روزن بام آسمان سبزكون را ‎ce‏ ا ۱ بامدادى خود سقف اسمان راعى شكافم. يعنى فريادم به 5 

صفحه 56:
ae ۸- شدست از آه ۱ مد تيمم كاه عيسى قعر دريا ۱ ‏ا ا ل‎ ee i, eee ror rer eere as pret) En SIC ‏ل شده محل تيمم عيسى (ع) قرار‎ ‏داراى غلو است.‎ 

صفحه 57:
ae ‎-٩‏ به من نامشفق اند آبای علوی منم چو عیسی زان ابا کردم ز آبا ‏و ‎00 Pe [eam ene pe ‏عنصر ازدواج کرده اند و موالید ثلاثه (فرزندان سه گانه) ‏یعنی جماد. نبات و حیوان از آنها پدید آمده است. // ابا ‎3 ‏يدران. 

صفحه 58:
ae ۰- مرا از اختر دانش چه حاصل مد كه من تاريكم او رخشنده اجزا 

صفحه 59:
ae ‎٩۱ Bee pee eh)‏ مد که همسایه است با خورشید عذرا ‏۱ مرغ عیسی : شب پره. خفاش. شب پره را از آن جهت مرغ عيسى خوانده اند كه كويند عيسى بر ياره اى كل چیزی خواند و دمید و آن پرنده ای شد که بدان خفاش كويند. در قرآن ل ل ا ل ۱۳ ‎aoe‏ لیر ا ا ‎a a‏ ‎ree‏ ا ا ا 2 ل 0 صفت خورشید آورده و در عین حال عیسی(ع) در آسمان چهارم با خورشید همسایه بود.۱/ «« 

صفحه 60:
ae ‎Ss‏ مد معنی:با آنکه شب پره را مرغ عیسی نامیده لند ولی چه ای( آفتاب را نمی خواهد. بنابرلین با آنکه عیسی همسایه خورشید است برای شب پره از لین نعمت فایده ای نیست. منظور نهلیی شاعر لن است که دلنش همچون خورشید برای حن بهره ای نداشته و نصیبم از لین فضل زندان بوده ‏است. 

صفحه 61:
۳- گر آن ل ا ل مد ۳ و ل ا ا ۱ ‎or‏ ا ا ا ل ا له ا ا ا ل ا ل است که خورشید بدان میتابد.// بیژن: پسر گیو و (Ee ees) ae ee Rom ee Sips src ‏شهريار همه عالم است؛ يس جرا بيزن(خاقانى) در جاه‎ | ‏ا ل ل ل ا‎ e 

صفحه 62:
ae ‎-1١‏ جرا عيسى طبيب مرغ خود نيست مد كه اكمه را تواند كرد بينا ‎۱ ‏الابرص(سوره ۲ آیه ۴۹) و بی کنم اکمه (نابینای مادرزاد) و بيس را.// معنى: عيسى كه مى تواند كور مادرزاد را بينا كند جرا نمى تواند طبيب مرغ خود (خفاش روزكور) باشد؟ منظور شاعر آن است: که نور دانش که می تواند چشم همكانرا به ناشناخته ها باز كند و جراغ راه زندكانى او باشد درمورد شاعر جرا نمى تواند رهايى بخش اش از تاريكى زندان بشود. 

صفحه 63:
ae ۲ نتبجه ا ۰ ۳ است مد که بر پاکی مادر هست گوبا ۴. نتیجه دختر: کنلیه از شعر شاعر است. علت آنکه طبع خود را دوشیزه نامیده چون سخن اش بکر است و از کسی اقتباس نکرده است. در ضمن اشاره دارد به زادن مریم (ع) عیسی (ع) را بی آنکه شوی برگزیده باشد و گواهی فرزند رن ‎Perret‏ ‏ات که بر باکی مادر گوا است و گویا. 

صفحه 64:
ae ‎ee PORE Se eee ee ae, Seay)‏ مد ‎eel SD od‏ ‏۵ رابطه اعجاز مربم و درخت خرما در قرآن کریم (سوره 0000000 ‏كه فرزند در شكم خود را برداشته به بيابان رفته بود و به ‎eT)‏ ا ات ا ا ‎See‏ آرزو مى ‏كرد كاشكى مى مرد. ليكن به فرمان خدا درخت بارور شد وبا جنباندن مريم (ع) خرما به يايين فرو افتاد.// ‏كد 

صفحه 65:
ae مد و2 معنى: همانطور كه درخت خرها ۳ ات مریم (ع) گواه است. شعر عن هم بر طبع دوشيزه ام كواهى مى دهد. در عين حال بين خرما و سخن شاعر ايهامى نيزنبه شيرينى سخن شاعر وجود دارد. 

صفحه 66:
ae ‎aye Te | eee ORY tie ae‏ مد ‎ee eS‏ تا ‎OSS CLC ‏ا ا ل ا ال‎ AD I Fg ‏را میزان گرفته است. «ها» کلمه تنبیه که برای تأکید‎ ۱ ‎CMY py ere Se | eee ny pee noe Wa |e}‏ رز است و شعر خود را محک مدعای خود می داند. 

صفحه 67:
ae ۷- برآرم ز این دل چون خان زنبور ‎gee‏ ‏۱ ۷. خان: لانه. دل خود را به لانه زنبور تشبیه کرده است. وجه شبه مشبك بودن هر دوست. فرياد و غوغاى خود را نيز به زنبوران خونالود تشبيه كرده است كه زنبورهاى ل ا ‎SB‏ شبیه به لانه زنبور خود فریادی. همچون داد وفرباد ‎Sheed Tuy 5)‏ ل 

صفحه 68:
36 ۸- زبان روغنینم ز آتش آه مقر بسوزد جون دل قنديل ترسا ا ا ا ا ل ‎Re‏ ‎lye spans //.cusl‏ م ا 000 06 آويزند. قنمیل ترسا: قندیلی که پیوسته در کلیسا اويخته باشند. (معين)!/ معنى: از لمه اتشين من زبان روغنينم مانند جلجراغ كليسا مى سوزد. 

صفحه 69:
ae - چو قندیلم بر آویزند و سوزند ‎ee‏ سه زنجیرم نهاده دست اعدا ۱۳۱۲ ‏معنی: دشمنان مانند چلچراغ از سه رت ر‎ ٩ ‏كرده و مىسوزند. مراد از سه زنجير. تشبيه زنجيرهايى‎ fap Ca ‏ا ل ا‎ | 

صفحه 70:
ae ee oo DS Se Seen ec ae ‏سرشکی چون دم عیسی مصفی‎ +؟. سرافكندكى مريم(ع) از سرزنش جهودان ناظر است بر ليه ويكفرهم و قولهم على مريم بهتانا عظيما (سوره ؟ ايه 4ه) مريم (ع) ازلين طعندها در باى درختى كريست كه اكنون بدانجا بي تاللحم كويند. مصفى : زلالء تصفيه شده.!// معنى: مانند مريم (ع) از سرزنش ديكران سرفكنده و اشكى به ياكى نفس عيسى مى ريزم. 

صفحه 71:
ae ۱- چنان استاده‌ام بیش و بس طعن مد که استاده است الفهای اطعنا اطعنا: فرمان برديم. شاعر در لين بيت براى رساندن معنى خود به بازى با صورت لفظ يرداخته است. اكر به كلمه ار اا ‎Aree) gran mee‏ مردم نظير الفى ‎yore Page peewee ncmgveriy Weve ar ew wow)‏ 1 

صفحه 72:
ae 1"' مرا زانصاف_ياران نيست ,بارى مد ‎ad‏ ا ان ‏و ‏بدان جهت دادخواهى كردنم نيز بىفايده است.// تظلم: تا ۱۳۳ 

صفحه 73:
ا 0 ند راار خدادوران شرا ‎Ore OC Og‏ ا ل 1 ل و دوری می‌جویم. 

صفحه 74:
ae ‎Pear HO IPS 2‏ رت قزر نه بر سلجوقیان دارم تولا ‏۴ معهنت: از ‎Peete a‏ ا ۱ ‏ل 000 تولا: محبت و اميد. دوست داشتن. ‏)5 ل ا ل ‏و نه دوستی سلجوقیان در دل من است. 

صفحه 75:
ae ۵- چو داد من نخواهد داد این دور مد ا ا كل ۵ مراد از ارسلان سلطان بلید سلطان عراق ارسلان ثانی بن طغرل (۰۵۷۳ ۵۵۶ ه ق.) باشد که خاقلنی قصیده ای نيز در مدح او سروده است و ظاهراً از این مدح نتیجه‌ای 00-0 02 نیز ظاهرأبه عنوان لقب برای خاقان ‎Om sr cen eer ec guy eres pe lm i‏ زملنه در مورد من با انصاف نيست براى من جه فرقى م ىكند جه كسى سلطان باشد. 

صفحه 76:
ae ا ا ی مد ا م و ا ا ا ا ا معنى: وقتى براى من حامى واقعى نظير يوسف كه از قحطى برهلند وجود ندارد. يهودا و لبن يامين با يكديكر تفاوتی ندارند. جون هر دو برای یوسف و ا 4 ۱ 

صفحه 77:
ae ار مد شوم بر گردم از اسلام حاشا /1؟. معنى: جون اهل اسلام داد من نمى دهند ليا از اسلام روى كردان شوم؟ هركز! 

صفحه 78:
ae ا لت ل مد يس از تأميل وحى از هفت قرا ۸ هفت مردان: مردان: خدا که عبارتند از: اقطاب. ابدال» اخیار با ائمه. اوتاد. غوت. نقباءء نجباء گاه از هفت مردان » اصحاب كهف را اراده كنند. ‎CE se) cr)‏ معنی: ‎re)‏ ‎ee rere‏ ردير ‎ee:‏ 

صفحه 79:
ae 9- يس از الحمد و الرحمن و الكهف ابام فد اا ا ۱ 4. الحمد نام سوره يكمء الرحمن سوره ينجاه و ينجم. الكهف سوره هيجدهم. ياسين سوره سى و ششم و طاوسين هم سوره بيست و ششم و طاها سوره بيستم ‎od 95 3h 55‏ 55 

صفحه 80:
ae و حرم و طوف كعبه مد ‎hae 9 Si) 9 caw 9 jlo‏ ‎."٠‏ ميقات: به معنى وعددكاه. جايكاهى است كه احرام حج در آنجا بسته مىشود.// حرم: احرام حج.// طوف: همان طواف است كه دور خانه خداى مى جرخند.// جمار: ‎are eg‏ ا ال ا ا ‎ROE‏ ‏كه حاجيان در اداى مناسك حج كنند. (غياثاللغات) // ‏د 

صفحه 81:
ae «« مد سعی: دویدن, اصطلاحاً دویدنی است که حاجیان بین صفا و مروه (نام دو كوه در مكه) هفت بار انجام می‌دهند. || لبیک: به معنی به فرملنم. اصطلاحابه زبان آوردن این ‎ep arreap| reer Canny ed ean Sein Wenn [PUN Cy‏ 1 ان نمازكاه. مقام ابراهيم است كه در آنجا دو ركعت نماز مىخوانند.// معنى: مراد شاعر در لين دو ‎ker)‏ ا ا ل ‎ERC LOT ee MCN:‏ انجام مراسم كامل حج و... 

صفحه 82:
ae ل ‎PO eppereree saree ee ange‏ مد شوم ينجاهه كيرم آشكارا ۱ جله: مخفف جهله. جله نشينى صوفيان و عبادت و بياضت جهل روزه است.// ينجاهه: مدت اعتكلفق نصارى ل ا 00 طول سى سال حيات. بروم آشكارا ينجاهه مسيحيان را 0 

صفحه 83:
ae ل ا ا اك مد جو عيسى ترسم از طعن مفاجا 7؟". مفاجا مخفف مفاجاه به معنى ناكاه. (غياثاللغات) |// معنى: عدداى يهودى كردار دشمن منند و مانند ترس عیسی از بهودبان. از سرزنش ناگهانی آنان می‌ترسم. 

صفحه 84:
ae ۳- چه فرمایی که از ظلم بهودی مد كريزم در در دير سكوبا ا ا ا را به معنى ناظر) در معنى اسقف. شير سكوبا در بين ديرهاى ‎wane ne re)‏ ل ل ا 2 سك شكربا ظاهرا.به معنى اسقف باشد. ذر اصل نام عابدى است نصاراء عيسى از اين دير به آسمان رفته ل ۱ مىكويد: اكنون با لين اوضاع نظرت جيست؟آيا از دست ‎oo‏ ا ل 

صفحه 85:
ae ی نيمل نجویم در ره دین صدر والا ۱ از صدر والا ‎ui‏ ال ‎rere‏ ل 0 سجادى استان و صدر را صنعت تقلبل دانسته و صدر والا را فراز مجلس در برابر آستان (فرود مجلس) مىداند. در نتيجه بيت را جنين معنى كرده است: جه م ىكميى كه در پی آستان کفر باشم و در راه دین جایگاه بلند و فراز مرتبه ‎RRS oo)‏ نزو 

صفحه 86:
ae ‎Pas cree] Ne‏ دنر ‏حريم روميان آنى مهيا ‏۵ ابخازیان: در لین جابه معنی طایفه‌ای کمبه این نام در كنار درياى سياه زندكى مى كنند نيست. بلكه مقصود از ان مسكن كن عده از اقوام كرجى است كه در آن زمان نحت حکومت سلاله غربی (موسوم به ابخاز) پادشاهان بقراطی بودند. (شرح قصیده ترسائیه. ص ‎۰۵٩‏ ۱)۶۰/ معنی: هم دروازه ابخاز و هم حریم رومیان جه رویم گشوده است. بعنی هر دو مکان. پذیرای حضورمنند. 

صفحه 87:
ae ۶- بگردانم ز بیت اللّه قبله مد به بي تالمقدس و محراب اقصا ع". بي تالمقدس: به تشديد دال يا فتح آن. معادل ۳ عبری به معنی شهر سلامتى است. (شرح سجادی. ص ‎٩۳۷‏ قبلاً قبله مسلمانان بود.// اقصا: مراد مسجدالاقصی است.// معنی: آیا از خلنه خدا قبله خود را عوض كنم وبه سوى بي تالمقدس و مسجد الاقصى روى ‎WS tp rey) oat) Ss cis‏ ‎a‏ شوم؟ 

صفحه 88:
ae ۱ دنر ا ۷ صلیبی منسوب‌به صلیب بعنی صلیب پرست؛ رهبان مسیحی.| معنی: شابسته نیست که حنپس از پنجاه سال مسلمان بودن مسيحى شوم و جون رهبانان مسيحى از بابت رياضت زنجير بر ياى باشم. 

صفحه 89:
ae و 9 شوم زنار بندم زين تعدا اا ‎Te a aa eer‏ برند. ناقوس بوسيدن: كنايه از مسيحى شدن. !/ تحكم: حکومت به زور.// زنار: کمربند مخصوص مسیحیان است. ‎ac)‏ ی هه شدن است.!/ تعدا: تعدى. تجاوز. ستمكارى. // معنى: آيااز ل يك 

صفحه 90:
ae - کنم تفسیر سربانی ز انجیل منم بخوانم از خط عبری معما 9" سريانى: منسوبببه سوريه. يكى از زبايهاى سامى كه يكى از صورتهاى زبان ارامى است.// عبرى: خطى است منشعب از فینیقی.!| معنی: سپس از انجیل به زبان سريانى تفسير كنم و ‎Gree BS‏ ان را ‎poly‏ 

صفحه 91:
ae ‎6٠‏ ۱ مد ‎peter) ce)‏ م ‏معنى: ‎ol‏ خاقلنی کفر مگو و ایمان خود را تازه كن و م0 

صفحه 92:
ae ‎١‏ فقل و اشهد بان الله واحد مد تعالى عن مقولاتى تعالى ‏١؟.‏ معنى: يس به واحد بودن خدا شهادت بده واواز مقولات من بر تر است. تکرار «تعالی» برای تأکید است. 

صفحه 93:
ae مد ان حرزالحجاز ی كعبه را جهره در آن لينه بيدا بينند ‎.١‏ معنى: روندكان در شب جون رخ صبح را مانند جبهره ات و آشکارا ملاحظه می‌کنند. لین بیت نشانگر شوق وافر راهيان كعبه به زيارت لن است.!/ رخ صبح: اضافه 5 

صفحه 94:
ae ل ‎gee‏ ‏ا ا ا ۷ خاتون عرب: كنليه از كعبه است.!/ رومهى زن: كنايه از افتاب و رعناء زيبا صفت لمن است.!/ معنى: اكرجه از رخسار صبح كعبه را مى بينند. ليكن با برآمدن آفتاب از يشت آينه صبح خورشيد را معبينند. اشاره استبه صبح ۱ 

صفحه 95:
ae ۳-اختران عود شب آرند و بر لنش فک ثم ‎tesla‏ ی ۳ عود شب: اضلفه استعاری؛ شب سیاه.// آنش استعاره از ‎any Cen nero) beware] Ce Cenewer Sy eo‏ ۱۱ عود و باد صبا توجه شود.// معنی: ستارگان. شب سياه را بر اتش خورشيد موىافكنند و مىسوزانند و علت ‎prow rege ee) | ee a ov a py oer yes‏ 

صفحه 96:
ae ۴- صبح دندان چون مطرا کند از سوخته عود مد عودی خاک زدندانش مطرا بینند ۴ مطزا: تازه. مجازاً مصفا و آبدار. !| معنی: وقتی صبح. با لين عود سوخته (سوختن شب و محو شدن آن) دندانش را تميز و سفيد مىكند و روشن و نورانى مىشود. خاى تيره و سياه شب هم., از سفيدى قر و تازه ميشود. در قديم ظاهراً دندان را با عود سوخته می‌شستهاند. 

صفحه 97:
ae ‎aay‏ ا 0 ۱ نيام فد ‏تا زرا کر سالریتن ه. رداء:به كسر اول: جادرى كه بر دوش كيرند.// احرام: دو جادر نادوخته است كه بكى را لنى كنند و ديكرى را بر دوش افكنند. جامه مخصوص سفيد حاجيان است در زبارت ۳ ‎dw‏ كعبه: همان لباس احرام 0 معنى:شاعرء برامدن سييدى صبح را همجون لباس احرام سپید حاجیان تلقى كرده كه براى يوشش فلك مهيا كردهاند. 

صفحه 98:
ae Pea RECURS BOY Secs STOy cana es iad کعبه را سبز لباسی فلک آسا بینند ۶ محرم: احرام بسته.// رداء صبح: کنلیه از جامه سیید ‎pe |‏ ا ا ی شبه سبزی و صفا.// معنی: احرام بندان چون جامه سپید احرام را بر دوش می‌افکنند.کعبه در نظرشان سبزپوش ا 

صفحه 99:
ae /ا- خود فلى شقه ديباى تن كعبه شود مد هم ز صبحش علم شقة دیبا بینند ‎ads‏ يارجه كه بر سر علم بندند. (غياث) // معنى : فلك يارجداى براى يوشش كعبه مىشود و صبح. طراز و نينت اين يارجه. 

صفحه 100:
ae 9 eS TER SC eB here Tee 06 SUES TOE 6. دم صبح كنليه از له سرد.///نم زلله: كنايه از اشكى.// ا ا ۱ بر اورده و اشك از جشم سرازير ا 2 000 ۱ Pome <5) 

صفحه 101:
ae ‎-٩‏ دم ونم تیره ل اين آينه با مد کز نم گرم و دم سرد مصفا بینند ‎٩‏ معنی: هم نفس و هم‌نم هر دو تیره کننده آينه است. لكن نفس كرم زايران خلنه خدا و له سردشان باعث ‎we Pe eT Sy‏ ا 

صفحه 102:
ae ‎٠١‏ زآه سبوح زنان راه صبوحى بزنند مد ديو را ره زدن روح جه بارا بينند ‎.٠١‏ سبوح: به فتح اول به معنى ثناكننده ويه ضم اول اال لل ل سبوح زنان در اینجا تسبیح‌گویان می‌باشد./| صبوحی: شراب بامداد.// راه زدن: تاراج نمودن اموال و اسباب و ال 01000 ‎eee aie Reet ee aL‏ چنین حللی شیطان نفس را چه جرلتی برای رهزنی روج ‏است؟ 

صفحه 103:
ae ۱- بشکنند آن قدح مه تن گردون زثار یه كه به دست همه تسبيح ثريا بينند ‎.١١‏ قدح مه خن: جام شرلبى كه جون هلال ماه است.// گردون. زنار: زنار قدح: خط قدح است. (غياث) ‎Os‏ ‏زنار. اشاره است به حاشيه و كناره قدح كه براى زينت. شکلی بر آمده داشته است.// تسبیح ثریا: تسبیحی که مهره‌هایش علو و منزلتی چون ستارگان ثریا (خوشه 00-5 شان محرمان. در لین حال تسبیح‌شان که ا ل ال ا ا ا 

صفحه 104:
ae ‎Eth cee eee‏ «انميام فد 1 ‏7. قبه زده: قبه به معنى جترء خيمه و بناى كرد جون كنبد. (غياث)!// معنى: آنكاه كه آتش دلها بالا كرفته و ‎Sm ea‏ ا ا ‎ee‏ ۱ ‎nr)‏ ا ا ‎PC ee alc Comme en‏ ریختن‌لند. ن حللت رابه تسبیح‌گویی ستارگان تعبیر کرده است. 

صفحه 105:
ae 9 15 ‏نيى لرزانئد از مؤدن تس‎ -١ ‏معنى: شاعر از هم ياشيدن ستاركان را تشبيه كرده‎ .١ ‏است ,به دانههاى تسبيح كه از هم جدا مىشهند و علت از‎ ‎eer ane 5‏ ا ا ل ا ل 0 ‏از بانىق موّذن فرشتكان تسبيحكوى آسمانى(تسبيح فلى) ستاركان بر خود مىلرزند و جون داندهاى از هم ياشيده رشته تسبيح می‌شوند. 

صفحه 106:
ae ا ا 0 بام فد رد سل اند ری قرينه مسيحا در مصراع بعدى كه جايكاه او با خورشيد. آسمان جهارم. يكى است.!/ معنى: ستا ركان . خورشيد را كه جون ردليى است بيوسته مانند شير سييد مىشويند. زيرا كه آن ردا جامه ‎pe‏ ا ‎Uren CD‏ 

صفحه 107:
ae نه نه مشتاقان از صبح و ز شام آزادند مد كه دل از هرجه دو رنكى است شكيبا بينند ه. مشتاقان: زايران كعبه.// دو رنكى: ريا و دو رنكى.// ‎RO 6 qeeces‏ ور ات از تست )50 ‎eer)‏ ا ا 0 كم 9 ریاست. 

صفحه 108:
۷ مد رو كه مردان نه بدين رنك زنان وا بينند ا 0 0 0 ۱۱۸ خفش:وش.!/ غاليه: خوشبوى معروف و لمن مركب باشد از تن کر رم( لت ز کرت سرت ر OO de dS CCL Se eM SY od 

صفحه 109:
ae 00 مد سييدى و سياهى رنكى است نظير كلكونه زنان و مواد معطر كدبه درد آرلیش آنان مى خورد و مصرف ظاهرى ا ‎er ee Saree ey ee‏ ۱ ندارد. زایران از هر جنس و ملیتی و هر طبقه اجتماعی که باشند. با يوشيدن جامه سييد احرام از هر زينتى مبّرا 

صفحه 110:
ae ‎Ce On iT lire hd‏ كر مد چادر سبز درد تا زن رسوا بینند ‏۷ چادر سبز: کنایه از شب. مراد از سبزی در این جا تیرگی است.// زن رسوا: کنابه از خورشید. رسوایی ‎ced) ‏م اوست که رسوایی و‎ reer gy ‏ببار می آورد.// معنی: معمول صبح صادق که از پس صبح‎ ۱ 3 ‏زن رسوا و بی‌پرده‌ای دیده شود.‎ 

صفحه 111:
ae Attn PCS eC Eien re Top Ean ‏دو سپه کالت شطرنجی سودا بینند‎ ۸ درختی است از تيره يروانهواران» جوب كن سياه. سخت. سنكين و كرانبهاست. (معين) آبنوس شب: اضافه تشبيهى.!/ رقعه: يارجه جلمه و كاغذ. (غياث) اينجا صفحه ‎Pr sye We)‏ ال دهر: اضافه تشبیهی. مناسبت تشبیه ‎BY Sd Oe oa ceed DL BY)‏ لكت ‎orn pee)‏ ‏ی 

صفحه 112:
ae 0 مد شطرنجى سودا: هوسها و تصورات شطرنجباز كه هردم براى بردن نقشدهاى تازهاى م ىكشد.// معنى: كويى از ‎ne ade Cid‏ ا ل ا سر ‎Pere rer Moor‏ ا ‎ra‏ ‏در خیالات خود رسم می‌کنند. بعنی روزگار برای انسان مهرههاى شطرنج را جيده است. 

صفحه 113:
‎bal‏ لعب دهر است جو تضعيف حساب شطرنج «انميام فد گرچه پایان طلبندش نه همانا بینند ‏8. لعب: به فتح و کسر لام. بازی. (غیاث)/| تضعیف حساب شطرنج: ن را تضعیف بیوت هم گویند. عبارت است از دوجندان كردن خانههاى شطرنج در محاسبه عددى وادامه دادن اين كار نا يايان. ‏معنی: بازی روزگار مانند تضعیف حساب شطرنج است و پایانی بر آن متصور نیست. 

صفحه 114:
ae ‎ceear eel Ciel ped reece ie‏ ی مد ‏كه دراو آنش و زهر آبخور ما بينند ‏کاسه مینای فلک: اضافه تشبیهی ات ۱ ۳۳۳ كاسه بلورين يا لعاب شيشداى است.١/‏ ابخور: نصيب و ‎(CoLEY 9 ROT OP‏ ل ا ل ار ‎LPR PLE‏ زندگی است.// خاک در کاسه کردن: کنایه از ذلیل ل ب ‎Cane‏ ل ا ا ل ا ا ‎ae‏ كن 

صفحه 115:
ae ۱- غلطم خاک چه حاجت که جو اندر نكرند مد همه خاکست که در کاسه مینا بینند ۱ غلط: اشتباه. غلطم؛ در اشتباه هستم.// اندر نگربستن: تعمق كردن. در كاسه خاى ديدن يعنى جنس خاكى و ال 0 ‎ery er‏ ا ا ا ل ل با تعمق توان دريافت كه جنس لين كاسه از خاى است و ‎Os ETD Sep Lary Rey rere‏ 

صفحه 116:
ae ۳- خاک خواران ز فلک خوار» 1 ‎HE:‏ قزر خاک بر سر همه را هیچ مگو تا بینند دنيايرست.!/ معنى: همه ار ۱ ی 5 

صفحه 117:
ae 1"- بككذريم از فلك و دهر و در كعبه زنيم ‎Pea‏ ‎ad‏ ره ۳ تولا: محبت و امید. دوست داشتن وبه کار کسی قیام نمودن. (غیاث) کعبه در لین جا نماد معنی و روحانیت در برابر دهر و فلك است.!/ معنى: از دنيا و فلك دست را ‎SOE BLS‏ به دنبال دوستى كعبداند. 

صفحه 118:
ae تا مد ‎ei hr vem wa hr)‏ ۱[ ۳ وادی سپران: بیابان نوردان. به مناسبت راه‌پیمایان وادی کعبه است./۱ تف ونم: گرمای له و اشک چشم.۱/ مشعله‌دار: کسی که با مشعل راه كاروان را روشن ما دنباله‌روی روندگلنی (زایران پیشین کعبه) خواهیم شد كه از له كرم نفسهشان مشعلوددار و از سيل اشكشان سقای کاروانیان بوده‌اند. 

صفحه 119:
ae ه"- ها ره واقصه واقصة آن ۳ مد ها ۵ ها: لفظ تنبیه مانند هان.// واقصه: نام مکلنی که دژی آباد داشته با چند چاه شیرین. واقصه دوم متشکل از دو و ۱ مصر که شبه جزیره‌ای کوهستانی است و چشمه‌هایی دارد. آرايه جناس در بيت بيداست.!// معنى: اكنون بليد به داستان راه واقصه بيردازيم كه بر فراز كوهشء بركداى نظير بركه سينا دارد. شاعر از لين بيت در دو بيت بعدى نيزنبه نام مكانهليى كه بر سر راه زيارت كعبه است اشارت دس 

صفحه 120:
ae ۶- بادیه بحر و بر آن بحر چو باران زحباب سك قبه سیم زده حله و احیا بینند 1 PR VCC Sy Peer yr OC aU) CS Sere mete See ‏ا ل‎ ‎ROMY Cee er ee Net ale eee‏ لك رودى كه در آنجا جنك فرستاده ييامبر رخ داد.// معنى: زليران كعبه. صحرا و بيابان را دريليى مى بينند كه دو مكان حله و احیا مانند گنبدی نقره ساییده نظیر حبابهای بر روى درياست. مقصود آنكه. حاجيان از شوق ديدار كعبه. ‏بيابان برهوت را جون نزهتكاههاى دلكشليى نظير حله و احيا مى بينند. 

صفحه 121:
ae ۷- از خفاجه به سر راه معونت بابند مد و ز غزیه به لب چاه مواسا بینند 7”. خفاجه: نام طايفداى از اعراب باديه نشين.!/ غر: قبیله‌ای است از عرببنى عام كه اكثر كن قوم راهزنى ‎ad‏ رت غزِيّه: طايفهاى از عرب ‎oa‏ در انجا بر کواراترین آبها می‌دانستند. (ارمغان صبح. ص 1۱0۳۴ 1000( راه يارى مى بينند و الب جاه غزيّه يارى ملاحظه مىكنند. 

صفحه 122:
ae ا ا ‎Pea Pye Ce‏ تف باحورا چون نکهت حورا بينند ‎TE 0000‏ باحورا: د راصل سختی گرما در تموز ‏و ايام مقررى لمن هشت روز است.(غياث) | انكهت: بوى خوش.!/ معنى: ظهر كه باد كرم مانند دوزخ مىدمد. زايران شدت لن حرارت تابستانی را چون رابحه حوری بهشتی 

صفحه 123:
ae ¥4- قرصة شمس شود قرصة ریوند ز لطف مد بهر تفته جگران کآفت گرما بینند 4. ريوند: ريواسء. كياهى است از تيره ترشكها. (معين) ‎Ea dado £9 jbo 55 oly‏ معنى: مشتاقان كعبه. قرص خورشید را که ظاهرا در صحرای عربستان گرم و ‎fay, y or‏ ا ا ‎SS cron iP‏ ‎See ely‏ 1 

صفحه 124:
ae ۰- چرخ نارنج صفت شبشة كافور ‎Ren}‏ مد که ز انفاس مریدان دم سرما بینند ۰ نارنج صفت: به شکل نارنج؛ گرد. همچنین رنگ نارنجی ‎glow! pw 42 fulore‏ 1 شیشه‌ای که در لن کافور بریزند.// معنی: از نفسهای مریدان زیارت کعبه. آسمان نارنجی ینگ مانند شیشه‌ای كه در آن كافور ربخته باشند سرد و خوشبو مى شود. 

صفحه 125:
ae ۱- علم خاص خلیفه زده در لشکر حاج مد ‎pumeonnn | ergee >‏ ۱ OC De et meee Eel a (030) ‏عاسيان است كه نشان ماه يا هلال داشته‎ ۱ ‏ار و‎ ‏حاج: حاجى.!/ معنى : بيرق خاص خليفه در كروه حاجيان‎ ‏زده شده است. منظورحضور شخص خليفه در جمع‎ ‏حاجيان است. و لين بيرق سیاهرنگ شبیه چتر شام است‎ 0 0 0 1A OCs 

صفحه 126:
ae Pea 2 eh ee re Se) mal ‏آفتابى به شب آراسته عمدا بينند‎ دستارچه: در لین بیت مراد پارچه زیر ماهیچه علم است. | معنی: پارچه زیر دستارچه علم بر سر ماه زیین روی پارچه با مه ۰۳۳ 

صفحه 127:
ae ار مد ‎SL‏ ۳ دختر شاهنشه زنگ: استعاره از بیرق سیاه خلیفه ۱ خلیفه که دربالای ّن علاعت ماه وجود دارد شبیه دختر ‎ik‏ آست که سرنابایش رابا زلف سیاهش روشان:؟ ۳ 

صفحه 128:
ae ع زمى از خیمه پر | جک و زیس 4518 ‎sy}‏ مد ل را ۴ زمی: زمین.// فلکه زر: گوی زرین و هرچیز شبیه به 7 سرسر: بالاى.// معنى: خيمدهاى كرد حاجيان و كويهاى زرین بالای دیر کشان . مانند ستارگان درخشانی بود که به ‎er ae eye Tey aS aires ie ine‏ هریک بر بالای فلکی چون ستاره‌ای تابناک می‌درخشید. 

صفحه 129:
ae ۱ مد لکن ایوان امان کعبة علیا بینند ۵ دهلیز خطر:گذرگاه خطرناک.// لیوان امان: کاخ و 0 آسايش.!/ معنى بيت: راه صحرا براى رهروان كعبه مانند كذركاه خطرناكى است,. لها كعبه والا مقام را مكان امن اين راه خطرناك تلقى مى كنند. 

صفحه 130:
ae ۶- همه شبهای غم آبستن روز طرب است مد پوسف روز به چاه شب یلدا بینند ‎coer) pe meee ar er est pare ery On I‏ ل ل ‎Seo Le Se We See Se reer)‏ پا رسد. لين روزهاى شادملنى مانند خورشيدى است كه در چاه شب بلدا كرفتار باشد. در يوسف روز تلميحى به ‏حضرت يوسف (ع) و جاه زندان او نيز هست. 

صفحه 131:
ae 1 مد ‎(Co SAD eee Me ee L‏ رسد ره ۱- طفلی هنوز بستة گهواره فنا مرد آن زمان شوی که شوی از همه جدا كهواره فنا: كنليه از دنياست.// مرد شدن: كنئليه از: به ال ل 0 ا ‎RO ae‏ ا ا ا هستی, زمانی که از تعلقات دنیوی رها شدی آن گاه مرد ‎spes (it‏ ۱ 

صفحه 132:
ae ۳- جهدی بکن که زلزلة صور در رسد 9 شاه دل تو کرده بود کاخ را رها ". زلزله صور: اشاره به آنيه اسَّز ليله الساعه ‎Pan Yaar‏ ‎RS Sed Oe ee oC AMT)‏ ‎CS le ey SoS.‏ ‎ROM eS Cer eae eco ey Spe ee scary,‏ شاه دل: کنایه از: روان.// کاخ: کنایه از تن و کالبد.۱/ معنی: پیش از آنکه روان‌ات تن تو را وداع گهید. قبل از مرگ جسمانی ات و ندای مرگ در رسد کوششی بکن. 

صفحه 133:
ae ۱ سك ا كت ". هودج: كجاوه.// جانان: معشوق.// هودج جانان: اضافه ملکی.۱/ صدمه هجران: اضافه استعاری» آزار دوری.۱| معنی: لن روح را که از دوری معشوق در شرف فناست. دی 

صفحه 134:
؟- جان ا ز درون به فاقه و طبع از برون به برك ‎ee‏ ‏دیو ازخورش به هیضه و جمشید ناشتا ع. فاقه: بى بركى. بى آزوقكى.!/ به بركى: د اراى غذا و ‎PUTT)‏ 0 ار مضي از ا ادر برابر هيو تن. «ب» صفتساز بر فلقه و برك و هيضه آمده or ees errr کی 

صفحه 135:
ae «« مد ا ا م ‎warurew] pp‏ 0 روح مى يردازد؛ روح از درون كرفتار بىغذليى است حال ا ل ا ا د قن بسكه زيادى مىخورد به استفراغ فتاده حال انكه سلیمان روح ناشتا و گرسنه است. بیت دارای آرایه تضاد سليمان ) و لف و نشر مشوش است. 

صفحه 136:
ae ه- رخش ترا بر آخر سنكين روزكار 9 برگ گیا نه و خر تو عنبرین چرا ۵ رخش: در اصل نام اسب رستم و اینجا استعار ۱ ‎ey‏ ‏است.!/ آخرسنكين: جليى.بى آب و علف و كياه و خشك. خر: استعاره از جسم// عنبرین: عنبر ماده خوشبوی که از ماهی عنبر برگییند+ین نسبت.// معنی: در این روزگار ولب ا ا ۱ آنکه ا 00 

صفحه 137:
ae ۶- در پرده عدم زن زخمه ز بهر آنک 9 برداشتست بعد فروداشت اين نوا ۶ پرده: نواء گاه.// فروداشت: پایان آواز. در مصراع اول ميان رکن دوم و سوم از اختیار تسکین استفاده کرده که سس مت ‎PES Ee ee se ge ie eon‏ 

صفحه 138:
ae | - در ركعت نخست كرت غفلتى برفت مقر ا ‎eee Nea‏ 00 . ركعت نخست: مقصود نيمه نخست زندكى است. ‎١!‏ ‏معنی: اگر در نیمه نخست زندگی اشتباهی کرده‌ای.اکنون تلافى أن را در بياور. 

صفحه 139:
ae 6- كر حله حيات مطرز نكرددت مد انديك درنماندت اين كسوت از بها ‎any‏ ا ا ا لل ا ا انسبيى. از ادات تمنابه معنى باشد كه.// معنى: اكر جامه زندكىات ۳ نگردد. باشد كه لين يوشش براى تو از روشنى و درخشش نيفتد. 

صفحه 140:
ae ٩-از‏ پیل کم نه‌ای که چو مرگش فرا رسد مد در حال استخوانش بیرزد بدان بها 5. معنى : نوو از فيل كمتر نيستى كه يس از مرك. استخوانش(عاج فيل) به اندازه زندهاش مىارزد. مثلى است كويند فيل زنده و مردهاش هزار تومان است. استخوان به علاقه جزء و كلء. مجاز از عاج فيل است. 

صفحه 141:
ae ‎bs‏ ا ا ل 0 مد هم پیل سازد از پی شطرنح پادشا ‎.٠‏ جربدست: ماهر.!// ييل: اينجا مراد مهره شطينج است. ‏| ل 2 لل ا ال 0 ره آدم ماهراز عاج فيل براى شطرنج يادشاه فيل مى سازد؟ يعنى ‎ey reaping nome eee emer dren neem ‏يادشاه را از ان درست مى كنند.‎ 

صفحه 142:
ae و مد چون دل روانه شد نشود نقد تو روا ee COS Pen Con Gn Caer Eran ee reeee nn) he Ree eee CEG Cr perce tere ger air Cerny c7-5) ‏دارد.// معنی: امروزکه زنده‌ای و دل دراختیار تست سکه‎ ‏اى بزن كارارزشمندى انجام بده فردا كه اين دارضرب از‎ ال ال ا ا ا ل ل 001 رایج نمی‌شود. 

صفحه 143:
ae ۳۲- اکنون طلب دوا که مسیح تو بر زمی است مد کر( بت ید ها ۲ مسیح:استعاره از دل, که شتابعس ۱۳ ات دارو طلب کن. آنگاه که‌به آسمان پرواز کرد دارو از دست 9950 

صفحه 144:
ae ‎-١‏ بيمار به سواد دل اندر نياز عشق مد ‎Sano‏ ل ا م ‏۳ سواد دل: نقطه سیاه دل.// معنی: اگر در نیاز عشق خال و مركزدل بيمار باشد بهتراست. جنانكه برك كل از ‏وزش نسيم صبا آزرده شود بهتراست. بوى موضوع «درد طلبی» در مکتب عرفان. از بیت به مشام می‌رسد. 

صفحه 145:
ae ؟١-‏ عشق آتشى است كاتش دوزخ غذاى اوست مد يس عشق روزددار و تو در دوزخ هوا ۳ معنی: عشق آنشين است. آتشى آنجنان شديد كه كمِيى غذليش اتشكرم دوزخ است. ليكننبه خاطر نادانى و نفس پرستی تو بی غذا و روزه‌دارمانده است. 

صفحه 146:
ae ۵- در ایرمان سرای جهان نیست جای دل مد ‎Pv)‏ و ۵ ایرمان سرا: کاروانسرا. صفت جهان.// خلعت بیت‌الله: يوشش خلنه كعبه. از راه تشبيه مضمر: دل.!/ معنى: اين ‎EER pore SC}‏ ا ا ا ‌ ا ا ا ا 000 نش كعبه مناسب خانه خداست نه مير 

صفحه 147:
ae ee 0 ‏ا‎ arta 00 ‏ا ا‎ e ye sb ry ل ل ا ل ا ل لك تو دل تبسيل.به كاروانسرا ومحل تردد هوا و اميال شده است.به عبارت دیگرتوبه جای تقهیت دلبه تربیت جسم پرداخته‌ای. 

صفحه 148:
ae ‎-١7‏ در جستجوى حق شو و شبكير كن ازآنك مد ‎vere)‏ ا ا ا 0 ‏۷. شبکیر کردن: سحرخیزبودن. ناظراست به آیه و ‎EIS CRIS‏ | مى خواستند.// كيميا معرب خمياء. خاك سياه كه مقصود ا ‎yt Las‏ ل ا ل 0500 اکسیر و ماده‌ای که تصورمی‌شد هر فلز دیگررا به طلا کند. || معنی: درجستجوی خدا سحرخیز باش زیرا آنچه بدون كوشش حاصل دست آدمى است خاك استننه جيز ا 00 

صفحه 149:
ae ۸- با لا برآر نفس چلیپاپرست ۹ مد عیسی تست نفس و صلیب است شکل لا . جلیپاپرست: صلیب‌پرست. مسیحی.|/ لا: مخفف لاله NTP Reece Rye OMe TON Commer Ere ry ir) | ‏اللسبه صليب بكش؛ از بين ببر, زيرا كه معبود.تو نفس اماره‎ ig Cover epee ey meen 

صفحه 150:
ae حك گر در سموم باديه لا تبه شوى مد ‎D/P Ue emery) |‏ | م ا ‎Rom py epee ea‏ | ا ل ا ل ا ‎a] Cece]‏ ا ل ا ‎POR Ae‏ لاست.// معنی:اگر در آغاز لالله الا له لای نفی چون زهر كشنده تباه شدىء. نسيم كعبه توحيد ترا شفا داده از نفى به اثبات می‌رساند. 

صفحه 151:
ae وا مد كر بى جراغ عقل روى راه انبيا ‎."٠‏ لا: مخفف لالله الا الله.// نام يكى از بتهاى سه كانه عرب جاهلى.// كوى دين: اضافه استعارى.// معنى: برای آنكه راه واقعى دين را بشناسى و لا و لات رابا يكديكر ‎permis IP een BrP-sec ery pcer|‏ 0 0 0 بروى. 

صفحه 152:
ae ۱ مد ‎Res rene Peer SB CONES)‏ ‎."١‏ قدم : دربرابرحدوث. يكى ازصفات حق تعللى است. مصراع اول ناظراست به حديث نبوى اول ما خلق الله العقل. مصراع دوم نيز اشاره بدين حكم فلسفی دارد: الواحد من جميع الجهات لا يبصدر عنه الا الواحد. از انكه از هر جهت يكتاست جز يكى صادرنمى شود. (شرح سجادى . ص ‎)١19‏ // معنى:نخستين جيزى كه از يبيشكاه خداوند زاده شد عقل بود وبسء ارى از يكى دراغاز. يكى صادر شود. 

صفحه 153:
رک ل كت درآلودگی زند مد ‎ee ag Fr‏ ا لل ۳ شاعر در لین بیت ما بین عقل دنيوى و ماده يرست و ریاضی ملب‌با خرد خداجوی و معنی طلب تفاوت قلیل می شود.// معنی: خرد دنیا دوست خواستار آلودگی است و ‎ee or ae yes‏ 00 

صفحه 154:
ae ۳ کتف محمد از در م۳ ابام فد بر كتف 2 بود جای آژدها '1". ازدر: شايسته . مناسب.!// مهرنبوت: اشاره بدان دارد که برشلنه پیامبر(ص) بنا برفطرت. نشلنه نبوت نقش شده بود.// بيور اسب:به معنى: ده ۱ است.// نشان اژدها:اشاره‌به دومار دارد که بر کتف ضخاک روییده بود.// معنی: شلنه محمد(ص) لایق مهر نبوت و جاى ادها شانه ضحاك مى باشد. 

صفحه 155:
ae ا ا 0 تفر ‎ie pe)‏ ا ۱ ؟”. بيرؤنده يوش: مراد عارف كلمل است.// فقر: در لغث به معنى احتياج و-تنكدستى است و دراصطلاح صوفيان» نيازمندى به خدا و بىنيازى ‎١‏ زغيراوست. دستكش: بنواز ۱۱ خوش‌لقا: خوش‌منظر. خوش‌دیدار. خوش سیما.// معنى: به وسيله عقل كام درراه بزن زيرا كه عقل عارف كاملى است. فقر را بنواز زيرا فقر مانند عروسى است خوش منظر. 

صفحه 156:
ae ه؟- جان را به فقر باز خر از حادثات از آنى ند خوش نیست این غریب نوآیین درین نوا ‎prc 2 a EON meen 7)‏ رم ‎Pe Romer)‏ ا ا ل ‎OCI WTS) Cem‏ (غياث) معنى: .با توسل به خدا جان را از حوادث مصون بدار زبرا كه لين غريبآراسته در لين كرفتارى خوش نيست. 

صفحه 157:
ae 8”-اندر جزيرهاى و محيط است كردتو ند زین سوت موج محنت و زان سو شط بلا م ا ۱ گرفته و از لین سوی موج رنج و از لن سو شط بلا احاطه 0 

صفحه 158:
ae ۷- از رمز در گذر نه زمین چون جزیره‌ایست مد ا ۷ معنی: از سخن رمزآلود بگذر زمین مانند جزیره نیست. بلکه درولقع گردهنی است که اطرلفش را به جای 

صفحه 159:
ae ۸- از گشت روزگارسلامت مجوی از آنک ‎Pea‏ هرگز سراب پر نکند قربة سقا . قيبه: مشى آب.// سقًا: كسى كه آب نوشاندن بيشه را ار رت ل رات معنى: از كردش روزكارسلامتى انتظار نداشته باشء زيرا ‎cel aa a mea aa‏ ال ك2 بت لا | 

صفحه 160:
ae ۱ مد وامال كعبتين كه حريفيست بس دغا ل ا ل 22 ‎ree Sets‏ ‎OT aes Ie eee et MO aS ee eee‏ يكى از اعضاى بدناش است.!/ واماليدن كعبتين: كنايه از أوردن نقشى است كه نقش حريف را باطل كند.!// كعبتين: ا ‎Pree | Coa eee Oy ree] Cr eer eee pcre‏ اناس است.!/ دغا: نادرست.// معنى: درقمارخلنه دنيا به بازى برسر هستى و نيستى كرفتار شدهاى. يس نقش حریف را باطل کن که بس نادرست و فریبکاراست. 

صفحه 161:
ae ‎-٠‏ فرسوده دان مزاج جهان را به ناخوشى مد آلوده دان دهان مشعبد به كندنا ‎."٠‏ مشعبد: شعبده باز.// كندنا: تره. شعبدهبازان به وقت شعبدهبازى دردهان خود تره م ىكرفتند؛ اما علت اين كارمعلوم نيست. (شرح سجادی. ص ۱۲۰) شعبده‌بازان قسيم .با كرفن تره در دهان صداى بلبلرا تقليد مىكردند. (شرح معدن‌کن)// معنی: تصورات از دنيا جنين باشد: جهان به دليل بيمارى مزاج طبعاش فرسوده است و ‎silos‏ ا ا ا ا ل 

صفحه 162:
ae ‎١‏ اينجا مساز عيش كه بس بينوا بود مد ‎bes‏ ال کنعان دنا 9 ۱ کنعان: نام شهریعقوب(ع). (غیاث)// معنی: در این ‏حيان زندكى را بنا مكن كه بسياربيجارة الت 0151 0 در قحط سالى كنعان مغازه نانوايى بازكند. 

صفحه 163:
ae ۲- زین غرقه كاه رو که نهنگست برگذر مد زین سبزه جای خیز که زهر است در گیا ۱ جهان ظاهرازيبا.// معنى:از اين غرقاب كذر كن زيرا نظیرنهنگی است برکناره. از لین دنیای به ظاهرسبز بلند شو زیرا گیاهش زهر آلود است. 

صفحه 164:
ae ۳- گیتی سیاه خانه شد از ظلمت وجود مد مب ‎EOI‏ ERE a) he L ye Le ar peer We CB) MEY Cy errs) i ‏است.// كبودجامه شدن: كنايه از لباس سياه و عزا‎ ‎e)‏ ا ال ا ا ات سیاه خلنه شده است و جرخ از ملتم نبود وفا . سياه يوشيده ‏است. 

صفحه 165:
۴ از خشک‌سال حادنه در ۰ ۱ متیر كانى به فتح باب ضمان كرد مصطفى ۴ گریز:پناه ببر || کلنک: که آنک مقبل ابنک|| فتح باب: گشاد کار.// ضمان کردن:-تضمین و ضمانت کردن.۱/ ‎oe‏ براى امان يافتن از كزند خشكسال ما پیامبرپناه بر زیرا که اوبه گشلیش باب نجات و سعادت ‎ROM Othe‏ 

صفحه 166:
ae ۵- ورد تو این بس است که ای غیث‌الغیاث ‎a‏ ‏کز فیض او به سنگ فسرده رسد نما ‎VO‏ غیث: باران.// الغیاث: دادرسی می‌خواهم // نما: رشد ‏و نمو.// معنی: ورد زبان تو همینبس که بگویی ای باران ‎orc)‏ سكا زيرا كهاز جوشش باران حر له ‎ER‏ ‏يخزده نيز نمو حاصل مى شود. مراد از باران رحمت حضرت 

صفحه 167:
ae ‎ek a‏ ا ‎٩‏ مد اين جار مادرو سه مواليد بينوا ‏۶ چار مادر: کنلیه از چهار عنصر. (فرهنگ ارس ‎PONT‏ ‎OCI PPO aE TEEN | Pr)‏ ار ۱ معنی: قبل از حضور رسول اکرم. چهار عنصر و سه موالید ‎eee eee EOL)‏ ا ا ا باکر آعاز شد. 

صفحه 168:
ae 7- شاهنشهى است احمد مرسل كه ساخت حق مد تاج ازل كلاهش و درع ابد قبا ۷ احمد: یکی از نامهای رسول خدا. (سوره ۶۱ آیه ۱۱۶ مرسل:فرستاده.// ازل: زمان بى آغاز.// ابد: زمان بى يايان.!/ درع: زره. تاج ازل و درع ابد اضلفه مجازى است از باب آنکه ازل تاجی بر سر زمان و ابد مانند زره مقرون به ‎ey eae crowns npr epics peer epee Or‏ ی‌اش از ازل تاج و از ابد زره و لباس ساخته است. 

صفحه 169:
ae 7 ار یر وآن عامل ارادت در عامل جزا 

صفحه 170:
ae و مد از جودى و احد صلوات آمدش صدا ‎٩‏ جودی: نام کوهی است که کشتی نوح درتوفان معروف ‎ae)‏ قرارگرفت. (سوره ۱۱ یه ۴۴)/ احد: نام کوهی است ‎ae be EONS oI cS Send‏ ص ۱۲۱)// صلوات: جمع صلات:درود.// نوبت زدن: اعلام ‎ne Seo)‏ ا رت عرب بهاو رسيد از كوه جودى و احد صدای درود آمد. 

صفحه 171:
ae ‎CTO aS a‏ رت مقر ناخورده دست شسته ازين بى نمك ابا ‏۰ انگشت در نمک زدن: اشاره به لین سنت است که پیش و بعد از غذا نمک خویند و ظاهراً حدیثی از پیامبر در لدن باب نقل شده است. (ركى: ‎SA GS ear ee‏ ا ا ا ل الل ا ل داردبه وداع از ماديات.// معنى: بيامبر برسفره اين جهان ‎Byer)‏ انكشت ‎ae es Oe Ty‏ ۱۱ آش 3 نمك لمن جشم يوشيد. يعنى نعمتهاى جهان را أزمايش ‎GLAS 55 09 SG‏ 2095 

صفحه 172:
ae ازاد ‎Pepe ore promos‏ مد جون عقل هم شهنشه و هم ياسبان ما 012 TNS ‏ل ا‎ See ‏فرمانروا و نگهبان ماست.‎ 

صفحه 173:
ae ۲- او رحمت خداست جهان خدای را مد از رحمت خدای شوی خاصة خدا ‎ARE‏ معنى: محمد(ص) ملیه رحمت خدا برای جهان آفریده خداء از رحمت خداوند می توانی برگزیده خدا باشی. 

صفحه 174:
ae ا ل 1 «انميام فد خاقانى از عطاى تو هست آيت ثنا كم داف آنكه هستيها و وجودها از ذات تو وام ‎ec pay‏ ا ا ل ل ال 205 00 که نشلنه ثناگمیی شده است. یعنی لطف پروردگار شاعر را درثناكويى انكشتنما كرده است. 

صفحه 175:
ae ۴- مرغی چنین که دانه و آبش ثنای تست مقر 6 ا ا ا ل ا 0 لبش از قبل ثناگویی تو حاصل می‌شود. راضی نشو درجايكاه دنيا اب 

صفحه 176:
ae ۵- از عالم دو رنگ فراغت دهش چنانک ‎pe‏ ‏ديكر ندارد اين زن رعناش در عنا ه؟. دو ينكى: دو رو.// فراغت: آسودكى.!// رعنا: زيبا. زن LB el Tp ee Er Be ‏ل ل‎ ee sy دورو آسودكيش عطا كن .نا اينكه لين جهان نتواند رنجاش 5 

صفحه 177:
ae قصیده ۵ مد در شکایت از حبس و بند ‎-١‏ راحت از راه دل جنان برخاست ‏كه دل اكنون ز بند جان برخاست ‏راه دل: اضافه مجازی.// زبند جان برخاست: یعنی قید ‏جان را زد. دیگردر بند جان نیست. (شرح سجادی. ‏ص 187)// معنى: آسايش خاطر كن جنان از راه رخت بربسته است كه دل ديكرقيد جان را زده است. 

صفحه 178:
ae ۲- نفسی در میان میانجی بود مد 0 برخاست ‎ru On ree) B‏ 2 ا 1 آنهم | 

صفحه 179:
ae ''- جار ديوار خانه روزن شد مد يام بند بنشست و آستان برخاست *. جارديوار خلنه روزن شد: يعنى اساس خلنه در هم ریخت./ بام نشستن و آستان برخاستن: کنلیه از ویرانی ۱ ‎ee OEE te te ie ec‏ شاعر جسم خویش رابه خانه‌ای تشبیه کرده که دچار | 

صفحه 180:
ae ‎Ree ey el ee ong‏ مد ‎eS ey]‏ عالمم نشان برخاست ‏۴ معنی: از جسمم سایه‌ای بلقی مانده بود که آنهم نایدید شد. بدین ترتیب از تمام عالم اثر و نشان‌ام منهدم شد. 

صفحه 181:
ae 4- دل خاكى به دست خون افتاد مد اشک خونین دبت ستان برخاست ی ۱ 7 چیز را باخته و اکنون بر سر جان قمار می کند.// دبه: خونبها. پملی که قلتل در مقلبل عمل قتل به صاحب دم می بردازد.// معنی: دل خاکی که جان خود را برسرقمار حبات باخته. اشک خونین برای ستاندن دیه او بپا خاسته است. 

صفحه 182:
ae ۶- آب شور از مژه چکید و ببست مد زيريايم نمك ستان برخاست ۶ اغراق شاعرلنه شگفتی درلین بیت آمده است.// آبشور: كئليه از اشى.// معنى:اشك شورى كه از مزه جكيد و بخار شدءزير يايم تنها نمك زاربر جاى ماند. 

صفحه 183:
ae ۷- بردل من کمان کشید فلک مد لرز تيرم ز استخوان برخاست ل ‎Care aE‏ ا 0 ا ۱ 

صفحه 184:
ae ۸- آه من دوش تيرباران كرد مد ابرخونبار از آسمان برخاست . تيرباران: اضافه تشبيهى.!/ معنى: در مقلبل ستم اين ‎coe ue METS) pase)‏ ا ا ا 1555 0 eels] 

صفحه 185:
ae ا ا ۱ مد که بدین سر نخواهد آن برخاست ات سادكى جاكن نخواهد شد. 

صفحه 186:
ae ۰- آمد آن مرغ ‎ies‏ دوست مد ‎se Poe inc) Re Fae‏ که از آشیان برخاسته بود. نامه دوست را به من أورد. 

صفحه 187:
ae ‎-١١‏ ديد كز جاى بر نخاستمش مد طيره بنشست و دل كران برخاست ‎.١‏ طيره: خشمكين.!/ دل كران: رنجيده و بى ميل.!/ ‏ا ا ا ا ا ال 000 بلند نشدم. خشمكين نشست و رنجيده بلند شد. شاعر دليل برنخاستناش را د ر بيت بعد روشن عى كند. آرايه 'تضاد در بيت مشهود است . 

صفحه 188:
ae ‎pe peer Cony ene Syl hs‏ مد ‎proce) pee)‏ آن 0 ‏۳- اژدها کنلیه از ‎eer) [1 aad pad‏ را رسيدن مرغ نامهاور دوستابريايم 2 بنابراين نتوانستم بلند شوم. 

صفحه 189:
ae ا ‎ee Sea‏ كوه بر ياى جون توان برخاست .كوه آهن:كنليه از غل و زنجيراست. // معنى: يايم در زیرفشار غل و زنجیرکوه پیکر بود. کسی 11 رك بسته شده باشد جكونه مى تواند بلند شود! 

صفحه 190:
ae لس ند داندى كز سر جهان برخاست ۴ معنی: اگر پای خاقلنی باز می‌بود. می‌دانست که چگونه ترک دنیا کند. 

صفحه 191:
ae و۱۳ مد وز مزه كنج شايكان برخاست 200000 2 ‏ار‎ rcre lee IC] ‏شاعر بيجيده است.!/ شايكان نام كنجى از كنجهاى‎ ‏خسرويروى. هرجيز بهتر و خوب را كه لايق شاه باشد‎ ‏كويند. (غياث)// در لين بيت كنايهاز اشك است. مناسبت‎ ‏آنکه اشک به درو مروارید تشبیه شده از جهت زلالی و‎ | 5 2 eB eS See ‏ا‎ ‎ROW) PUT Pag HE Starry 

صفحه 192:
ae ۶- سوزش من چو ماهی از تابه مد ‎eer ees}‏ ۱ #ا. دو مار: اشاره است به زنجير. دو مار(زنجير) را در درشتى و سنكينى به نهنكف تشبيه كرده است.!// معنى: سوزش من چون ماهی در داخل تلبه به مناسبت وجود ‎i)‏ کین در باهايم حاصل شده است. 

صفحه 193:
ae Pea ‏جون تنورم به كاه آه زدن‎ -١17 re Pee) ‏ل ل‎ ‎١١‏ فعتى: لكان مىكشم. لين نفس كرم من انكار از ل ا ا ا ا كك 5 

صفحه 194:
ae ۸- در سیه خانه دل کبودی من مد از سييدى ياسبان برخاست 4. سييدى ياسبان: سييد: كنايه از ظاهر و نمايان. ا ل لل ل سفید شدن کنلیه از ظاهر و آشکار شدن مکرر آمده است. (یک فرهنگ کنابات) می‌توان سپیدی پاسبان رابه معنی اعمال ناشليست ياسبان زندان دانست. زيرا ياسبان از اعمال فشار و آزار بر زندلنى ينهانكارى نمىكند و در نتيجه انجام جنين كارها را اشكارا عمل مى كند.// کیک 

صفحه 195:
ae مد وش معنى: درخانه سياه دل. كبودى من از جهت اعمال ناشایست و خفقان لین پاسبان بی‌آبروست. منشأً خفقان دل هن لین پاسبان است. مراعات نظیر میان رنگهای سیاه. کبود و سپید قابل ملاحظه است. 

صفحه 196:
ae ا ا 7 د مد خوابم از جشم سيلران برخاست 9. معنى : نكهبان عن جون سک دیوانه‌ای است.به همین ا ال ات ل لت ال 

صفحه 197:
ae 1- سك كزيده از آب ترسد از آن مد ات ROR Ne ‏ا ا ل ا‎ R TE Ce ern ‏معنى: همجنانكه ضربالمثل است كه سك كزيده‎ ‏مى ترسد عن نيز از سرازيرشدن اشكها واهمه دارم. توضيح‎ ا ۱ 

صفحه 198:
ae ‎ra) 0‏ سرشک مد كز دمم باد مهركان برخاست ‏تموزنبه ‎obs‏ ۳ ا ل 007 ‏در فارسى مجازابه معنى شدت موسم كرماست.(غياث) |/ مهرگان: نام ماه خزان ون مدت مدت ماندن آفتاب است ‏در برج ميزان.(غياث)// معنى: مى ترسم در كرماى تابستان اشکم بخ ببندد. زیرا که نفسم چون باد سرد پاییزی است. 

صفحه 199:
ae 7 همه شب سرخ روى جون شفقم ‎ee‏ ‏كر رشك اب ناردان بر خا ‎RS ee A‏ مجازآسرخ. شفق: سرخی شام و ‎PANS 200 nye eer ew Clee Oe‏ زيرا اشك خونين مى ريزم. 

صفحه 200:
ae ‎pe eS ae‏ آهن بخورد و از کعبم مد سیل خونین به ناودان برخاست ‎Se ST at a ea‏ و ی ‎PSCC Seo ep ele Reamer emeerr eer peer)‏ شد. 

صفحه 201:
ae و مد زآهن آواز الامان برخاست ۴ معنی: 0 020 er ore pean mr carte Sema yd PLE pe ize a) 

صفحه 202:
ae 5 جو بازم درآهنين خلخال مد جون جلاجل زمن فغان برخاست ا ل ۱ درفارسى ياءمبرنجين كويند.(غياث) // جلاجل: زنكولههاى خرد آهنین خلخال درلین بیت کناهی از: زنجیراست./| سن و 5055 

صفحه 203:
ae ee ee CL as lata er ere ‏ل‎ fen Ue rn eee ee Rice oes ‏را‎ eye proms ee eraperrepe ‏ا‎ ‏ناتوان برخاسته است. میان تار مصراع دوم و ناله و تار‎ ‏را‎ ee ‏تار مصراع دوم ايهام دارد:لملف) همان تار ابريشم ب) نوعى‎ ‎oll‏ كت 

صفحه 204:
ae ۳۷- رنگ )9 00 مد نام کهگل به زعفران برخاست 1". معنى: ينك رخسار من وقتى بر ديوار منعكس شد. لك ل ا ا ا ‎es ee‏ که رنگ رخسارم زردتر از کاهگل است به اندازه‌ای که ‎errr Wea) Bey Se Cee)‏ 

صفحه 205:
ae 4- خون دل زد به جرخ جندان موج مد كه كل از راه كهكشان برخاست 

صفحه 206:
- بلبلم در مضيق خارستان ‎Agen‏ ‎reel cs‏ 0 ‎(CAS RE SOS Ea OPI |‏ و ‎EI‏ ‏مضیق خارستان مقصود زندان است.// معنی:بلبلی هستم ‎| 1 ۱ 

صفحه 207:
ae ۰- چند نالم که بلبل انصاف مد زین مغیلان باستان برخاست » epoca ‏ل ا ل‎ v-1 gO خار مغیلان. و انصاف از جهان. یعنی دو جای نامناسب. ۱۱ مغيلان:در اصل امْ غيلان. ام:مادرو غيلان جمع غولء زر 0 خاردار در ریگستان عرب. (غیاث)// مغیلان باستان كنايه از:دنيا. // معنى: .تا كى بنللم كه انصاف از لين جهان رفته ‎LRTL ED Cipro‏ ا ا 052 

صفحه 208:
۱- جگر از بس که هم جگرخورده است مد معده را ذوق آب و نان برخاست ۱ معنی: بسکه خون جگر خورده‌ام. دیکر معده نیرو و ذائقه‌اش را از دست داده است. اشتها وجود ندارد. 

صفحه 209:
ae ۱ مد كابخوردش زخاكدان برخاست "'"". شدن: رفتن// خاى بيختن: كنليه از كارهاى سخت ‎pee er‏ حصول به مقصود.(يك فرهنك كنايات ذیل خاک بیز)/| آبخورد: رودخانه و تالاب. (غیاث) ۱ معنى: روح از كالبد رفت. ديكرجه فايده از تلاش جسم ا ا 0 رفت. 

صفحه 210:
ae Agen Se mS ee ‏شاید ار د رزی از دکان برخاست‎ ۳ گازر: رخشتشوی.// درزی: خبّلط. دوزنده. احتمالا قبل از دوختن پارچه را می شسته‌اند.// شاید: سزاواراست.// معنى: رخت كازر را لب سیل برد. ‎dt Ld‏ است كه خياط دكان را ترك كند. 

صفحه 211:
ae رفک چرخ ‎fer‏ دكان قصابى است مد ل الت 6". معنى: انكار جرخ مغازه قصّابى است كه از بامداد تيغ خون فشان (اشعه خورشيد) برخاسته است. 

صفحه 212:
ae ۵- بره زین سو ترازوی زان سو ‎ee‏ ‏چرب و خشکی از میان برخاست ه". بره: برج حمل كه محل شرف آفتاب است. (غياث) // ترازو: برج ميزان. ترازوى قصابى.// جرب و خشكى: اشاره ل ا ا ا زر ا ا ۱ رفته. زيرا شاعر به هر دو معنى بره و ترازو نظر دارد. 

صفحه 213:
۶- قسم هر ناکسی سبک فربه مد قسم من لاغری گران برخاست ‎Sos PF‏ شخص بی‌وقار. (فرهنك ‎alo 11 (gan‏ قابل ‏توجه. فراوان.!/ قسم: سلهم. نصيب.!! معنى: سهم هر ناکس بیوقاری در لین دنیا فراوان و سهم حن بسیار آندک ‏است. 

صفحه 214:
ae ‎BY Prge Se Od‏ كردنى ‎Ghwgles Con!‏ مد زان زدل طمع كرذ ران برخاست ‏۷ سقط: کم ملیه.بی ارزش. // گردران: استخوان ران که ل ا ا 0 بعنی قصاب بلید گردران رابا گردن توأماً بفروشد.|/معنی: ‎Tee)‏ ا ا ل 17 0 است. بدين جهت بايد طمع كردران رااز دل بركند. 

صفحه 215:
ae ۸- گر برفت آب روى ترس برفت مد كله مرد و غم شبان برخاست ‎ce‏ ل ا ل ل لت واهمه براى 01 00 بود)ء نظير آنكه وقتى را بميرد ‎(0 

صفحه 216:
9- كاروان منقطع شد از در شهر مد رصد از راه كاروان برخاست ‎٩‏ رصد: چشم داشتن وبه معنی نظر کنندگان.۱/ معنی: وقتی کاروان دروازه شهر را ترک کند. نظرکنندگان چشم ل 

صفحه 217:
ae ‎ea‏ و مد باج اشتر ز ترکمان برخاست ‏+*6. وحل: كل. // برق: صاعقه.// تركمان:نام قومى از ترك. اينجا مراد شتربان است.// معنى: شترى كه در كل فروماند وبه وسيله صاعقه سوخت,. تاوانش از كردن و عهده شتربان برداشته مىشود. جون او ضامن حوادث ۳ ‏نیست. 

صفحه 218:
۱- نیک عهدى 2 همى بردم مد | 

صفحه 219:
ae ؟6- دل خرد مرا غمان بزركى مد از بزركان خرده دان برخاست 

صفحه 220:
ae ۳- خواری من ز کینه توزی بخت ‎eee‏ ‏ار 

صفحه 221:
ae ۴- ای برادر بلاییوسف نیز مد 21 نفاق برادران برخاست 6. اشاره استبه حسد ونفاق 00000 ال به جاه افكندند.// معنى: شاعر يس از كلاليه از دوستان و ياران و بزركان قوم حال خود راتشيه به ماجراى ستم كشيدن يوسف نه ازغريبدها بلكه از برادران مى كند. 

صفحه 222:
ae ‎-Fd‏ قوت روزم ‎Cow! fen‏ سال آورد مد که نخواهد به سالیان برخاست ا ا 00107 ‏معنى: خوراك روزانهام غم زملنه و طولانى مدت است كه ‎mene pera pe)‏ ا 0 

صفحه 223:
ae 8 اينت كشتى شكاف طوفانى مد | ‎ts FF‏ كلمه تعجب.// كشتى. شكاف: كشتى شكننده.// سبز بادبان: كنليه از آسمان و فلى.// معنى: شكفتا از اين توفان كشتى شكن كهازاين فلك بيا خاست. 

صفحه 224:
ae ۱ مقر به بقای خدایگان برخاست ۷ قضی‌الامر: ناظر است به آیه: و قیل.یا ارض ابلعی ماعک ‎pee ie rerd ry‏ ا ا 1 الود (آيه ۳ سوره ۱) و گفتند ‎ow‏ د وک غرق‌شدگان ای زمین فرو بر قو لن لب خویش که ‎SE ee ee) ee) CeCe Re dee‏ 2 بركزاردند 9 0 آرام كرفت برسرکوه جودی.|| خداكان :يادشاه. كان به معنى لايق و سزاوار است. // معنى:توفان به مباركى بقاى يادشاه قطع شد و كار كزارده آمد. 

صفحه 225:
ae Agen ON ‏ال‎ ‎oer Eee) pe eee pene ۱ Mera pe ree a OP ee] ee vo نطفه يدرش در رحم مادرش يابه وقت ولادت او زحل و مشترى را قران عظمى باشد و این چنین مولود را .يادشاهى ديرماند. (غياث) كنليه از: سعاد تمند. // ‎ce ery‏ بل مر را ۳ 

صفحه 226:
ae ۹- بعد کشتن قصاص خاقانی مد از درشاه شه نشان برخاست ‎٩‏ شاعر دراینجا تأسف می‌خورد که هواداری سلطان ‎CT Rows tar ret Soar eS) eee pe es‏ | ‏معنی: چس از کشته شدن خاقلنی. از درگاه سلطان برای 000 

صفحه 227:
ae قصيدة 6 مد ا ل را 1- رخسار صبح يرده به عمدا برافكند راز دل زمانه به صحرا برافكند رخسار صبح: اضافة استعاري. / بعمدا: از روي عمد./اراز دل زمانه: پنهانیهای چهان قبل از طلوع خورشید به علت تاريکي. به صحرا اشكار كردن // معنى: بامداد كه عمدا يرده را كنار زده رخسار خود را نمايان مي سازد. تمامي ينهانيهاي شب را عيان ‎an rete)‏ ا ۱[ 

صفحه 228:
sid 0 ar ena eee ‏ا ا 1 تمه‎ مدان ضع نخدي لاسدداق ریا : تازه و تازكي کرده شده. گاهي مجازا به معني مصفا و آبدار.(غیاث) باطراوت. به مي‌:با مي, با شراب . پیر: کنایه از چرخ و آسمان است. طليسان :معرب تالسان. نوعي از ردا و فوطه که عربان و خطیبان و قاضیان بر دوش اندازند. (غیاث) کی 

صفحه 229:
ae مد 5 طليسان مطراء كنايه از شب است كه رداي سياه بر تن كرده کت ات رت انا ار دی بردارد(صبح سپیده بزند) صبوحي کشان چهرة‌خود را به وسیله ‎el rcs Teese‏ 0[ 

صفحه 230:
ae ae a om ‏جنبيد شيب مقرعة صبح هم كنون‎ -3 9 ‏که نعره خنک به بالابرا52‎ 5 ب ل را ۰ لت 50 تا و نه و شيب مقرعة صبح.ء كنايه از کی 

صفحه 231:
ae 5 مد ‎PUES Bava Sy anes reine Diciew ene Ip)‏ ا ا ل 0 مصراع بعدي (نقره خنكى) بيمناسبت نيست. ترسم:بعيد نمي‌دانم. نقره خنگ: اسب نقره گون. استعاره از خورشید. بالا افکندن: به بالا جهاندن که کنایه از بالا آمدن خورشید است. معنی: تيغه‌هاي نور آفتاب به حرکت درآمد. بعید نیست به 00 

صفحه 232:
ae 4- در ده ركاب سس شعاعش عنان زنان مد برخنگ صبح برقع رعنا برافکند رکاب: پيالة هشت پهلوي دراز: (شرح سجادي ص 204) عنان: ‎eC ee‏ ين ‎MESS eee ees aes‏ ات رت رت ‎ic‏ تا ای ‎«@ 

صفحه 233:
ae مد رش در واژه « رکاب» ایهام تناسب است:الف) پیاله ب) از لوازم زین است.// معني: جام مي‌هشت پهلو را بده که شعاع آن شتابان» برخورشید نقاب زیبا براندازد. دلیل انداختن شعاع مي برخورشید انعكاس نور خورشيد بر محتوي جام است كه بس شفاف و آينهوار ‎ey es Pe)‏ 0 

صفحه 234:
ae ‎ee ale ere eed‏ مقر لززرد يايه بيزكه جه بيدا برلفكند ‏یهودیانه: یبهودی ا يهودووار.// زرا عر لا ‎Oey me Barre OM nS Lc)‏ ار ‎aie eee Oe Oa‏ ا 0 ‏معنئ جرخ همجونيهوهياززرد يايه دوخته لستببيزاززرد يليه (خورشيد) را که چقدر آشکار می‌سازد ل راسد ‎ 

صفحه 235:
ae © جون بركشد قوارة 010 سب یج ‎ee‏ م اك ‎ee aa) ED)‏ ا ‎i) CS eC Eee‏ ۱ مصراع دوم مراد خورشید است که نوع ديگري از ديباي منقش ا ل ا ا ا ا لل ‎dal‏ ‎Seer‏ اك خورشيد است) آشكار ميسازد. ‎١‏ ل ل ل ا 

صفحه 236:
ae مد 7- هر صبحدم که برچند آن مهره‌ها فلك بررقعه كعبتين همه يكتا برافكند برچند: برچیند. مهره‌ها :استعاره ازستارگان است. رقعه: صفحة شطرنج يا نرد. كعبتين :طاس نرد. كعبتين يكتاء كنايه از خورشيد است. معني :هر بامداد كه فلك أن ستارگان )| ‎seen‏ برصفحة آسمان تنها خورشید را پدید مي‌آورد ونكه مي‌دارد. 

صفحه 237:
ae 8- تا ‎po WRU reece Cage)‏ اسان مد أن كعبتين به رقعة مينا برافكند ‎(EEE eterpesney Peer cay‏ ار ان لوا ری ‎lanl‏ ار تا ری که ا ‎DCO‏ 

صفحه 238:
ae ‎carr male Bae‏ ۱ مد كزتف به کوه لرزه دریا برافکند ‏دریا کشان: ل ات زياد) شراب مي نوشند. .كوه جگر: جگري چون کوه کنایه از نیرومند. تف: گرما . لرزه ‎be‏ ‏موج دریاء معني: رطل كران خورهاي ی ‎۱ nac ie ica ca heer wn ‏مي‌کند و به امواج و لرزش دچار مي شود. ‎ 

صفحه 239:
ae 0- كيخسروانه جام ز خون سياوشان ‎co‏ ‏به سيا ا کیخسروانه: کیخسرو در اصل پسر سیاوش بود که به خونخواهي ‎ca oe OD OLS oC ol as‏ 0 ‎eae SNC 6‏ ‎cee inure ren pox)‏ ا ‎Fe Baer fe reser Cangery err CC‏ پادشاه توران و خونخواهي ایرانیان. a 

صفحه 240:
ae مد DD) ‏گنج افراسیاب:نام گنج چهارم از هشت گنج خسرو پرویز است که‎ ‏نهادة افراسياب بود به دست خسرويرويز افتاد. كنايه از يرتو كت‎ ECS oa a ada ne Sea) ‏افراسياب. معني: جام كيخسرو از مي سرخ. يرتو زرين برجهره‎ ‏ميافكند. (يس از نوشيدن شرابء جهره كلكون مي شود.)‎ 

صفحه 241:
ae ‎a ered oC ae‏ مد بس جرعه هم به زاهد قرا برافکند ‎UR SOM af Ver tr Senn ET Cave‏ زر پارسایان. معني: عاشق بررغم(خلاف میل) تسبیح زاهد صبوحي ميكند و بسيار جرعدها برزاهد يا به سوي و زير ياي زاهد يارسا مي رزد. به تعريضي ‎Nb)‏ را خوارميدارد چون جرعه برخاك مي‌ريزنند. 

صفحه 242:
ae مد ‎i ee em CC eC NM elie I‏ 0 ‎RUSS OU RU ye aC Sener c serie tye‏ دجله دجله: کنایه از: بسیار و پشت و سرهم. سبحه سبحه : دانه دانه,انجا قطره قطره . منظور از قطره قطره فکندن جرعه فشاني برخاك است. بيشينة اين رسم به روزكاران كهن در فرهنكهاي اه كه ا ا ل ل ‎CS ee‏ ريختهاند. »» 

صفحه 243:
ae مد Dy معني:عاشق باده گسار» جامهاي بسیار و پياپي مي نوشد و برخاك آشکارا جرعه فشاني مي‌کند ا ا ا ‎Pee CC‏ 7 حت رشتة تسبيح ودانه دانه ريختن آن نير املك 

صفحه 244:
ae 57 39 مد 3- آب حیات نوشد و پس خاك مردگان بر روي هفت دخمة خضرا برافکند ‎bere‏ ل كنايه از:ترك كردن و فراموش كردن و يكسو نهادن جيزي است. دخمه: گورخانة گبران.هفت دخمه: کنایه از هفت آسمان. خضرا: سبز تيره صفت آسمان. مضمون بيت« دفع غم توسط باده»است 6 0 فراواني در این مورد سروده است. معني: مي مي خورد و رنج هستي را فراموش مي‌کند. (خاك فراموشي بر چهرة هفت آسمان می‌پاشد.) 

صفحه 245:
ae 4 از بس که جرعه 0 مد ان ات ی ار رت 5- كردد زمين ز جرعه جنان مست كز درون هرگنج زر که داشت به عمدا برفکند آتشين دواج: كنايه از خورشيد. ولى اينجا استعاره از مي است به مناسبت حرارت و جان بخشي آ ‎Seed SC eS TESS‏ 6 ‎NO SOC SE‏ مست مي‌کند که ناغافل تمامي پنهانيهاي با ارزش(گنج زر) خود را آشکار مي سازد. مراد از 5 | 

صفحه 246:
ae مد 6- اول کسی که خاك شود جرعه را منم چون دست صبح جرعة صهبا برافکند plea pa ‏یی ار رت‎ ls صهبانشراب انگوري مایع به سرخ. (غیاث) جرعة صهباه کنایه از ‎een pr eon eye)‏ 0 . معني: زماني كه بامداد يرتو خورشيد را هويدا ‎Ri tee STO Ew RCS owl cae TELS Tercera)‏ 

صفحه 247:
ae مد 7- ساقى به ياد دار كه جام صدف دهى ‎Cay tse‏ ا ۱ با جامي كه از صدف ساخته شده است.بحري: به اندازة دریا. کوه غم: غمي به بزرگي کوه تک د ل ۳ معني:ساقي بیاد داشته باش [که در لحظة پرتو افشانی خورشید] که به اندازه دریا می ای در جام صد ف بدهى تا آنكه كوه غم را از جا بركند. 

صفحه 248:
ae 8- يك كوش ماهي از همه كس بيش 05 لقرا ‎ee‏ ‏تا بحر سینه جيفة سودا برافکند 0 ‏ا‎ ees as ae Te Sod ‏سینهاز جهت وسعت و ژرفا به دربا تشبیه شده است. جیفه: مردار.‎ 4 ‏سودا: يكي ۱ است)معني:‎ ‏ا ا ال لت له‎ ‏درياي سینه بیرون بیفکنم.‎ کی 

صفحه 249:
ae مد 00 شاعر آرزوهای دنیوی خود را در حدجیفه قلمداد کرده است؛ ‎cr‏ و ا كت مي‌کند. شاعر نيز با نوشيدن مي و موج كردن سينة خود قصد دارد چنین آرزوها مانند مرداد از درياى سينه به بيرون يرت كند. 

صفحه 250:
ae 9- می لعل ده چو ناخنةديدة شفق ‎Attn‏ ‏نا رنك صبح ناخن ما را برافكند ا ا ا ا ل د كوشتي باشد مایل به سفيدي مشابه ناخن که در کنج چشم پیدا شود اگر علاج آن نکنند سياهي چشم را فرو پوشد و کور گرداند. شفق:سرخي شام و بامداد. رنك صبح: ‎SS‏ سييد جون صبح. رنگ صبح ناخن: رنگ سفید ناخن. معني:مي سرخگون مانند ‎ee}‏ ۱ مردان زماني که به حمام مي رفتند نه تنها برمحاسن بلکه ‎eg ree Re een ye)‏ 0[ 

صفحه 251:
ae Agen ۱ errr eee CA Uy ero cei گلگونه: رنگي است که زنان بر رو مالند. سرخاب. يكي از لوازم أرايش قديم زنان نظير سرخاب و سفيداب و غيره. در مصراع ‎Se aI ee IS ae‏ ۱ جامي همچون صبح صاف و شفاف که درون آن باده‌اي به رنك سرخ شفق باشد به من ده كه انعكاس و تلألوء آن 'جهرة صبح را جون شفق سرخ كند. در مجموع انعكاس و يرتو ل ل ‎ese ee‏ ل بامداد ميافتد. 

صفحه 252:
ae ‎oa‏ 1 0 مد كاسيب توبه قفل به دلها برافكند ‏ا ا ل ۳ كه در أن مدتء زن مطلقه را با مرد ديكر نكاح جايز نباشد و ان سه ماه است. (غياث) براي زني كه شويش فوت كرده نيز رعايت اين مد ت لازم است. عده نكهداشتن براي زن آبستني كه شوهرش را از دست داده ضرورت داشته است. عده ‎ag‏ اضافه تشبيهي. معني ات رن ابستن. عدة توبه را پیش از این نکه 9 ن دارد و باعث قفل شدن دلها مي‌شود. ‎ 

صفحه 253:
ae ‎ae‏ آن عدهدار بكر طلب كن كه روح را ابام فد أبستني به مریم عذرا برافکند ‏تا ار ی ون کر که ‎or)‏ 2200 است. بكر بودن مي از ‎aro‏ ل ل مدت ‎Orne)‏ م ا ل ال ا | مریم و عده‌دار مراعات نظیر هست. روح با مریم ایهام تناسب دارد زیرا روح در معني جبرئیل خواست شاعر نیست و در معني روان است. ‎(Go?‏ :آن مي بکر را طلب کن که جان را مریم وار شکوفا كند و به شور و عت وادارد. 

صفحه 254:
ae ‎a - 5‏ 0000 3- هر هفت کرده پردگي رز بمجلس ار 8 تا هفت پردة خرد ما برافکند ‏هفت كرده: بزك كرده كامل»ء پردگي: ا ل كت رز استعاره از : دختر رز و شراب است. هفت يرده: كنايه از تمامى هوش و خرد. ميان يرده و كرده جناس مطرف هست. معني: دختر ‎IPS Clery. Cal Neyer yor)‏ ل ‎py‏ ‏تمامي هوش و خرد را زایل کند. 

صفحه 255:
ae 1 مد 0 ا مه ميم عل ا ات ی کر تن خوانجه:طبق و سفره . صبوح: بادهاي كه در صبح نوشند. خوانجة ل ال ا ا ل 0 ‎leer ele‏ م م 0 د از بین مي‌برد. هیچ مگو تا چنین کند زیرا عقل آفت است. 

صفحه 256:
ae مد 5- دارى كشاد نامةجان در ده فلك كو ده كيا كه نزل تو اينجا برافكند كشاد نامه: نامة سرگشاده: ده فلك: فلكى كه مانند ده است. (اضافة تشبيهي) ده كيا: كدخداء كياي ده. ارباب ده. نزل: طعامي كه ی ی ا تا لیر ای ای از سوي [پادشاه] جان در روي ‎Coes}‏ » کجاست آن کدخدا که نزل ترا پیشات نهد؟ 

صفحه 257:
ae ا ل ل ل ‎RE‏ مد ‎es‏ ده: کنایه از این عالم است به جهت بی‌ارزشی در نزد شاعر. علف خانه:خانةعلف. تشبیه ديگري است از دنیا به جت خواري ‎Sil‏ ‏ار ‏قبل به مناسبت بيارزشي جهان و آنجه به عنوان نزل در خوان آدم مي گسترد مي‌گوید: در اين جهان کس با ارزشي نیست. گرچه علفخانهيي به جاي مانده اما جه فايده آيا شخص مي تواند با علف ا ا ا 

صفحه 258:
ae ‎eee 0‏ و 3 5 ‎ae a‏ 7- جون لاشة تو سخره كرفتند برتو جرخ 8 ل ا ا لت ‏لاشه:به معني ‎Usa ee CON PY‏ 0 خواه حیوان ‎Ee Sin Ee at Renee ere A)‏ ‎Pieces cet aes ola er eg ee smn OS oc ea‏ ‎Etro roe omy yore taper OMe SIE RT Sree eee IEC ary) kU]‏ اندازه قوت يك تن ِ خوراك مي‌گذارد. بعني اگر از تو بيگاري نم ىكشيد از دادن غذاى يك نفرة روازنهدات هم خوددارى م ىكرد. ‎ 

صفحه 259:
ae مد 8- امروز کم خور انده فردا چه دانی آنك ‎J LSB p 1953 59. 123 abl‏ معني: ‎RST oN CT UBT yee‏ کجا مي داني که اصلاً فردايي ‎ye)‏ ا 0 درب فردا را به روي تو قفل اغتنام فرصت استوار است ادن درا ۱ 

صفحه 260:
ae 9- منقل در آر جون دل عاشق كه حجره را ‎pe‏ ‏00000 را ‎a‏ منقل:محل قرار آتش. حجره:خانه و اتاق. شیدا: شیفته. معنی: منقل آتشین چون دل عاشق. گداخته ‏ بیاور تا براتاق (مجلس) رنگ سرخ‌اش را همچون اشك خونین سرخ عاشق شیفته منعکس كلد 

صفحه 261:
ae 5 مد 0- سرد است سخت سنبلة رز به خرمن ار ‎typeeerern‏ ا 1ه سنبله:خوشه. سنبلةزر. خوشةانگور استعاره از هیمة مو است. 00 سرما: اضافة تشبيهي از جهت كزندكي و سوزندكي . عقرب يا كزدم ‎eer ne CUO ener‏ ل ال ا كن 1 و حون افتاب دراين برج درآيد سرما آغاز شود. ce 

صفحه 262:
ae مد DD} برج عقرب برابر آبان ماه است. میان سنبله و خرمن مراعات و نظیر ‎rr]‏ ا ‎eS eh SD ee‏ معني:هواي بسیار سردي است. درخت تاك را به سوي خرمن آتش بياور تا زهر و سوزناكي سرما را زايل كند. 

صفحه 263:
ae ee fey a STOIC ey ere el See) Ernie ‎ERE‏ بای اه زر ‏ا لكت صرف. زر خالص. کنایه از آتش. صرفه‌دستاره‌اي است روشن و آن ‎۱۱۰۰۰ ۰ ‏از متارل قمر یات‎ sabe J) Sp a) BEB See Sos eo ho ‏شعله‌هاي بلند آن به صرفه و عوا (اسمان) برسد.‎ ‎ ‎ 

صفحه 264:
ae 0000 3 0 5 “ra ‏لا‎ برپر سبز رنگ غبیرا برافکند ‎a ee PA ee PP oy ome co‏ ره اه کت ‎eee [Fis flee‏ ی ره ترس ‎el pe Sore NEC eye og ERG Spy Wey.)‏ 7 خرمگس است که با بالهاي نارنجي خود از روي منقل به پرواز در ‏لكك ال و 

صفحه 265:
3- ماند به عنکبوت سطرلاب کافتاب قزر زاو در لايتجزا برافكند ‎eee‏ ا ل ا اا ا ل رت كلي اسطرلاب ل اا ره دايرة عنکبوت تقسیمات منطقه البروج و ثوابت نقش شده است به عنکبوت اسطرلايي که 5 ا ا ناكسستني را ‏از ان مي‌پراکند. 

صفحه 266:
ae 4 از هر دربچه شکل صليبي چو رومیان مد ا ا كف دریچه: خانه‌هاي منقل مراد است. چو رومیان : مانند چهرة سرخ ‎tl sy)‏ ل ‎SEU‏ در راه شام آن حضرت را (حضرت محمدص) در ایام طفلي آخر الزمان 007 أورده بود(غياث) اينجا مراد رنف بر 790197 معني: از هر دريجة صليب شكل منقل جون رنكارنكي سرخ | ان م براكند. کی 7 

صفحه 267:
ae مد Dy) در نسخداي ديكر در مصراع دوم به جاي رنك رنكء ‎SESS‏ ‎coro yee nv)‏ ل ا ا ا ل با رنك سياه منقلء بنابراين معني جنين مي شود كه از منقل و ا 

صفحه 268:
ae ‎ae A‏ مد زور0۳ اسقفي زیر بستر يلاس للك لحاف زرد به يهنا برافكند ‎Aine) HALLS cout ‏ا ا‎ Dl hes ‏منقل است. رومي لحاف:كنايه از لحاف زردء كنايه از :اتش.‎ ‏معنی:صدای سوختن هیزم در داخل منقل تشبیه شده است به‎ ‏ذغال مي‌سوزد و‎ al ‏اسقفي که از فراز بستر پلاس مي‌نالد. خلاصه‎ ‏اخكر زرد خود را به فضا مى يراكند.‎ 

صفحه 269:
0 ‏ا ا ل الات‎ SECs ee ‏ل ا سد وم‎ ۱ ‏م‎ ee eer 0 To ‏ا ا ل ار ير‎ مي سوزاند ا ل ا ا ‎een‏ 2 2 ۳ ا ‎ce ee‏ 

صفحه 270:
ae Attn Bee nese ‏ا‎ ‏کت‎ OS gcc مریخ: نخستین ستاره‌اي که بشر نخستین آن را کشف کرده. چون رنك سرخ ويزة آن و درخشش فصولي أن مريخ را ستارهاي متمايز و دس ساخته است. به معنی سرخی در این بیت استعاره از ات است. زحل: كيوان» زحل دورترين سياره است و كلمة زحل به همين معني است. زحل را تيره دانستهاند و به همين جهت در اين ال ا 0 کی 

صفحه 271:
ae مد د يروين: يا ثريا داراي مجموعه شش يا هفت ستاره است و نكريستن .)3 ار ‎[en les,‏ كان ‎ccc‏ استعاره از جرقه‌های آتش. معنی:تلاقی آتش و ذغال ماند ج ‎[Re‏ ‎ls 5 (Guts‏ یر ‎epee Sool oe) tlc a‏ 0 

صفحه 272:
ae 8- طاووس بين كه زاغ خورد وانكه از كلو ند ۳ ريزه‌هاي منقا برافکند SSeS aon oe Rom ES eon ae ‏ا شك درن ررد‎ ‏ل لاسي‎ eer sy ‏بركزيده. معني:اتش را ببين كه جكونه ذغال را ميخورد و سيس‎ ‏جرقههاي ريز ياك از كلوي خود مانند داندهاي ارزن بيرون مي‎ ‏وبزد.‎ 

صفحه 273:
ae ‎a ull gpa Cnet‏ مه می راز عاشقان شکیبا برافکند ‏00 لاع ان ميك ريا رون الى ته معن :وقتي مجلس به وسيلة اتش مانند آه عاشقان گرم بشودء مي ‎Ce Ce Te Ter ce‏ 0 

صفحه 274:
ae 0- ساقي تذرو رنك به طوق و غبب جو كبك ابام فد ‎ish‏ دگر زعنبر سارا برافکند ارو ول کر ‎PIES‏ رز ‎idl‏ ‎py eu cay‏ ال ل ‎eC‏ ( طوق كلو نيز كويند و آن از لوازم حسن است. غبغب. عنبر: خوشبويي است معروف گویند آن سرگین جانور بحري است که 021.5 سارا: خالص ٠عنبر‏ ساراء در اينجا استعار ]زر ۱ مي خرامد حال آنكه حلقة ديكري نيز از زلف طوق كردن كرده الك 

صفحه 275:
ae ‎eee‏ رت مد ‏ا ‏معني:بردست آن ساقي چون تذرو, مي سرخ (چون پاي کبوتر) را یبین که به رنگ عید چه زیبا دیده مي‌شود. رنگ عید به مناسبت آنکه مردم در عید لباسها و آرايشهاي رنگارنگي دارند. تذرو: ‎oye‏ | را 

صفحه 276:
2- حون أب يشت دست تماننا دكين دكا لل ل ‎Ree‏ ايام فد آب :استعاره از تابناكي. نكين نكين: لخت لخت » أرام آرام.مهرجم:مهر سليماني . خاتم كويا :استعاره از دهان .«(ارمغان 0 0 آرام آرام ساقي ‎eee)‏ ‏سپيدي آن را نشان مي دهد و ۱ بر دهان مهر سکوت مي‌زند. 

صفحه 277:
3 ز آن خاتم سهیل نشان بین که برزمین چشمم نگین نگین چو ثریا برافکند خاتم سهيل نشان:كنايه از دهان كوجك محبوب است كه از فرط ‎ee RO ee ea)‏ قطره ء دانه دانه. در عين حال اشك نيز جون جواهر نكين در جشمم قطره قطره اشك جون ستاركان ثريا برزمين مي بارد. 

صفحه 278:
ae 5 مد 4- جون بلبله دهان به دهان قدح برد گويي که عروه باد به عفرا برافکند پلبله: کوزه و آواز صراحي. (غیاث) عروه: نام مردي که برعفرا نام زني عاشق بود. (غیاث) عفرا: نام معشوقه عروه. معني: آن‌گاه كه کوزه شراب دهان به دهان قدح مي‌ساید از صداي ریختن آوازي برمي‌خیزد که گويي عروه با عفرا نجوا مي‌کند. 

صفحه 279:
ae ‎a‏ 5 مد 5- يا فاخته كه لب به لب بجه أورد ‎pe‏ ‏از حلق ناردان مصفا برافكند ‏معني: يا فاختهاي است كه لب را لب بجداش نزديك كرده و از ‎SORE DIRE See: cE‏ ا 

صفحه 280:
6- خيكست زنكى خفقان دار كز جكر مد وقت دهان كشا همه صفرا برافكند ‎er ergs grok cle‏ را اح مره ررك سیاه خيك ا ل 000 ریختن شراب از خيك است. صفرا: یکی از اخلاط چهار گانه: مايعى زرد و اينجا استعاره از شراب زرد است. معنى:يا كويى ‎iby dl‏ نا ات ال ار دهان مایع زرد رنكي بيرون مي‌دهد. 

صفحه 281:
ae 7- مطرب به سحر كاري هاروت در سماع مد خجلت به روي زهرة زهرا برافکند سح ركاري: جادوكري. هاروت: نام ‎os‏ ل ا 0 ا 00 (غياث) زهره: ستارة معروف. نيز نام زني كه هاروت و ماروت شيفتة ا ا ا جنان سروري ايجاد م يكند كه زهرةزيبا شرمسار 

صفحه 282:
ae 0000 5 Beis oe 8 ‏انكشت ارغنون زن رومي به زخمه بر‎ -8 ‎i‏ هنن نا نا برافکند ‏ارغنون زن: ارغنون نواز, نوازندة ارغنون» ارغتون, نام سازي که تا ۱ ‏۰ب ‎lio,‏ | ار تب . انگار ساز تب کرده است. معني‌:انگشتان نوازندة لك ‎si)‏ 05 زخمهدهايي كه برساز ‏م ىكند تب لرزةتنا تننا درست مىكند. ‎ ‎ 

صفحه 283:
ae 49- چنگ ن ماهی آبدا تي ‎oe‏ الك ‎yea a‏ مد جون آب لرزه وقت محاكا برافكند چنگی:چنگ+ی . نوازنده چنگ. ده بلورین ماهی آبدار: کنایه از ده انگشت نوازنده . مناسبت این تشبیه از آنجاست که حرکت لته بر روي سيمهاي ساز مانند حركت ارام و نرم ماهي در آب است. آبدار بودن آن | کی 

صفحه 284:
ae مد DD} ‏رالاس حتایت‎ Geese Ore reser ‏كفتن» (غياث) اينجا مراد نواي ساز است كه كوبي با شنونده‎ ‏ل ل ا ال ا لك‎ eT cod ‏نوازندة جنك با انكشتان با صفاي خود هنكام نواختن كوبي آب‎ لرزه ایجاد مي‌کند. صداي لطیف ساز به لرزش ملایم آب مانند شده است. 

صفحه 285:
0- بربط کریست هشت زبان کش به هشت گوش ‎a‏ ‏0 دم 9 4 ۰ توانا برافکند ‎Ai Bae My‏ بربط: نام سازي است مثل طنبوره باشد مكر كاسة بزرك و دستة کوتاه دارد.(برهان قاطع) داراي هشت سیم است و نزد شاعران ‎ol on a‏ رال دادن رب .۰ ا ا ا ا ۱ پیوسته از کوك خارج مي شود باید گوش‌اش را پیچاند. کی 

صفحه 286:
ae مد رش OC ‏ا‎ RIO SCD ee) oe a ee ee TOS ae ead Se ‏ا‎ Teg SS ‏تب دست نوانایی شکنجه و هشت گوش‌اش‎ os wl ‏ل ولق‎ a 

صفحه 287:
ae 51 جنکست پای بسته سرا۵ ۰ ۳ ‎ag‏ ‎Oe‏ زرقي كه كوشت ز احشا برافکند زرق: معرب جره مرغي است شكاريء باز سبيد. (فرهنك معين) احشاء: آنچه در سینه و شکم باشد. از دل و جگر و معده و روده. (غیاث) خشك تن: چون چنگ از چند چوب بهم پیوسته تشکیل ‎Snel‏ ی و خشك تن است که نظیر باز سپید هرجه درون صيد خود دارد بيرون مي افكند. صدايي كه از نواختن جنك بيرون يخش مي شود درنظر شاعر نظير تخلية درون است. 

صفحه 288:
ae 2- نایست بسته حلق و گرفته دهان چرا مد کز سرفه خون قنينة حمرا برافکند قنينه: معرب جره؛ مرغي است شكاريء باز سپید (فرهنگ معین) ۱ (غیاث) خشك تن: چون چنگ از چند چوب بهم پیوسته تشکیل یافته است. معني: چنگ . شکل ظاهري‌اش پاي بسته. سرافکنده و خشك تن است که نظیر باز سپید هرچه درون صید خود دارد بیرون مي افکند. صدايي که از نواختن چنگ بیرون پخش مي شود در نظر شاعر نظیر تخلية درون است. 

صفحه 289:
ae 3- در چنبر دف آهو و گور است و یوز سگ مقر كاين صف ‎ob‏ كمين به مدارا برافكند 00 ‏ل ل ا ل ا ا‎ eee ‏معني:ظاهرا در كرداكرد دف تصاوير آهو و كرو و يوز و سك نقش‎ ‏بسته است كه كويي روبروي هم صف آرايي كردهاند و به يكديكر‎ ‏قصد حمله دارند.‎ 

صفحه 290:
4- حلق رباب بسته طنابست اسيروار ‎sid‏ ‏3 و ‎Cap 10‏ الى ‎lox‏ ی تا اس اس رس لديف قله ريا اب رس وا لا و بل را رت می‌افکند. 

صفحه 291:
)255 70 درق كه خاطر م آورد مد قیمت به بزم خسرو والا برافکند رعد: استعاره از آواز و صداي بلند. سپیده مهره‌نوعي بوق يا شیپور جنگي, شاه فلك غلام :شاهي که فلك غلام و بندة اوست . بوقبیس 0 مکة معظمه. (غياث) معني: آواي رعد ١ك‏ لسر بادشاه؛ لرزه به اندام كوه بوقبيس ميافكند. 

صفحه 292:
‎COMIN PERI)‏ ۱ لل در ای زار دنه مد ‎ES eer)‏ ا ا ۱ شیپور جنگي. شاه فلك غلام: شاهي که فلك غلام و بندةاوست. ۱ ‏۱ ‏می‌افکند. 

صفحه 293:
ae 7- خورشيد جام شاه مظفر به جرعه ريز مد برخاك اختران مجزا برافكند 3 . جام از حیث درخشندگي به ‎Beene Re Bote Bum)‏ ره یت لیا شیر که ابوالمظفر کنية اوست. نیز ایهام دارد به شاه پیروز. جرعه ریز: جام ناوچه‌دار به جرعه‌ریز يعني هنگام جرعه‌ريزي. اختران مجزا:کنایه از قطره‌هاي شراب. معني: جام خورشیدوش شاه مظفر ‎a rnc esr er ear cer‏ ا ‎Peay Te‏ ‎ae es Re Oe CS LSS)‏ درا ‎i Brown‏ 

صفحه 294:
ae ‎SSBC Sa ss See Tomer‏ منم عرب ان رفك ‎0 2 ‏ا‎ Ree gegen ‎parece en‏ . معني: تاج و تخت يادشاه مازندران ان جنان درخشان است که خورشید را از حسادت ذوب مي کند. 

صفحه 295:
ae 1- هان اي دل عبرت بین از دیده عبرکن هان ار وان ‎ert‏ رت داق 8 ای ات یی رت بر رن ربمن بلا چشم. آيينة عبرت: اضافة استعاري . معني :اي دل ۶۰۰ ۱۳ ‎Res Ne Nea R eS Te Be ies‏ ل دهی. 

صفحه 296:
2- يك ره ز لب دجله منزل به مداين كن مد 0 ل ل ‎jb db soy ch‏ 000ل سي رن لساك داخلي. منزل کردنمنزل جاي فرود آمدن. دجله‌در استعمال مصراع دوم كنايه از كرية سيلاب كردن است. با ران (راندن) استعمال شده است. معني:يك بار در کنار رودخانة دجله در مداین ‎eer’ 2 Cle ser cwolmuey eerie‏ 

صفحه 297:
3- خود دجله چنان گرید صد دجلة خون كوبي ‎bid‏ ‏07 لسر كان 2 را لس زره بر لت بت ‎Gate‏ ار ‎Bd‏ ل ا ۱ 

صفحه 298:
ae مد که لب دجله جون كف به دهان ‎ssl‏ ‏گويي ز تف آهش لب آبله زد چندان آبله زدن ساحل: کنایه از سوراخها و رورفتگيهايي است که از حرکت آب در ساحل ایجاه مي‌شود. . معني:ملاحظه خواهي کرد که ساحل رودخانة دجله از از گرماي آه آبله رده اد 

صفحه 299:
ae 5 8 9 0000 ا 00 0 خود اب شنيدستى كاتش كندش بريان معنی:جگر دجله را بسکه حسرت خورده است بریان خواهی دید آا نان حال شنیده‌ای که آب را آتش بریان کند؛ رح ۱۳ دجله از ويرانيهاي تیسفون است). آرایه تناقض(پارادو کس) در ‎yee ose Ob.‏ 

صفحه 300:
ae 6- بر دجله‌گري نونو و ز دیده زکاتش ده مد ‎Epes Ces‏ ا ا ا گري:گریه کن . نونو: پياپي. زکات دیده درست دیدن و در مثل ‎se)‏ 0 كرتن اشت. كرجه لب دريا... اشاره به آنكه آب دجله اخركر به دریا مي ريزد و دریا زکات ستان دجله است. معني:در كنار دجله بيابي كريه كن و بدين وسيله زكات سيلاب اشكات را بدو بدهء همان طور كه خود دجله به دريا زكات مى دهد. 

صفحه 301:
‎nS Se cae ial)‏ اه متیر ‏نيمي شود افسرده و نيمي رن اسان ‏باد لب:آه سرد. افسرده :یخ زده. معنی: اگر دجله با آه سرد و سوز دل این تماشاگر خرابه‌هاي مداین را بیاموزد. نصف اش یخ مي زند و نيمة دیگرش آتشدان مي شود. نکته: نسخه عبدالرسولي به ای ترا را را ی بر لس ات تن بيت رأ معني كرده است. [كه اكر آه سرد و سوز دل را دجله با 0000 تل كس از دجله منجمد ونيم ديكرش همانتة ا ۳ 

صفحه 302:
ae pels | chs See ge ‏سجن‎ eae Paget ار زميق 2/65 روایت بعضي منابع از جمله سياستنامة خواجه نظام الملك از درون ‎ES et ne te Se Seek TOL |‏ دادخواهان» چون زنجیر را تکان مي دادند و بانىق زنىقى برمي‌خاست ‎SOU eee Sis Ae ces Nee TO LOSE nG ace‏ حضور انوشیروان مي بردند. (ارمغان صبح» ص 90) در سلسله ‎CL TION reece Sra)‏ ل ا ا ا ۳ 

صفحه 303:
ae 9- گه گه به زبان اشك آواز ده آیوان را مقر تا بوکه به گوش دل پاسخ شنوي ز ایوان ۱ ieee ee Sem Rep erent Cer -c el NB ep) 2) 1 ‏ا سي‎ ‎pee =)‏ ل ل ‎Eee alr‏ قرار بده تا باشد که پاسخی از ایوان را به گوش دل بشنوی. 

صفحه 304:
ae ل 0 قصري پندي دهدت نونو منم Cee emi Cnecpon nes) ‎CU GCM SECS STE eer econ. Tt)‏ من کنگرة هر قصري گویا حقايقي است و در واقع پندهاي تازه‌اي ‎ty‏ 0 ل بايد اين كونه يندها را از ‎we‏ ل م ا تماشای ویرانهه۱ 

صفحه 305:
ae 1- كويد كه تواز خاکي. ما خاك توایم اكنون ثم ‎es‏ ا ا الل ا 0 معني: مي كويد :تواز خاك آفريده شدهاي و ما هم اكنون خاك زير ا ل برما بیفشان. اعتبار این همدلي علي القاعده ‎pe)‏ ا از هم جنسى خاك وجود آدمی و خاك کاخ ‎gated‏ 

صفحه 306:
ae 7 نوحة جند السن ۰ 2 مر منم از ديده كلابى كنء درد سر ما بنشان از ديده كلابي كن: از جشم جاري كن. كلاب از آن جهت كه زلال مانند اشك است. در ضمن گلاب ماية رفع سردرد نیز است. نوحة جغد: به مناسبت آن است که جغد در ویرانه‌ها مسکن دارد و آواز او نشان مكان ويرانه است. معني:بسكه در اين خرابه جغد آواز سر مي دهد ما دجار دردسريمء از ديده اشكي جون كلاب بريز تا سردرد ما فرونشيند. فاعل در همه جملدها خرابة كاخ است. 

صفحه 307:
ae 3- آري جه عجب داري كاندر جمن كيتي مقر جغد است پي بلبل. نوحه است پي الحان معد ۳ ل 0 00 ۳ آوا | .يعني زندگي آميزه‌اي از تلا و وت 

صفحه 308:
ae 4- ما بارگه دادیم این رفت ستم برما مد ا ل رك باركه داد: باركاه ا معني:ما كه باركاه عدالت بوديمء اين ستم برما رفت (عاقبت مان جنين شد)ء ببين كه بركاخ ستمكاران جه خواريها خواهد رسيد. 

صفحه 309:
ae 5- گويي که نگون کرده است ایوان فلك وش را ‎Pea‏ 1 يت الك دهان نكون كردن: سرنكون كردن. فلك وش: نظير فلك. بلند. فلك كردان: جرخ كردنده . فلك كردان:خداوند. معنى:عقيدة تو جيست؟ جه كلك كاخ بلند را سرنكون كرده است: كردش روزكار يا فرمان خداوند؟ 

صفحه 310:
ae ا ا ا ا ل مد ‎nO ces)‏ 0 معني:برچشم گریان من مي خندي که در اين مکان براي چه میگرید. برآن چشمي که در یان ال دلیل این گریه را ابیات بعدي روشن مي‌کند. 

صفحه 311:
3 7- ني زال مداین کم از پیرزن و نيام قد ني حجرة تنگ این کمتر ز تنور آن زال مداد كسري داشت و حاضر نمي شد كلبة محقر خود را براي گسترش ‎ay‏ ا م ن در جهت رضايت خاطر ييرزن ديوار كاخ کج بنا نهاد و از زورگويي حذر کرد. پیرزن کوفه :اشاره به پيرزني است که مقارن توفان نوح از تنور او آب برآمد و مقدمة توفان نوح شد. معني: پیرزن مداین از پیرزن کوفه کمتر نیست و ارزش تنبه حجرة(کلبه) کوچك این کمتر از تنور آن يكي نيست. يعني هر دو مایةعبرت‌اند. اشاره به پيرزني است که کلبه‌اي در حاشیه ایوان 

صفحه 312:
ae Attn ‏ی را یرنه‎ Si ‏از سينه تنوري كن و از ديده طلب طوفان‎ معني: مي داني مداين با کوفه برابر نیست. سينة خود را به تنوري ا ا ا ا يك ‎ails‏ تا یط و تا ین در بیت بعدی است 

صفحه 313:
ae eee SoS NS ‏ا ا‎ li ed ‏ال( ۲۳ بودي دیوار نگارستان‎ این همان درگاهي است که بسکه مردم در مقابلش و برخاك ا ا ‎NENT Ny et‏ ۰ نگارستان چین. 

صفحه 314:
ae ۲ 1 7 مد 0- اين هست همان دركه كو را ز شهان بودي ‎ee rm A ene Lear ery‏ ا ‎Fa concer‏ ‎tle hs‏ لا رو ارت یب عم ان یل :(یاب ایل» دروازة خدا» شهري باستاني در بین التهرین به کار فرات. (شرح سجادي. همانجا). هندوسجازاغلام و دربان. در واژه دیلم و هندو مجاز به علاقه جزء و کل توسیع وجود دارد. معني:این 0000 ال د ركاهي است كه ملك بابل و شاه تركسان غلامان آن دركاه بودند. 

صفحه 315:
ae و( بردي مد بر شير فلك حمله شير تن شادروان صفه: ايوان سقفدارء خانة باستاني سقفدار. شیر تن شادروان: : چهرة شيري که بر شادروان(فرش و پرده) نقش بسته است. شير فلك: برج اسد. معنى:اين همان ايوانى است که شکوه آن شیر شادروانش به شیر فلك حمله مي 6 

صفحه 316:
ae 7 ی ترس وت بن ‎Agen‏ ‏درس رن ‎rece ece‏ را در عدل انوشیروان. کوکبة‌میدان:ظاهراً مقصود گروه دادخواهان فراهم آمده در میدان است به قرينة سلسلة درگه (شرح سجادی» ص 4 معنی:تصور کن که عهد. عهد انوشیروان است و این را با نگاه ی لص عد انوشيروان برياست و ذاذحواهاق دراهم آمده‌اند. 

صفحه 317:
ae ات ‎OS Snr re‏ مد زير پي پیلش بین شهمات شده نعمان نطع: بساط و فرش چرمین. مراد روي زمین است. نعمان بن مرا یر رن اس بیان , ا زر اقم بدين ترتيب در اين بيت مراد از نطع نيز صفحة شطرنج و شهمات را ل سلب شده است. معني:از اسب پیاده شو و رخ برزمين بكذار و ببين 0 ا ا ا ا ل 

صفحه 318:
pS ۱ ae nee ‏ييلان شب و روزش كشته به بي دوران‎ پیل افکن:زورمند وشجاع. پیلان شب و روز: فیل سیاه و سپید شطرنج. اضافة تشبيهي- روزكار » كردش ايام. بي دوران باي و ‎ae‏ رن تار ‎ese‏ لاي سيا ريا زر صو ‎ey‏ 1 لك لال لد برض ات 

صفحه 319:
‎ee)‏ ا ل ا ا مد شطرنجي تقديرش در ماتكه حرمان ‏اا ل ا ۱ ار و إن ررد مال ينا لاه لا است يعني تقديري كه جون شطرنج باز است. ماتكه:جاي مات شدن. ل ا اس د كه شطرنج باز تقدير او را در جايكاه مات ‎7١‏ ‏دراد 5 ‎ ‎ 

صفحه 320:
ae ۱ مد در کاس سرهرمز خون دل نوشروان معني:زمین مست است. زیرا به جاي خوردن ميء در کاسة سر هرمزلنام چند تن از شاهان ساساني از جمله پسر نوشیروان) خون دل انوشيروان خورده است. اشاره است به نهايت درجه خودكامكى و ‎foe)‏ روزگار. 

صفحه 321:
ae 7 بس پند که بود للم سرش مدا ‎ee‏ بت ار بر رز ری بیان بند تاج نوشيروان» اشاره است به يندهايى كه در حاشية اناج نوشیروان حك بوده است. معني:زماني | وان زنده بود و در حاشية تاجاش پندهایی ثبت بود. اکنون که فوت کرده است ‎TE)‏ ای ات ‎ ‎ 

صفحه 322:
ae ۳ ‏رو‎ ae 25s pe ‏كسري و ترنج زر پرویز و به زرین‎ شده بكسن با حاك 210 0222 کسري:معرب خسرو به معني واسع الملك» لقب نوشیروان و غالب شاهان ‎roe Nell)‏ ترنجبالنگ. ترنج زره ترنجي که از طلا مي ا منفذها و سوراخهايي بود و موادي خوشبو در مى كردند و يادشاه همواره به دست مى داشت و مى بوييد و يكى از مظاهر شکوه و تجمل محسوب مي گشت. «6» 

صفحه 323:
ae مد ‎Dy‏ ‏به زرين: بهي موضوع از زرء نظير زرين تره در براي است. معني:اكنون انوشيروان با ترنج زرش و خسرو 1 ررین‌اش کاملا از بین رفته و با حاك کنا ۳۳۳ يعني همة شکوه سلطنت ساساني منهدم شده و آثاري از آن 0 0 بعد که هر دو 

صفحه 324:
ae 9 0000 9- يرويز بهر بومي زرين تره اوري 8 ا اك معني:خسرو يرويز كه از هر جايي جواهر و زینتها را مي آورد و از بساط زر براي زرین تره بستان مي ساخت. 

صفحه 325:
ae . — 5 مد 0- پرویز کنون گم شد. ز آن گم شده کمتر گوی زرین تره کو برخوان؟ رو کم تر کوا برخوان تا ‎eA eee AIP‏ در مي مين هفات ‎eno er Cd Cee eee a Se Oy a)‏ كذاشتند از رزان و جشمدها و كشتزارها و نشستنكاههاي نيكو بشکوه و تن ۳ ۳ ‎isi‏ بودند» شادان و نازان و خندان. معني: اکنون خسرو پرویز نیست شد .بنابراین از آن گمشده کمتر ‎Hess TO NCS ed Roe ec‏ ۱ را بر زبان جاري كن. 

صفحه 326:
ae 31- گفتي که کجا رفتند آن تاجوران این ‎ae‏ ز ایشان شکم خاکست آبستن جاویدان 1ب برسيدى كه آن تاجداران اكنون كجا رفتذائل؟ اد در ‎ices CES‏ 

صفحه 327:
ae )5 ی لا ان لت ارت مد دا رن اسان ا ی هه آسان ولی زاییدن دشوار است. 

صفحه 328:
ae 3- خون دل شیرین است رت مي كه دهد رز بن مد ۱ lb Seo SO yeaa a ‏ا‎ oes ‏اك :زميندار. معني: أن ميكه از انكور حاصل مي شود.‎ ‏در واقع خون دل شيرين و آن خمي كه دهكان در آن شراب مي‎ ‏نهد بواقع از آب و كل (خاك وجود) خسرويرويز است.‎ 

صفحه 329:
ae مد ‎leanne mates cr‏ ار ار رنه ازسته ل له ‎ey enor estes ee)‏ الاك ليت ون عر سير مانند گرسنه چشمي(حریصی) است که از اين کار سیر نمي‌شود. 

صفحه 330:
ae ۲ 1 ۲ #2 مد 5- از خون دل طفلان سرخاب رخ آمیزد 0 زال سپید ابرونپیرزن که از فرط پيري حتي ابروهایش سپید كا ]از دنيا. ی ی اي که هر طفلي از ارين ‎een) he‏ 0 ‎CECE TOSS Mey‏ ل ‎ee‏ ‎JS‏ ۱ ۱ لا 

صفحه 331:
ae ‎Sr Ce Weis ICE aeelo‏ بدن مد تاازدر توزآن يس دريوزه كند خاقان ‏دریوزه کردن: گدايي کردن. خاقان: لقب شاهان شروان. معني:خاقاني تو از درگاه مداین گدايي عبرت آموزي کن. تا ان 0222 

صفحه 332:
7- امروز گر از سلطان رندي طلبد توشه يا فردا ز در رندي توشه طلبد سلطان 8 معني:اگر امروز رندي چون خاقاني از سلطان طلب توشه کند. فرداي قیامت سلطان از شاعر طلب توشه خواهد کرد. به عبارت ديكر امروز بادشاه شفيع شاعر است و در روز قيامت شاعر شفيع شاه خواهد بود. 

صفحه 333:
ae مد ی ار ری تو زاد مداين بر تحفه ز يي شروان زاد ره مکه: توشة سفر مکه ‎ve‏ از مادي و معنوي. زاد مداين: همين قصيدة شاعر است. معني:اكر هر زاير كعبه براي همشهريان خود از مكه سوغاتي مي بردء تو نيز اين قصيده را به عنوان سوغاتي سفر مداین براي مردم شروان ببر. 

صفحه 334:
ae مد ‎JS 5 Ars AXe jon AS 5 739‏ رت پس تو ز مداین بر تسبیح گل سلمان See Sa Saat CS ace orc. aca ‏ه. ق) عموي پیامبر اکرم گل سلمان: تربت سلمان فارسي که‎ ‏مقبرة وي در نزديكي ويراندهاي ايوان مداين جاي دارد معني: هر‎ ‏كس به عنوان تبرك از مكه تسبيحي از خاك حمزه را مي برد تو‎ ‏نيز از مداين تسبيحي از خاك سلمان فارسي ببر.‎ 

صفحه 335:
ae مد 0 اين بحر بصيرت بين بي شربت از او مكذر كز شط جنين بحري لب تشنه شدن نتوان سر لالس زوسن مارا رپ( معاني آن رهايش مكن. دريايي از معاني كه تشنه از كنار آن گذشتن جایز نیست. 

صفحه 336:
ae 1 - اخوان که ز راه آیند آرند ره آوردي ‎ee‏ این قطعه ره ‎Soll‏ است از بهر دل اخوان معني:برادران ۲ دوستاني که از سفر هك با خود ‎see‏ می آورند. ۳ سوغاتي سفر مداین من است برای ‎aS‏ دوستان. 

صفحه 337:
ae 2- بنگر که در این ‎a‏ = سس راند ‎ie‏ ‎Se ere a)‏ و ول ۳ زاكسي که ‎pene clexge pey‏ کرده است. مسبح دل آنکه دل‌اش تسبيح كند. (فرهنك معین) ديوانة عاقل جان:كسي كه ‎ats‏ ديوانه كم عاقل است: ديوانگي در 5-2 0 استفراق در مراتب معنوي(ارمغان صبح. ص 04) معني: بنگر که در این قصیده سراینده فارغ از تعلقات دنيوي و شیفته مراتب معنوي با شعر خود جه ساحري كرده است. 

صفحه 338:
1- مگر بساحت گيتي نماند بوي وفا مد ا رس و ساحت: میدان. گشادگي و فضاي مکان و ناحیه (عیا ۲ ۱ دلبستگي و خوگيري و الفت. انس:آدمیان و این مفرد است به ‎Deel ROO RO a aad‏ فضاي جهان ‎eso‏ از وفا نمانده كه با هيج آدميزادي ۳ الفتي يديد نيامد. 

صفحه 339:
ae = ا ‎Cea “kay cea‏ فسردكان ز كجا و دم صفا زكجا فسردكان: غمكينان: دلمردكان . دم صفا:نفس خالص و باصفا. در ركن دوم مصراع نخست اختيار تسكين ديده مي شود. . معني: چگونه با خود دلمردگان را همدم کنم؟ بین دلمرده‌ها و دم صفا و أث 2 ل 

صفحه 340:
ae 3- درخت خرما از موم ساختن سهل است مد و ليك ازو نتوان یافت لذت خرما درخت خرم از موم ساختن:اشياي مصنوعي از موم ساختن. ساختن گل و گیاه از گل. نخلبندي. سعدي در گلستان آورده: «نخلبندي دانم ولي نه در بستان.» (شرح سجادي ص 146) اين بیت قبلي را تعلیل مي‌کند. معني‌ناز موم درخت خرماي مصنوعي ‎Creed‏ ا ‎CD Nee‏ ا ات 0ك واقعى را جشيد. 

صفحه 341:
ae مد 4 مرا ز فرقت پیوستگان چنان روزي است که بس نماند که مانم ز سایه نیز جدا روزي:نصیب و بهره» معني:از فراق خویشان و وابستگان نصیبم آن چنان است که کم نمانده تا از ساية خویش نیز جدا بمانم. 

صفحه 342:
ae Beeb 1 a 2 ‏اگر به گوش من از مردمي دمي برسد‎ -5 ‏به مژده مردمك چشم بخشمش عمدا‎ میان مردمي و دمي جناس زاید و میان مردمي و مردمك جناس ‎ea Res Ney ea Sa‏ ۱ وجود دارد.(شرح سجادی. ص 147) عمدا:از روی قصد و اراده. معني: اگر نفسي از انسانیت ‎Sh Pop ey oar)‏ این خبر مردمك جشم را عمدا بدان نفس مي بخشم. 

صفحه 343:
ae مد ل 0 وگر بشارت 0 ارجعی: اشاره است به آیقیا أيها الذین النفس المطمننه ارجعی إلي ربك راضيه مرضيه ‎ee ne Nea‏ جنتي. امروز: ‎١‏ ا ا لت ل اا ل 1 اگر در دم مرگ مرا نداي ارجعي برسد و اكر فرداى قيامت بشارت لاتقنطوا فرا رسد. 

صفحه 344:
ae مد 7- به گوش هوش من آید خطاب اهل بهشت كوش هوش: اضافة اقتراني. نويد: مده . ملك بقا: سراي جاويد . ا ‎eS a eee‏ دهند سرای جاوید نصیب وجود تو شده است. 

صفحه 345:
36 ل ا ل 0 0 ‎g‏ وا الم فد Sree Reese هاتف غیبی: آواز دهنده‌ای که خود وی دیده نمی‌شود فرشته اي ‎iS 1‏ زمين است. كوس: طبلء كوس الهي:نداي الهي. ينج نوبه: منظور رسمي است که در نقاره خانه‌هاي شاهان و اميران در شبانه روز سه ء ينج يا هفت بار نقاره مي زدند. ل ا ال 20 007 ]0 بن جهار و ينج صنعت مراعات النظير است. معنى: ‎REM‏ آسمان و آواي الهي با پنج بار " ۱ 

صفحه 346:
36 0 ! ی ‎a aes Seale‏ 00 غريو سبحة رضوان و زيور حورا ‎NOES‏ ا ات ۱ . رضوان:باغبان بهشتي. مراعات ا الل ل ل ‎OD) ce‏ شور و غوغاي تسبیح بهشتیان و زیور سیه چشمان بهشتي. خواهید دمید. سیه چشم ب 

صفحه 347:
36 نيام فد 0 لطافت حركات فلك به كاه سماع طراوت نغمات زبور كاه ادا حرکات فلكه گردشهاي دايمي سپهر. صفت لطافت به جهت موزوني ‎ky)‏ ار در معني رقص و سرور و وجد مجاز ‎less cul‏ : ج نغمه به معني ‎SIs Ie ed‏ ا ا ا ‎OS ee‏ شده و سرودهاي آن 000 كفتهاند.معني: لطافت كردش موزون سپهر هنگام وجد و زيبايي نغمههاي زبور در هنكام خواندن. 

صفحه 348:
11- صریر خامة مصري ميانة توقیع 37 صهیل ابرش تازي ميانة هیجا ‎aa‏ ‎Lev EPCS gE‏ ل ل اود لاسي ‏قلم. توقیع. نشان کردن پادشاه بر نامه و منشور و به معني دستخط ‏و نشاني پادشاه صهیل: آواز اسب. شيهة اسب. ابرش: بر وزن ‏لراش الي اك ی 040 را ‎y[ennvern) yoo ce‏ ا ‎CS re coer‏ ‎re‏ 6 ری در ميانة توقیم» شيهة اسب خالدار در میانة ‎oy 

صفحه 349:
36 2- نواي باربد و ساز بربط و مزمار ند طریق کاسه‌گر و راهارغنون و سه تا باربد: خنيانكر مشهور دربار خسرو پرویز بربط: سازي است مانند طنبوره مزمار: ني که آن را مي‌نوازند. طریق:مقام . پرده. راه. کاسه ‎OMT ne‏ ۱ ارغن يا ارغون بر وزن افزودن» ع هر سه لفظ واحد است. نام سازي که افلاتون واضع آن است و آن كدوي خالي باشد به چرم اندر کشیده و بر آن روده‌ها بندند. (غیاث) سه تا: سه تار. معنی:لحن بط و ني و پردة کاسه‌گر و مقام ارغنون و سه تا. ا نا باربد و صداي 

صفحه 350:
36 امرك م كا ‎Ate ee‏ ار یرانک 15022 ل مر ۳۳ پل ا و ا 0 اي است . کوکو . هزارآواد هزار دستان, دااع نظیر میان مرغان. معني: بانگ فاخته و لحن چکاوك و سار و ناله و صداي کوکو و نغمقبلبل. 

صفحه 351:
نيام فد 4- نوازش لب جانان به شعر خاقاني گزارش دم قمري بپردة عنقا نوازش: به نوا درآمدن » ترنم. گزارش : بیان. دم قمري: با پردةقمري » نوايي است از موسيقي ‎re‏ ۳۳( موسيقي است. در واز يهام تناسب تك شود. ل لا ا 0 0 

صفحه 352:
36 5- مرا از اینهمه اصوات آن خوشي نرسد ‎ues‏ ‎RCS Se) ea‏ ‎eT ONC Smt eee ee‏ ار ديار عزيزي سلام از روي وفا فرا رسد. 

صفحه 353:
36 نيام فد 6- چنا ‎On)‏ 1۳ ل م وش مرا صدر الزمان «لقب رشیدالدین ر ۳۳۳ یا باد خنك که غالباً پيام آور است. معنی: همجنانکه دیش بدون زحمت کبوتر نامه رسان و پيك. نامة رشید و طواط به دست باد صبا به من رسید. 

صفحه 354:
36 نيام فد 7- درست ۳3 ‎Re oe orale pepe‏ صبا چو هدهد و محنت سرای من چو سبا ا ‎ear Es Donon RENE AIP RUC‏ ل ل = ا ا ‎PAE MIG oe el Se CURSOR Wr CENV‏ گرفته از آن جهت است که از ملکه سبا يعني بلقیس به سلیمان ‎ese)‏ ا ‎Ree or errr er erg‏ . معني:حقيقتاً انكار ‎eA UNC geet OOO RT MRC EM owe cr ye =) [Vea ye uer yy‏ و سرای محنت زدة بنده مانند سرزمین سبا بود. 

صفحه 355:
36 انام فد 18 ان زمان که فرو ‎tle‏ ن کتاب کریم همي سرایم یا ایها الملاء به ملا فرو خواندم: تمام و کمال. همة ابیات و خواندم. کتاب کریم: م ا ل ل فيه ةن قالت يايها الملأ إني ألقي إلي كتاب كريم(سورة 27 آية 29) [یلقیس ] گفت[خاصه خویش كاك ‎ey‏ دمن و و طواط (کاب کریم) را خواندم آشکارا از نيكويي ن يان م يكنمء همان طور كه بلقيس از نيكي نامة سليمان ياد 

صفحه 356:
36 9- بهار عام شكفت و بهار خاص. رسيد اماك دو نو بهار كز آن طبع و عقل يافت نوا بهار عامتبهار عمومي مراد بهار طبیعت است: بهار خاص: پیام و طواط مراد است. نوأً: توشه و خوراك معني: بهار طبيعت شكوفا ‎See RCE teres ec Sn ec‏ 0 خود دریافت کرد. 

صفحه 357:
۲ اد ره ‎a gee‏ دو نوبهار کز آن طبع و عقل یافت نوا 1 اعتدال مزاج: مقصود اعتدال ربيعي ۳ شب و روز مساوي مي ا ا ا 0 ۳ ۱ طبيعي است و بهار ویژة من از شعر رشيد و طواط است. 

صفحه 358:
36 4 انام فد 1 سزد که عید کنم در جهان به عز رشید كه نظم و نثرش عيد مؤبدست مرا ‎Or)‏ ل ا ل ل معني: مي ارزد ا ل ا ا ل ا كم ‎tiny comer seeen yy‏ 0 

صفحه 359:
3- اكر به كوه رسيدي روايت سخنش ل زهي رشید جواب آمدي به جاي صدا و ‎OS rere es‏ ان اسع كرض ‎aap ea IM yo Sls:‏ رو راد صدایش به کوه مي رسید به جاي پژواك کوه مي‌گفت :آفرین بر رشید و طواط. 

صفحه 360:
36 ‎en on i em TCI‏ مهاه مقر ‏بیاض صبح و سواد دل مراست ضیا ‏روايت:خواندن شعر كسي. زهيناز ار ا 0 1 پژواك ۳۳ راوي شعر و طواط صدایش به کوه می رسید. به جاى يزواك كوه مى ‎peep’ | rere‏ ا كك 

صفحه 361:
ا ا ل ل لك به هم نماید پروین و نعش در يك جا بووین شش ستارة کوچك که با هم ۱۳۱۰ زمستان از اول شب نمایانباشند. نعش: همان بناتالنعش ی رس ری م ‎Err‏ ‏5 36 انام فد 

صفحه 362:
36 ‎Meena Carn)‏ ا ا ‎CL re‏ انام فد ‏كه نعش و يروين در آفتاب شد ييدا معنی: سخن‌اش چون آفتاب درخشان است و شگفت آنکه :ل ا 

صفحه 363:
36 1 4 2 8 2100 26 براي رنج دل و عيش بدكوارم ساخت 6 ا و گوارش. تركيبي است که براي هضم غذا مي خورند. تحیت :درود. ‎oro‏ ا را ‎Ce OS Oe a eS‏ باشد. ثنا: ستایش. معني: رشید از شعر خود براي مداواي رنج دل و زندگي ناگوارم از درود و ستایش معجوني مفرح ساخته است. 

صفحه 364:
a Ca ie eee era eran ‏ا از قوت‎ ‏مفرح از زر و یاقوت به برد سودا ام‎ معانیش:مفاهیم سخن و طواط را از جهت گرانبهايي به یاقوت وزر که ات و و اديه سرج يفوت بأ ‎TORE COs porip2‏ ا ‎Fe Pacer re Urine]‏ قيمتي از قبیل یاقوت و فیروزه و عقیق و جز آنها مي ریختند و عقيده داشتند كه موجب نشاط بيشترى است. ic 

صفحه 365:
36 انام فد 2« ‎nea‏ سرشتهاي چهارکانه واي در عي حال رنگ زر (زردي) با صفرا و رنگ یاقوت(سرخی) با دم (خون) مناسبت دارد که خود دوتای دیگر از مزاجهای چهار گانه‌اند. (شرح ۱ ‎Ce et SE Rar son OE ner‏ 

صفحه 366:
36 انام فد ا ال لاي سين راون مرا به طنز جو خورشيد خواند ان جوزا مه سي روزه: ماه سي روز بسیار لاغر و ضعیف است. مهي سي روز: تمام سي روز ماه. جوزا: دو کودك بر پاي ایستاده. دو پیکر. معني: رشید که چون برج دو پیکر است به شوخي من ضعیف‌تر از ‎clo‏ 0 

صفحه 367:
ae مد 9- به صد دقيقه ز آب درمنه تلخ ترم به سخره جشمة خضرم جه خواند آن دريا دقیقه:نكتة باريك. ‎es eee‏ از كياه دارويى. ‎cule)‏ 0 خضر: ‎[eared ere bearer‏ شید. معني: به دلایل باريك من از اب درمنه تلختر هستم. اما رشيد از روي طنز مرا اب حيات خوانده است. 

صفحه 368:
36 ‎J re‏ انام فد 0- طويلة ۳ و يك جواهر داشت نهادمش به بهاي هزار و يك اسما ‎Meer Ps em pe reac) cell‏ ل ‎(lo).‏ رشید است. هزار و يك اسماء :هزار و ی ۱ حاد 2 ‎orm serene‏ ۱۳ آرزش هزار و يك نام خداوند را قایل شدم. 

صفحه 369:
36 نيام قد ‎Ree eel ela at‏ ان شش دگر را شش روز کون بود بها ‏شش روز کون:اشاره به آفرینش جهان است در شش روز خلق لس ا ا ا ‎al ae RO‏ سا بيت باقيمانده هم مساوي بود با شش روز ايام أفرينش (شاعر ا ال ل ا ةق 

صفحه 370:
36 2- مكر كه جانم از اين شكال 0 ا انام فد گریخت در کنف او به وجه استسقا ‎ea Ca Caer Cee a FOR 10) ge Ce po‏ ا ل اب خراحت ‎ha eee‏ ‎FeO OOP FRO Ur ae WOE ELD SCR Cp DO‏ ‏ل ا 

صفحه 371:
36 5 كه اوابه ينج انامل بد ف ‎clk‏ سفن ‎a‏ ‏ز هفت کشور به جانم ببرد قحط و وبا امل ج انمله. سرانگشتان. فتح باب:گشایش در هت فصو كان اضافة تشبیهی. تمامي وجود. معني يرا كه رشيد با ينج انكشت ال ل ا ين وجودم بزدايد. 

صفحه 372:
4 حیات بخشا در خامي سخن منگر نيام فد Le ESM ie cee ‎Ee Boea)rer be‏ ل ككل سر ‏فرزانگان .مرا عموي خاقاني است معني: اي رشید حیات بخش دا( ی راز رت تا ادو ۳ 4 

صفحه 373:
ا ا ا را 1 ميانة خاراکنی ۱ ۰ ۳ 0 معني: تمام روشنايي فکر و باطنم وابسته به حضور عمویم بود و با مرگ وي تمام آن روشني از بین رفت. 

صفحه 374:
36 506 5 ۳ 00 ‎eel)‏ ا ا لك 0 چو عم بمرد. بمرد آن همه فروغ و صفا م ‎ope yee gee IN EB ree (Ae‏ با مركج وي تمام أن روشني از بين رفت. 

صفحه 375:
36 ا انام فد كه بركشيدةحق بود و بركشندة ما خيره كشي: بيهوده كشتن. برکشیده: برگزیده. بر کشنده :مایه ‎ay‏ ا ا ا ل جهان كمان عليه كشتن بيهودة كسي كشيد كه وي برآوردة خدا بود و باعث ترقى من. 

صفحه 376:
36 ‎(ks lees cell (|‏ م از آنك و زاين قصیده نمودار ساحري کن از ‎Leee‏ ان ‏ا ‎SO‏ و ‎Ry RO Sea Co reser nearer)‏ 

صفحه 377:
id 39- ل ننه نيام فد به هر كسي ز من اين دو ‎Rupe)‏ ‎reel Carey ces‏ ا ل ا ل هر كسي شانس آن را ندارد که من ثنایش بگویم. خوشا به حال تو ۱[ 

صفحه 378:
id ‏رات‎ ee eee ‏ا ل ا نيام فد‎ دم زدن: ادعا كردن. دم را بستن:خاموش و ساكت كردن. كنك ل زبان معني: اكر ابلهي مدعى شو 107071055 ‎Fo‏ ‏ال ا ا ل ال ‎Few a9,5‏ 

صفحه 379:
id 1 كمان كروهة كبران ‎IS‏ 225 بام فد که چار مرغ خلیل اندر آورد ز هوا كمان كروهه: كمانى كه در گلوله نهاده رها کنند. (غیات) كبران:كافران.جارمرغ خليل: كبوتر و زاغ و خروس و طاووس معني:کافران آن وسیله و قدرت لازم را در اختیار ندارند كه معجزداي از ايشان سربزند. 

صفحه 380:
id 2- اكر جه هرجه عيال منند خصم منند نيام فد جواب ندهم الا انهم هم السفها عیال: به کسر اول به معني زن و فرزندان و دیگر توابع(غیاث) ‎ace)‏ ا ‎SO a cede‏ ل و طبع او هستند. لیکن اکنون به دشمنان وي بدل شده اند. انهم چا ا السفهاء ولكن لايعلمون. معني:اكرجه اكنون ريزه خواران خوان طبع من تبديل به دشمنانم شدهاند. ليكن من ياسخ نان را جز ل ا 1 

صفحه 381:
36 3 که خود زبان زباني به حبس گاه جحیم ‎“ti‏ ‏د جو ‎١‏ اجب که ۱۳۳ عیال:به کسر اول به معني زن وفرزندان و دیگر توابع. (غیاث) منظور شاعر از عیال منند. شاعران دیگر را مي كويد كه نان خور طبع او هستندء ليكن اكنون به دشمنان وى دل شدهاند . انهم هم ای ار سورة دوم آية سيزده الاانهم هى ‎cll‏ 5 ل الل للا ار تبديل به دشمنانم شدهاند ليكن من ياسخ أنان را جز به اينكه انان ‎oe‏ 0 

صفحه 382:
۰ Se eB C TE Ser. 0 Fee ‏ا ا ا‎ ETE gle ‏كه ميوهداش معني آن ا رم‎ ‏درختي شمرده شده است در اندلس كه جون برك ان را زير‎ . ‏سر نهند و بخوابند هرچه فراموش کرده باشند بیاد آورند‎ ‏درختي که برهر جانب آفتاب بگردد برگهاي آن رو بدان جانب‎ ‏کند. معني:سخن ۳۳ درخت سخن من بهره مي برند‎ ‏هرجند كه خود به تمامى معنى درختك دانا باشند.‎ 

صفحه 383:
id 1 1 نيام فد 5 دعاي خالص من پس رو مراد تو باد كه به ز یاد توام نیست پیشوای دعا معني: دعاي پاك من بدرقة آرزوي تو باشد زیرا بهتر از یاد تو ا دعا نمي‌شناسم. 

صفحه 384:
ا 0 منطق الطير ايام فد ‎ee eTocs a‏ ا خيمة روحانیان کرد معنبر طناب ‏نفس: دم.!/ سر به مهر: ممهورء دست نخورده.!/ ملمع: رنكارنك. ملمع نقاب: كنايه از اشعة زرين آفتاب. صبح ملمع نقاب. صبح 00 كه اراشعة زرين آفتاب يديد مىآيد.)/ خيم؛ كانه از أسمان.// ‏کی 

صفحه 385:
ae مد Dy ‏روحانيان: كنايه از فرشتكان.!/ معنبر:عنبرين شده. خوشبو؛ معنبر‎ ‏طناب: کنایه از شعاع خورشید.// معنی: بامداد با نقابی رنگین بر‎ ‏چهره با اولین نفسي که زد (بیدارشد) آسمان را با پرتو معطر‎ ‏خويش بر كرد.‎ 

صفحه 386:
ae مد ‎Pees 5 jl gS ee‏ ده ار کر مسا ‎KY RUCee pee peer Cor Ege Sey Se)‏ ل ا ‎lop LEDS RN CME MECN SCE TE ES I)‏ )4< زره تشبيه شده و وجه شبه حلقه حلقه بودن آن دو. تيغ و درع ا ال ‎oy py aiten‏ 520 

صفحه 387:
ae 3- بال فرو کوفت مرغ» مرغ طرب گشت دل ‎Agen‏ ‏بانگ برآورد کوس. کوس سفر کوفت خواب ۱ شروع خواندن بال‌ها را به هم مي‌کوبد. مرغ طرب گشت دل: بعني دل مانند پرندة شادی شد.// کوس کوفتن: به قصد آمادگی حرکت مسافران بر طبل مي‌زدند./ معني: پرنده (خروس)] بالها را بهم کوفت و دمیدن صبح را خبر داد» دل نيز شاد شد. انگار بر کوس ‎Serer les] en) he arreeor FIT)‏ ا 0 

صفحه 388:
ae 4 صبح برآمد زکوه چون مه نخشب ز چاه ابام فد ماه برآمد به صبح چون دم ماهي ز آب صبح: منظور سپيدة بامداد است.// ماه نخشب: مراد آن ماه است که هاشم بن حکیم بن عطا معروف به مقنح. مقتول یه سال 167 ه.ق. از چاهی بر می آورد و در ادب فارس به ماه کش و ماه ار چاه بیرون می‌آمد از پشت کوه درآمد. ماه نیز مانند برآمدن دمب ‎ale‏ ۳ در صبح پیدا ‎meee‏ 

صفحه 389:
ae رد ار رت نيام فد نيزة این زر سرخ حلقة آن سیم ناب ۹ Wert Car ‏ا ال ا ا‎ Soe) ‏اشاره به بازیی دارد که در آن بان ره حلقه را مىربايند. (شرح‎ ‏سجادي ص 158) در مصراع دوم. نور خورشید سرخ و نور ماه‎ ‏معني: شعاع خورشید حلقة ماه را ربود‎ Rowe oer Best chee ‏(روز امد و شب رفت)» شعاع خورشيد سرخ و حلقة ماه سييد‎ خالص بود. 

صفحه 390:
ae ‎cust -6‏ عربي‌وار بود بسته نقاب مد ‎ ‎ ‏از چه سبب چون عرب نیزه کشید آفتاب ‏نقاب بنفش: روي بندي كه اعراب بر روي مي كشيدند. اشاره به ‎Si,‏ ا ار ل ال ا ل ‎Spee‏ رت روبند بنفش داشت به چه دليلي آفتاب مانند عرب نیزه بر او كشيد. (جرا شب رفت و روز أمد؟) 

صفحه 391:
ae مد 0 كتف آفتات ا ‎eee na Pelee ycy‏ 1 اعرابیان: جمع اعرابی یعنی بادیه نشین./ مأب: با زگشت.// معنی: بر دوش آفتاب جبة زرین است و مانند بادیه نشینان عرب به کعبه ا 

صفحه 392:
ae مد 8- حق تو خاقانیا کعبه تواند شناخت ز آخور سنگین طلب توشة یوم‌الحساب ۳ سنگي./ بوم‌الحاسب: روز حساب. قیامت./! معني: اي خاقاني حق ترا كعبه مي‌تواند ‎ee creer ceoy‏ ۱ آبشخور زمزم توشة آخرت بردار. 

صفحه 393:
ae مد 9- مرد بود كعبه جوي طفل بود كعب باز چون تو شدي مرد دین روي ز کعبه متاب کعیب: قاب که با آن بازی می‌کنند کعب بازء همان قاب باز است .| اسان كامل. كعب وكعبه: جناس زايد. مرد و طفل؟ تهاذ ‎1١‏ ‏معني: انسان کامل کعبه‌جوي است. اما کودك کعب ال ‎Pear‏ ‎PO Ome ecm ee ACEC ree‏ 

صفحه 394:
ae 0- كعبه كه قطب هدى است معتكفست أآر سكول مد ی را ررإرفطرات هدي: هدایت و راهنمایی؛ قطب هدي: محور هدایت./ معتکف: از ۳ يعني كوشه نشین.| معني: كعبه كه محور هدايت است از با دگرگون نمي‌شود. 

صفحه 395:
ae مد 1- هست به پیرامنش طوف کنان آسمان ا لت در این بیت کعبه به قطب يا محور آسیاب و آسمان به خود آسیاب ‎nwce vont)‏ 0 معني: آسمان در ييرامون كعبه طواف كنان و كردان استء آري آسياب حول محور خود مي كردد. 

صفحه 396:
ae ee ‏ار لم مسف‎ Remen Renee) شاه مربع نشين تازي رومي خطاب lll [lise sa ‏صاحب خانه شاه مريع نشين: اك‎ 2 cal ‏انا ل اس رساك سامير‎ ce ‏اسلام مكه بوده و قبلة اسلام كعبه است.// تازي رومي خطاب: مقصود‎ ۲ ( ‏که سیاه است و تازی؛ لیکن سپیدپوستا‎ ا ا ا ا كت 7 00 نعي صاحبخانة كعبه خداستبناجار نام حجرالاسود شاه مربع نشين شده است. 

صفحه 397:
ae 3- رخش به هرا بتاخت بر سر صفر آفتاب منم رفت به جرب آخوري كنج روان در ركاب ا ۱ صفر: برج حمل.// جرب آخوري: فراخي روزي. گنج روان؛ گنج قارون كه كويند ييوسته زير زمين حركت مي كند.!/ معني: آفتاب» ‎ME ron)‏ ا ا 02 تاخت (وارد برج حمل شد) و در حالي كه كنج روان (يرتو خورشيد) در ركاب داشت به سراغ آبشخور فراخ رفت. مضمون بیت: رسیدن بهار. 

صفحه 398:
ae 0000 ال ال بل يه شكال 00 گت حا از نیات کشت مپلیا ۱۳۰ كحلي: منسوب به کحل؛ سرمه. جامه‌اي سرمه‌اي.|! كحلي چرخ: جرخ سرمداي يوش يا سرمهاي رنك.// عودي خاك: خاك به رنك و بوي عود.!/ مهلهل: خشن بافته شده و منقش.!/ به تاب: از جهت تابيدكي.// معني: آسمان نيلكون از ابر به شكل زنجير يا حلقوي درآمد و خاك خوشبو بواسطة كياه از حيث تاب انبوه و تنك شد. 

صفحه 399:
ae مد 35- روز چو شمعي به شب زود رو و سرافراز شب جو جراغي به روز كاسته و نيم تاب ی روز مانند شمعي ل و اد بالا 5 و شب مانند جراغي كه در روز بسوزد كم نور است. (صبحء آفتاب بسرعت منتشر مي‌شود و در چنین حالي شب به انتها رس 

صفحه 400:
ae . 0000 ‎ic OD Dee et eee OS eA‏ شيشة بازيجه بين بر سر آب از حباب دردي: ته نشین شدة روغن و شراب و نظایر آن.// مطبوخ: ‎EOE‏ | 5 شعبده بازي تشبیه کرده است و بقاياي سیل و رگبار به ته نشست جوشانده.// معني: انجه از سر سيل و ركبار بر سر سبزه بر جاي مانده مانند تهنشين جوشانده است و حباب بر فراز آب نظير ‎oreen‏ ا 

صفحه 401:
ae 7- مرغان جون طفلكان ابجدي آموخته سوه iter ‏ا‎ ابجدي: منسوب به ابجدء منظور حروف الفباست.// الحمدخوان: خوانندة نخستين سورة قرآن. منظور آنكه بلبل نخستين آوازش در ستايش خداوند است.!/ خليفه: در مكتبهاي قديم به جاي مبصر أمروز در كلاسها بوده است.// كتاب: مخفف كتاب به معنى مكتب | معنی: پرندگان مانند کودکان الفبا آموخته‌اند. و بلبل» اد ادا ‎ROTA‏ 

صفحه 402:
ae مد ‎EL Ske 55 plore IF oljgi 5 Ugo -18‏ مجلسشان آب زد ابر به سیم مذاب ‏نوزادكان: استعاره از: كلهاي ا ‎Penola‏ ‏کنایه از: خی ‎PSS‏ معني: دیشب باغ از حضور گلهاي نورسته مجلس جديدي آراست,. و ابر اين مجلس را با باران طراوت بخشيد. 

صفحه 403:
ae مد 9- داد به هر يك ۳ از زرد و سرخ خلعه نوردش صبا رنگرزش ماهتاب ل ا ا ل ل ۱ ا ا يا بود. 

صفحه 404:
ae مد ار نرگس با طشت زر کرد به مجلس شتاب شمع گل: اضافة تشبيهي است؛ گلي که چون شمع فروزان و تابنده ل ا ل الك اشاره است به رنگ زرد میان گل نرگس که گلبرگهاي آن سفید زا 8 ست رر به مجلس شتافت.)/ مضمون بيت: زيبايي چمن پس از باران. 

صفحه 405:
ae ‎ee cera eer Sr‏ ا ‎Pe‏ مه ‏26 راگن لاله عذاب ‏طلق: معرب تلك» سنگي کاني. روغن طلق. روغني كه از طلق گرفته مي شود. ‎a‏ ‏سوختگي از آتش لاله (به مناسبت رنگ سرخ آتشین آن) تصور شده است./ معني: ژاله از هوا بر آن گلهاي باغ روغن طلق ربخت ‎cai) |‏ اد ۱۳ 

صفحه 406:
ae ی مد 2- هر سوي از جوي جوي رقعة شطرنج بود بيدق زرين نمود غنجه ز روي تراب ۱ ‎Ea ee et el cD REE ee a ae code‏ تشکیل شده بود و غنچه از روي خاك همچون پیاده پیش مي‌آمد./ مضمون بیت: راه افتادن جریان آب باران. 

صفحه 407:
ae ا را ‎ee‏ بیدق زرین نمود غنچه ز روي تراب ۱ ‏ار‎ aes) ‏خیرالثیاب: بهترین جامه‌ها// معني شاخة کل افشان بهترین‎ ا ا ا 0 ا ا ل ا ا 0 روي كلهاي باغ در اثر بارش باران. 

صفحه 408:
ae ‎wt 1 5‏ مد 4 مجمر گردان شمال مروحه زن شاخ بید ‎eel can‏ اياي ‏مجمر: عود سوز. بخوردان. باد شمال به بخوردان تشبیه شده است.// مروحه: بادبزن.// لعبت: عروسك. کنایه از ستارگان آسمان.// شهاب: ا ۳ 00 | اك م شود.// معنى: باد شمال مانند بخوردان واشاحة بید مانند بادبزن شده و هوا را معطر مي‌کند. آسمان با ستارگانش بازي مي‌کند و شهاب زوبین مي‌افکند. 

صفحه 409:
ae مد 5- ييش جنين مجلسي مرغان جمع أمدند شب شده جون شكل موي مه جو كمانجة رباب شكل موي: به شكل موي سياه.!/ رباب: ساز زهي.// كمانجة رباب: كمان كوجكي كه بدان وسيله رباب را نوازند. كنايه از: ماه.// معني در مقابل چنین مجلسي پرندگان گرد اد ۳ سياه و ماه مانند كمانجة رباب باريك شده است. 

صفحه 410:
ae مد 0 فاحته گفت از نحست مد 2۰ سال سازد از آن برگ تلخ ماية شیرین لعاب تا وتو // تحل: زنبور عسل./ شیرین لعاب ۱ كي رمن را شهد.!/ معني: ۳ به مدح شكوفه يرداخت كه زنبور ا ل كنت 

صفحه 411:
ae مد )07 ات ول بر تا نت اج اس رات ‎RUPE CC RE gece ce‏ سي 1 5 - كل ار شكوفه بهتر استء زيرا شاحة در حل ‎[1١‏ 905 کر 5 

صفحه 412:
ae مد ا ا ات ان 3 كه كنيد كل ,ا 2ك قمري: كبوترء ياهو.// كنبد كل: غنجة كل.!! معني: كبوتر ياهو گفت: مملکت درخت سرو از گل بهتر است. زیرا گل را اندك وزشي از باد خراب می‌کند. 

صفحه 413:
ae مد 0- ساري كفتا كه سرو هست زمن ياي لنك لاله ازاو به كه كرد دشت به دشت انقلاب ساري: سار.!/ زمن: زمينكير. مزمن از ا ا ا ا ا ل ل ۲ نها را دگرگون ساخته است. 

صفحه 414:
ae مد 1 صلصل گفتا به اصل لاله ۰۰ ۳۱ سوسن يكرنك به جون خط اهل الثواب صلصل: فاخته. دو رنگي لاله به جهت سياهي وسط آن است.// خط اهل الثواب: نامة اعمال نیکوکاران./ معنی: فاخته گفت: چون ‎Jl) 0 afb)‏ )5 رنک است. سوسن یگرنگ مانند نامه عمل ثوابكاران از لاله بهتر است. 

صفحه 415:
ae Agen atk Gur 5 See eM BOI) Sly eer comin برندهاى كمى كوجكتر از كبك معمول 20161 1007 | ‎ear fot‏ ل ‎alls pee En eM‏ بد فاع و ار ور ‎ES Ah‏ درء سرآغاز.// معني: تيهو كفت: سبزه از سوسن بهتر است. زيرا 0 باغ پدید مي‌آید سبزه است. 

صفحه 416:
ae مد 2- طوطي گفتا سمن به بود از سبزه کو بوي ز عنبر كرفتء رنك ز كافور ناب تا از درخت كافور به دست مي‌آید.| معني: طوطي كفت: سمن از سبزه بهتر استء زيرا كه سمن بوي خود را از عنبر و رنكاش را از کافور خالس گرفته است. 

صفحه 417:
ae اا ا گت سوه كرسي جم ملك او و افسر افراسياب هدهد: مرغ سلیمان است./ كرسي جم: اینجا مقصود شیراز است. از ‎ae‏ ل ‎eS Re‏ ۱ شيراز يايتخت ملك سليمان يعني فارس خوانده شده است.!/ افسر افراسياب: اشاره است به حلقة زرد رنك كه در ميان كل نركس ‎aaa ed RO eae Ten‏ ‎mn)‏ 00 كلاه كفت: نركس از سمن بهتر است زيرااكه ‎illo‏ 50 

صفحه 418:
ae مد 4- جمله بدین داوري بر در عنقا شدند کوست خليفة طیور داور مالك رقاب عنقا: مرغی افسانهاي؛ سیمرغ.// خلیفه: پیشوا/ رقاب: ج رقبه: گردن. در مصراع دوم واژه خلیفه را باید با (ي) ساکن خواند: 000 معني: ا داوري ‎CORSE‏ ‏000005 واو صاحب اخثيار أنان است. 

صفحه 419:
ae مد و صاحب ستران همه بان ۳۳ عن ع ‎NM‏ صاحب سئر: پرده‌دار. // خرم: بارگاه. مکان مقدس. // کبریا: ۳۳ تنگ یاب: آنچه به دشواري ‎Ce es‏ معني: يردهداران عنقا همه بر ایشان فریاد زدند. که حرم عنقاء بارگاه مقدسي است و بار يافتن بسيار مشكل است. 

صفحه 420:
ae ا ‎by‏ ل هيه ابام فد حاجب اين بار كو ورنه بسوزم حجاب 00 ‏ب‎ Ces ‏ل ا ا ل‎ Vee Er NCy ‏خیمه سبز را خواهد سوزاند. پرده‌دار این بارگاه کو و گرنه پرده را‎ ‏مي‌سوزانم.‎ 

صفحه 421:
ae 7 مرغان بر در بپاي عنقا در خلوه جاي 9 فاخته با پرده‌دار گرم شده در عتاب CU Cty pee oT Be AS penne er meres ‏خلوه جاي: جاي‎ Sy ae Sg er ger ee seers te ‏درشتي بود.‎ 

صفحه 422:
ae acl ‏هاتف حال این خبر چون سوي عنقارساند‎ 8 ee ery Ct we nee aera reed ‎A COMO IROC) PCN [eat Rewer Reap wee Are 5‏ از محض آنکه اوضاع را به عنقا گزارش داد. عنقا آمد و آنان را فراخواند و شروع به سوّال کرد. 

صفحه 423:
ae ‎J 1‏ ۱ مد ‎eed‏ ا ا ره خود بخودى باز داد صبحك الله جواب ‏الاانعم ا ا ‎aCe al‏ لح الله (.. صیاحا): خدا بامداد ترا نیکو گردان ۱ بلبل پس از سجده در برابر سیمرغ گفت: بامدادت خوش بادا پس سیمرغ خود به خود پاسخ داد: خدا بامداد ترا نیکو کناد. 

صفحه 424:
ae 0- قمري كردش ندا كاي شده از عدل انو ‎Cea‏ ‏دانة انجير رز دام كلوى غراب ا ا ل ا جور ررمي است كه كويند: مرغي كه انجير ميخورد نوكاش كج است. اصولاً ‎|١١٠0‏ إندكاتي كه نوكشان كج است ميخورند ليكن برا (01 00 نوكاش کج نیست گلوگیر است./ معني: قمري با اشاره به سیمرغ ا ‎ot OC oa CNY Cot pe‏ ۱ بامداد ترا نيكو كناد. 

صفحه 425:
ae مد 41 واي که ز انصاف تو صورت منقار کبك صورت مقراض گشت بر پر و بال عقاب 07 1 5س كة در ساية انصاف تو شكل مثفار 25 0" قيچي بر پر و بال عقاب مي‌افتد. 

صفحه 426:
ae 2- ما به تو آوردهايم دردسر ارجه بهار مد دردسر روزكار برد به بوي كلاب دردسر: در مصراع اول: شكوه و كلايه. در مصراع 0 حقيقى و اشاره بدان اعتقاد دارد كه كلاب ماية دفع سردرد است. جناس تام میان دردسر اول و دوم./ معني: ما گرفتاري و گلاية خود را پیش تو آورده‌ایم. گرچه بهار سردرد طبیعت را با بوي گلاب درمان كرده است. 

صفحه 427:
ae مد 3- دانکه دو اسبه رسید موکب فصل ربیع و ترا رال ره 20100 معني: بدان که ی بهار بسرعت فرا رسيد و روزكار يير دوباره عهد جواني را به دست أورد. 

صفحه 428:
ae مد 4 خیل ریاحین بسي است ما به که شادي کنیم زین همه شاهي کراست کیست بر تو صواب معني: لشکر گلها متنوع است. ما به کدام گل شادي کنیم؟ و از میان این همه شاه‌شاه کدام است و نزد تو سزاوار؟ 

صفحه 429:
ae ‎al 1‏ ۳ مد 5- عنقا بر كرد سر كفت: كز اين طايفه ‎9 3 wl ly 55 EE ene eee ieee ghee: 9 ‏گروه گلها يكي دستش و ديگري‎ eras) ‏است.‎ ‏(اشاره دارد به تنوع رنكها) 

صفحه 430:
ae Pea Clute eS eoveprere Ue gel \c) خورده گه از جوي شیر گاه ز جوي شراب ‎ale Sacer‏ ل ل تت لك كا رود؛ سیاه چشم بهشتي. خورده گه از جوي شیر.. اشاره است به ار ده لأثار بين وانهار من عسل مصفي (سورة 147ي5 15؟ .| دوهاست از آب نه کندا و نه حال گشته و جویها از 1 ‎aed‏ ۱ ‎ 

صفحه 431:
ae 7- كرجه همه دلكشند از همه كل ‎ee a‏ كو عرق مصطفاست و اين دكران خاك و آب ‎ae et yes‏ ی الست. از قول پیامبر در حدیث است كه الورد الحمر منيء بنابراين آن را عرق مصطفي كفتهاند زيرا از ‏0 ‏معني: كرجه همة كلها زيبا و تاره هستند ليكن كل سرخ جون ‏عرق مصطفي است از همه بهتر و مابقي محصول معمولي آب و خاکند. 

صفحه 432:
ae 1 مد 8 هادي مهدي غلام. ‎el‏ صادق كلام خر سس سار تایب دارد.// چارم کتاب: قرآن و سه کتاب دیگر: زبور تورات و انجيل ‎ee eee Ro‏ ی در ادامه بیت پیشین مي كويد: حدرت مصطفي هدايت كننده 1 ‎a g pike Catyy altol «leas‏ ی 

صفحه 433:
ae مد ‎ol =!‏ ملوك تاج ده انبيا ‎Sepia fre cc ls 5‏ ‎Re Rearge sc are 8/70 ee es 

صفحه 434:
ae مد 0- احمد مرسل كه كرد | و زخم تيغ تخت سلاطين زكال كردة شيران كباب تیش تافتن. تف.|/ زخم تیغ: ضربت شمشیر./ زکال: زغال.// گروه: 0 

صفحه 435:
ae مد 1- جمع رسل بر درش مفلس طالب زكوه هه ام ال سیسات ا ا ا ‎٩ ge‏ ها ما یا را و ات ات کین ترد: ار همة ييامبران بر در محمد (ص) تهيدست و زكوه خواه هستند و او تاج رسولان و بازركان واجب الزكوه است. 

صفحه 436:
ae Agen po pS Cle eeu OIE > 900 ‏شلك كر شرف عطلة‎ o) عطسه: زاده» ‎Pen ESS‏ آدم است اشاره به حدیث نبوي دارد: ‎Les cee‏ دم تین الماء و الطین (من پیامیر ۰ ۱ ۳۳ Re ‏حضرت آدم پروردة پیامبر است و مسیح نتیجة آدم. زهي فرزندي‎ ‏که از راه شرف و بزرگي. پدر نتيجه و پروردة اوست.‎ 

صفحه 437:
ae مد 3- گشت زمین چون سفن چرخ چو کیمخت سبز ‎esc Serra‏ 1 سفن: يوست درشت كه بر قبضة شمشير وصل كنند.// كيمخت: جرم ساغري.// قراب: غلاف.// معني: زمین زمخت شد مانند پوست ل ‎Meir‏ | 

صفحه 438:
ae مد خاك درش كار دو صد دره كرد راند بران آفتاب بر ملکوت احتساب دره: تازيانه.// ملكوت: عالم مجردات.// احتساب راندن: اجراى حدود شرعي كردن نظير تازيانه زدن در برخي موارد. جناس مصحف در دره و ذره.// معنى: ذره خاك در محمد(ص) كار دو صد تازيانه كرده است و آفتاب با آن ذره بر عالم ملکوت اجرای حد شرعی کرده ۳ 

صفحه 439:
ae مد ا ‎sneer)‏ ا ل ا لكت ۱۳ ‏ا ا‎ SNCs aE ee 0 ‏ات‎ oor ‏ا ل ل ل‎ ‏است.// تاب: پیج و تاب./ معني: ناچار از ترس آن تازیانه بند آهنگ‎ ‏رهاوي بربط زهره رفت و كوك زه أن خراب شد.‎ 

صفحه 440:
ae مد ‎BSCE‏ ا له راند سپه در سپه سوي نشیب و عقاب روز بدر: جنگ پدر که در رمضان سال دوم هجرت ای ال ۱ بدروار: ماه كامل.// عقاب: جمع عقبه: كردوندها./!/ معني: ۳1 ندیده‌ای که آن شاه دین (پیامبر) در جنگ بدر مانند ماه کامل سياه را در نشيب و كردونهها حركت داد؟ 

صفحه 441:
ae ۳ مد یر ۱ بهر نهنگان کین کرد محیط از سراب ‎W IN Se POORER RC LC STS ICO Orne a be)‏ اا کین: کنایه از: پهلوانان کينه‌جوي دین.! معني: ‎e omens‏ ۱ ‎Sa eee RC es ES re‏ يعني او پاور مجاهدان است. 

صفحه 442:
ae مد 8- از شغب هر پلنگ شیر قضا بسته دم و ز فزع هر نهنگ حوت فلك ریخت ناب Fee reer Crore ‏ل ال‎ ene Snes Seen ‏ل ا‎ ‏از فریاد هر‎ ۳ sists) ‏ماهي.// ناب:‎ | ‏ن ماهي‎ ie ‏فلك‎ زوك 

صفحه 443:
ae مد ۱ eater eve EP (Cl) ‎ear ven ane joer or) |‏ ا قن ‏تأیید: تصدیق. توانا کردن./ غاب: بیشه./ معنی: در جهت توانا ون ا ‎Remorse‏ ‏02 

صفحه 444:
ae مد 0- در علمش مير نحل نیزه کشیده چو نخل غرقة صد نیزه خون اهل طعان و ضراب میر نحل: نحل زنبور عسل و امیرالنحل لقب علي(ع) است./نیزه كشيده جو نخل: نيزه را به برك نخل تشبيه كرده.// طعان: نيزه به یکدیگر زدن./ ضراب: به یکدیگر شمشیر زدن. جناس مصحف یا خطي در نحل و نخل.// معني: در زير بیرق محمد(ص) حضرت علي(ع) نیزه کشیده و اهل جنگ به اندازة صد نیزه خون غرق خون شده اند. 

صفحه 445:
ae مد 1 چون الف سوزني نیزه و بنیاد کفر جون بن سوزن به قهر كرده خراب و يباب الف سوزان: سوزني كه جون الف باريك است.)/ بن سوزن: سوراخ سوزن.)/ يباب: ويران و خراب.!/ معني: نيزه مانند سوزن راست لس ها اك ل است. 

صفحه 446:
ae ‎i a‏ مد 2- حامل وحي آمده کامد یوم الظفر ای ملکان الغزاه ای نقلین النهاب ‎۱ ae at OL ‏ا من‎ UOSear ome eee Sci ‏تکیه گاه مقصود جن و انس است./ نهاب: غارت. الغزاه اینجا يعني‎ ‏يعني غارت کنید.// معنی: جبرئیل آمد و وحي‎ ۱ ‏آورد که اکنون روز پيروزي است. اي فرشتگان به جنگ کافران‎ ‏بشتابید و اي جن و انس غرت کنید.‎ 

صفحه 447:
ae مد 3- خاطر خاقانیست مدح‌گر مصطفی إن حفش بى حساب هست عطا در شاك ‎ees‏ اك قیامت پاداش بي‌شمار است. 

صفحه 448:
ae 9 2 sien SER ‏ا‎ eS NCS Saeed جوهري: معرب گوهري. کوهر فروش/ خلاب: گل+ آب- لجنزار. شاعر خود را به گوهر فروش و سخت را به دانة در تشبیه کرده ‎PIE CS Aree ead om‏ رسول(ص) نمي‌شکند. ل ل د للدم ‎pea) peep pees)‏ 

صفحه 449:
ae مد 5 ارب ازین حبسگاه باز رمانی ۱۳۳ شروان شرالبلاد خصمان شرالدواب ‎bes‏ ار ره بدترین چهارپء// معني: خدایا. خاقاني را از این بازداشتگاه برهان كه شروان بدترين شهرها و دشمنان او بدترين نوع جهاريا هستند. 

صفحه 450:
ae مد ۱ کز تو دعاي غریب زود شود مستجاب ۱ eyes SO See tse RS eee ee gO Sed ‏از جانب تو زود يذيرفته مي شود.‎ 

صفحه 451:
ae مد قصيدة 10 در حكمت و عزلت و فقر و شكايت 1- قلم بخت من شكسته سر است موي در سر ز طالع هنر است قلم بخت: اضافة مجازي. بختي که داراي قلم و قدرت نگارش است. شکسته سر: در مورد قلم» شکستگ ‎en‏ ا ‎re‏ 0 ‎kee)‏ 3 

صفحه 452:
ae مد ار موي در سر: اكر موي بر سر قلم كير كند مانع درست نويسي مي شود. در کلمه‌هاي بخت و طالع مراعات النظیر است.// معنی: به خاطر لياقت و هنر بخت و طالع من كجتاب و كجرو است. شاعر تمام بدبختيهاي خود را ناشي از اهل هنر بون ميداند. 

صفحه 453:
ae ae a 5 Weenie oe est ‏لا سف‎ که قلم نقش بند هر صور است معني: شانس خوب. دل را به آروز مي‌رساند. زیرا که قلم فقط تصویرگر صورتهاست و نقشي در اقبال آدمي ندارد.// نقش بند را ‎lbs‏ رت ل ار رسيي رد نتيجه يكي است يعني قلم و سواد و نتيجة أن تأثيري در سعادت ندارد. 

صفحه 454:
ae مد 3- نقش امید چون تواند بست قلمي كر دلم شكستهدتراست نقش بستن: نكاشتنء شكل دادنء تصوير كردن.// معني: قلمي 53 از دل من شکسته‌تر است چگونه می‌تواند تصویرگر امید باشد؟ 

صفحه 455:
ae مد 4- دیده دارد سپید بخت سیاه آن سار ار رت ديده سييد داشتن: مقصود نابينا بودن است.// سياه سر: مراد رنئق ‎noe Eee Om Pe Pea cry or‏ ل رن سپيدي. آفت سر سیاه يعني جواني است. آرایه تضاد ‎ce‏ سپید و اه تا ‎PRM‏ 

صفحه 456:
ae مد 5- بخت را در كليم بايستي اين سپيدي برص که در بصر است Po eee etre ‏ل‎ SSB Reese a) 

صفحه 457:
ae مد 9 گر سپيدي به چشم زاغ در است در اين بيت شاعر سياه بختي خود را تشبيه به سياهي بال زاغ كرده است. كرجه سييدي در جشم زاغ نيز هست ولي جه فايده که هر گاه به پر خود و یا به کل وجود خود بنگرد جز سياهي و ‎eee‏ ‏بالش است. گرچه او نیز در چشم سپيدي دارد. 

صفحه 458:
ae مد 9 كه جهان را زر از يي كمرست ‎ae!‏ ا ا ا ل ا ل ا م عبان ار سس تسد نی دار ۱ نيز كه قلم زرين دارد به درد خودش نميخورد و جز ‎gy‏ ‏برايش رهآوردي ندارد. در قديم بستن كمر زرين نشاذ و قدرتمندي بود. نیز در قدیم پول را به کمر مي‌گذاشتند نه جیب. ‎ 

صفحه 459:
ae مر هی را سس انز لاد ‎ters‏ ‏| ناخنه: كوشتي باشد مايل به سفيدي؛ مشابه ناخن كه در كنج ع ل ل ا نر فصر زندكي بسيار لاغر شدم)ء زیرا که چشم بختم ناخنه در آورده است؛ بد اقبالي روي آورده است. 

صفحه 460:
ae مد ا رون زانكه غم ميهمان سى جكرست سك جكر: كنايه از: موذي و بي‌رحم./ معني: براي غم مي‌بایست ا ‎Be reer Cpr emg‏ موذي بيرحمي است. استخوان دادن به مهمان به تلويح يعنى نداشتن كوشت (لاغري). 

صفحه 461:
ae مد 0- روز دانش زوال يافت كه بخت به من راست فعل كر نكرست 7 كا ناس بايان كرفت. زيرا كد ل ل 000 ۹ 1 تصاد میان راست و که و مراعات ۰ ۳ ونكر. 

صفحه 462:
ae مد 1- بس به پیشین نديده‌اي خورشید که چو کز سر ببود کژ نظر است پیشین: ضد پسین؛ ‎yea‏ 0 بسیار اوقات ديدهاي كه خورشيد يس از نيمروز كج مي تابد و آنكاه كه كج تابد دیدش نیز کج مي‌شود ا ا ا ا 0 0000 ن است که هنگام زوال روز دانش بخت بي مهر مي‌شود. 

صفحه 463:
ae مد 2- خوش نفس مي‌زنم كزم تكرد چرخ کژ سیر کاهرمن سیراست كج سير: كجرفتار.1/ جمع شيرتت يعني روش. بین سیر و سیر جناس ناقص است:)/ معني: تا ميآيم نفسي به خوشي بزنم جرخ كجرفتار شيطان روش به من بدرفتاري مي كند. 

صفحه 464:
ae مد ‎eee‏ را ‎er‏ ات ‏صفیر: آواز طایران در اینجا آوازي است براي اسب در نوشیدن آب؛ یت ای را ی ری ری از انیا ی ‎ce ie‏ ی ‏بزني بر تو كج مينكرد. با توجه به بيت قبلي جرخ كجرفتار را به ‏اسب تشنه تشبیه کرده است. 

صفحه 465:
ae مد 4- يا مكر راست مي كند كر من كه مرا از كزي هنوز اثر است معنی: شايد هم با اين نكاه لج مى خواهد كزى مرا اصلاح کند. زيرا كه هنوز در من از كزي ۳ باقي است. 

صفحه 466:
ae 5 رث از آن کز نکه كد 00 سوه تا شود راست کالت ظفر است ترك: مجازاً سباهي.// آلت ظفر: ‎ee‏ در تأييد بیت قبل گوید. سپاهي از آن جهت در تیر خود کج نگاه مي‌کند تک ان را راست به هدف زند. زیرا وسيلة پيروزي اوست. يعني بعید ‎Cs‏ ی 5 8 

صفحه 467:
ae مد 6- همه روز اعور است جرخ وليك ات آن زمان که کینه‌ور است لا( لا خوشي را چند برابر مي‌بیند. 

صفحه 468:
ae / مد 7 0 لس كات ‎Ie)‏ ا الى لت ماركز بر رخ سير: اشاره به نقش مار و ازدهاست كه روي سيرها ‎rT‏ ا ا ار ا ا ‎Tee‏ ل ب-دح ل 0 

صفحه 469:
ae مد 8- بس نبالد گيابني که کژ است بس نپرد كبوتري که تر است بالیدن: رشد کردن./ گیابن: چيزي که از ريشه رشد مي‌کند. درخت. تناسب میان ن گیاه و تر.// معني: درختي که کج روییده خيلي رشد نمي‌کند. كبوتري که بالاش خیس شده. به علت ستگيني, خبلي اوج نميگیرد. 

صفحه 470:
ae مد 9 دهر صیاد و روز و شب دو سگست چرخ. باز كبود تيز ير است معبئ: روزگار جون شكارجيء شب و روز مانند دو سگ تازي» چرخ نظير عقاب كبود تيزير است. در هر سه مورد تشبيه بليغ روشن ۳ 

صفحه 471:
ae مد 0- همه عالم شكار كه بينى کاین دو سگ زیر و باز بر زبر است معنی: در نتیجه» همة عالم نظیر شکارگاهی است که این دو سگ ‎BS) Ter er‏ ا 

صفحه 472:
ae 21 عقل سک جان هوا گرفت چو با ‎ag‏ ‏کین سر ی ات oie ‏با‎ شكاركر: شكارجي.// معني: عقل سمج وقتي اين سك و باز شكارجي را ديد. جاي مقاومت نديد و به يرواز ‎elas‏ | ا ا ل ل ل 00 شكارجيان توجيه ترس در بيت بعدي است. 

صفحه 473:
ae مد ا 1 1 1ك صید باز و سگي که بوي بر است آب زهره: آب کيسة صفرا که در مقام ترس مي ترکد و اسباب 2 2 7 لاس ای( م ا ل ال دن ‎١ ae‏ 

صفحه 474:
ae مد تاک ای ار ‎Ali‏ ‏حال حل ی | 8 بد حال و سست دل هستم و ‎nea reel‏ سستى با خطر همراه است. به كاركيري وازكان متضاد (نيك و بدء POM Pera NEC 5 oF: 

صفحه 475:
ae مد 4- عافیت پر كنم هيهات اين تمناست يافتن دكر است معني: با این اوصاف» من ‎sole‏ سس پل ار ره ا ع ل ا يعني همه أرزومند جيزهاي خوبند. خوش به حال كسي که در عمل به آرزو مي رسد وگرنه صرف آرزو که فايده‌اي ندارد. 

صفحه 476:
ae مد 0 ‏دس‎ ‏ل‎ cane ng 7-10) معني: اندوخته و يا يشتوانة آرزو امید است. و اميدواري اساس زندكي زنده محسوب مي شود. 

صفحه 477:
ae مد 6- أرزو جون نشاند شاخ طمع طلبش بيخ و يافت برك و بر است شاخ: شاخه./ بیخ: ريشه و بن./ یافت: ۳ يافته؛ يافته شدهء ‎Eker‏ 00 ل آرزو وق شاخة طمع را در دل آدمي کاشت. طلب آن آرزو مي‌شود بن و ريشه و ره‌آورد و نتيجداش مى شود برك و بار درخت. 

صفحه 478:
ae مد 7- طمع آسان ولي ‎oer ree en‏ صعبى يافت از طب بتر است eles eee cere Se om Ene pris ‏ا‎ We |e ¥| root) 

صفحه 479:
ae 8- آرزويي که از جهان خواهم 9 ل لت معني: آرزويي که از جهان مي‌خواهم مي‌دهد. زیرا که جهان مست و ناهشيار است. مقصود آنكه كاهي روزگار با آدمي 00 خواسته‌اش حرکت مي‌کند. اما چون این مورد نادر است شاعر این ‎no‏ را ی و رل چنانچه مفهوم بیت بعد همین نکته را تأييد مي كند. 

صفحه 480:
ae مد 9 لکن آن ا واستاند که نيك بدگهر است معني: لیکن آن داده را به هنگام هشیاری پس می گیرد زیرا که ‎Fe isles, Cll‏ ۱ 

صفحه 481:
ae مد 0- در دبستان روزكار مرا روز و شب لوح آرزو به بر است ‎obs‏ ار کنار پهلو ۰ معني: در مدرسة ‎My‏ یر( اا يهلوي من است. در عمرم هميشه ارزومند بودهام (نیازمندي). 

صفحه 482:
مد 1- هيج طفلي در این دبستان نیست كه ورا سورة وفا ز بر است سورة وفا:اضافة مجازي./ زبر: مخفف از بر يعني از حفظ.// معني: در اين مدرسة روزكار هيج شاكردي نيست كه سورة وفا را از حفظ باشد. در اين دو بيت شاعر زمانه را به مدرسه و اهل زمانه را به كودكان دبستاني تشبيه كرده است كه معمولاً كودك فراموشكار ا ا ا 0 

صفحه 483:
ae ‎J‏ از ء مد 2 چون کند ایت وفا فرموش کاخر «اوفوا بعهدی» از سور است ‎POR Cee eee Te eT ee ‏اوفوابعدي اوف بعهدکم و اياي فارهبون (سورة آية ) باز آیید‎ ‏ان مرا تایاز یم شم ‎GAR‏ ری جطور آية وفاداري را مردم فراموش مي كنند؟ حال آنکه ‎ae‏ ‏از زمرة سوره‌هاي اك 

صفحه 484:
ae مد 3- خاطرم بکر و عهد نامرد است نزد نامرد بكر كم خطر است ‎[Foe gt Le‏ ل ‎BETSY cere Soe‏ ل معني: ‎yee Care Sm mee lf se)‏ ۱ كم بهاست. 

صفحه 485:
‎llc‏ سا رتست ند گلة شهربانو از عمر است ‏بکر خاطر: اضافة مقلوب. طبع دست نخورده.// شهربانو: دختر ۵ عمر دستور داد شهربانو را با سایر اسیران در بازار بفروشند و حضرت علي (ع) او را از اين کار منع کرد» طبع بكر خود را به ‏ا ل ل ل ا ل ا 1 ‎lh 

صفحه 486:
ae مد ‎c i)‏ 1 الك آه من چرخ سوز و کوه در است جرخ سوز: آسمان سوز.)// كوه در: شكافنده و درندة كوه.// معني: حتی ساية من خبر از ان ندارد که آه من آسمان‌سوز و درندة کوه است. یعنی آه من بسیار تأثیر گذار و قوي است. 

صفحه 487:
ae مد FS ee ‏ماهي بنشود که کر است‎ os حرم م ‎SS ste DEST SSSI‏ زهره مي ت ركد.|/ بنشنود: باء تأكيد دارد.// معني: خروش دريا زهرة ا ا ا ‎Rey‏ ‏دریاست. نمي‌شنود زیرا کر است. 

صفحه 488:
ae مد 7- مر ما مر من حساب‌العمر ب ۳ ل 1 الس ري ملمع است.// معنی: گذشت از حساب عمر آنچه گذشت و آن‌گاه ‎Le seu re Iyer Oy‏ ا ا ا ا 

صفحه 489:
ae مد 8 ناودان مزه ز بام دماغ ۱ ۳۲ ‏<ضرت: سرسبزی./ بام دماغ: شاءر مکی‎ ceac ‏بالاي سر دانسته است./ معني: اشك از فراز سر جاري و از ناودان‎ ‏مژه قطره قطره مي‌ريزد و موجب سبز شدن دوباره آرزو مي شود.‎ 

صفحه 490:
ae 3 2 مد 9 سبب آبروي آب مژه است صيقل تيغ كوه تيغ خور است ‎Cae eee sere‏ ۳ پالوده و شفاف مي‌کند. همان‌طور که اشعة خورشيد تيغ (قله و ستيغ) كوه را با روشنايي خود صیقل مي‌دهد. 

صفحه 491:
ae مد ور همجو زر ‎ree‏ ‏زر نثار: سکة طلايي که بر سر عروس بریزند.// پي سپر: زیر پا ریخته./ معني: خواهان زر نیستم زیرا که طالب آن دنبال چيزي را 

صفحه 492:
ae مد 1- عاقبت هركه سر فراخت به زر سرنگون همچو سکه زخم خور است فراخت: افراخت.// سکة زخم‌خورنسکه معمولاً در ضرابخانه براي حك نشانها و نامها زیر فشار قرار مي‌گیرد./ معني: هر کس به ‎Bae ene ta ee Leys)‏ زخمي شد. 

صفحه 493:
ae مد 2 روي عقل از هواي ل ابله خورده همچو روي زر است هوا: آرزو.// آبله خورده: نوشتدها و علامتهاي روي سكه را به آبلة صورت تشبیه کرده است.// معنی: چهرة خرد همه به مناسبت تا ار 

صفحه 494:
ae مد 3- از شمار نفس فذلك عمر هم غم است ارچه غم نفس شمر است شمار نفس: به حساب دم.// فذلك: نتيجة حساب يس از جمع و كسرء بازمانده.// نفس شمر: كشندة و هلاك كننده.// معنى: در ا ا ل ل ا ا هر جند غم شمارشكر دمها و هلاك كنندة آدمي است. 

صفحه 495:
ae مد 4 غم هم از عالم است و در عالم ‎en peer rer te‏ ‎pepe‏ 0 نظامی نامرتب./ قوي حشر: داراي سپاه قوي.|! ل ‎CS Ne ee‏ لك 

صفحه 496:
ae مد ا ات تبر از هیمه مادت شرر است شیاه هیزم سوختني. ۱ ياره اتش.// معني: حضور و فلسفة غم در عالم زاييدة ستم است. همان طور كه فلسفة تبر از وجود درخت است. 

صفحه 497:
ae مد 6 چون شرر شد قوي همه عالم طعمه سازد چه حاجت تبر است را( ۳ ‎poe INET Sen MES Peeed Coat)‏ جهان را طعمة خود مي‌سازد در چنین وضعي هیچ نيازي به وسيلة ویران کردن نیست. 

صفحه 498:
ae 7 لهو يك جزو و غم هزار ورق ‎eee‏ ‏غصه مجموع و حصه مختصر است لهو: بازي و نشاط.!/ جزو: مقدار مختصر.!/ هزار ورق: اينجا مقصود ‎RII RCT)‏ ل ‎LS‏ معني: ‎cere)‏ ری سا بسیار زیاد است. غصه فراوان و سهم شادي بسیار اندك است. 

صفحه 499:
ae ee ‏ان مايق‎ toe ‏ركى خونست و خار نيشتر است‎ Be oe ea RED os IS ao ‏را که موجب ناراحتي‎ | Senet eee) CN a aN I a eee CS aoe?) وجود او را خون (سرخی) فراگرفته و خار نیشتر او محسوب 

صفحه 500:
ae مد 9 غم ز دل زاد و خورد خون دلم خون مادر غذا ده پسر است زادگاه غصه دل آدمي است و خوراکش خون دل. و این طبيعي است زيرا تغذيه كنندة بجه در شكم مادر خون اوست. 

صفحه 501:
ae مد وا در دل شجر راید طعمة او هزار بن شجر است معني: آ ي که از درون درخت يديد ل ال رات ‎Keren)‏ ا ل مي كند. 

صفحه 502:
ae ‎Beeb “ 5‏ ا ا ‎eg‏ ‏درک فا سار ريف ‏هفت طفل: كنايه از: هفت سياره.// جان شكر: جان شكار كننده. ‎acl‏ ل ا ۱ شكرء کنایه از: هفت شمع که هفت سیاره باشد.// معنى: زمانه اريم ‏است. 

صفحه 503:
ae ‎ae a P :‏ 2 بدو خیط ملون شب و روز ‎jee‏ ‏در کشاکش بسان بادفر است ‏خیط: رشته. خیط اسود. سياهي شب و خیط ابیض. روشنايي صبح./ ملون: رنگارنگ./ بادفر: چوبي تراشیده که اطفال ريسماني در آن مي‌پیچند و از دست رها مي کنند تا بر روي زمین گردان شود.// معني: با دو رشتة رنگین شب و روز, این چرخ مانند فرفره كناكش است. 

صفحه 504:
ae 3- شب كه تركان جرخ كوج كنند سوه كاروان حيات بر حذر است ترکان چرخ: استعاره از سپيدي چرخ است.// معنی: شب که سييدي رو در حال كوج است. (آن گاه که تاريكي شب فرا مي رسد)ء كاروان حيات مي‌ترسد. 

صفحه 505:
ae مد 4 چند ترکان کنند بر سر کوچ کی تاروان که بر گذر است جند ترکان : تعداد اندكي از تركان. ترك در اين جا مجازاً به معني غارتكر است.!! معني: تعداد اندكي از غارتكران» هنكام كذر ‎alls‏ ‏وكوج كردن غارت‌شان مي کنند. 

صفحه 506:
ae مد ل ل ۱ گفت کاین دردناكي از سفر است خواجه: شخص معینی مراد نیست.// معنی: خواجه زمانی که دل مرا دردمند دید گفت: این دردناکی نتيجة سفر است. 

صفحه 507:
ae مد 6 هان کجايي چه مي‌خوري گفتم مي خورم خون كه خرد ماحضر است خرد: اندك. مختصر.// ماحضر: آنجه حاضر ۳ دی ‎dale!‏ سوّال مي‌پرسد: كجا هستي» خوراكت جيست؟ كفتم: خون ميخورم كه ماحضر اندكم همين است. 

صفحه 508:
ae 0000 eo a ae es eres Coca Ct eS ae ‏دست خون مانده را چه جای خور است‎ ‎١‏ آخر نرد است.// جاي خور: موقعیت خوردن. مراد خوردن يا زدن و اخراج مهرة بازي است.!/ معنى: ادامة ياسخ است: جه خورشء كجاست خورش و كدام خورشء براي كسي كه در موقعیت دست خون است چه جاي خوردن مهره. يعني دیگر وسایل و وسایط كاميابي ‎pore RUGS FLEE‏ 

صفحه 509:
ae مد 58 ان كه ارزو زهر و غم نه كام و كر است MESES Bak ee Sie See SS ‏ا‎ Ricca )3) 0 ot) 

صفحه 510:
ae مد 9 نیم جنسي و يكدلي خواهم أرزوم از جهان همين قدر است جنس: در شعر خاقاني مقصود اهل دل و همدم و همزبان و دوست ‎Cp gece‏ تركيب در معني اندكي و قليلي بكار رفته است؛ نیمچه كن معني: همدل و نصفه دوست يكرنكي مي‌خواهم ۲ تنها آرزويم از جهان همين مقدار است. 

صفحه 511:
ae مد و ناگزیرست و از جهان گزر است معني: گرچه مي‌توان از جهان دست كشيد اما از به دست ارت ا ل ا ا ا ل ل 

صفحه 512:
ae مد 1- نگذرد دیگ پایه را ز حجر رانشی که در حجر است معني: : با توجه به اینکه در بیابان براي بار گذاشتن دیگ از سنگ 00 مي شود مي كو اي ايجاد ياية ديك چاره‌اي از يم نيست حال آنكه مي توان ‎٠‏ أز اتش .درون ی زر کنر 

صفحه 513:
ae مد 2- به مقامي رسیده‌ام که مرا مر ۱۱ Eee CCG ep On CM AOE rire hee ng |v ‏رسيدهام (دجار جنان وضعي شدهام) كه خار و حنظل برايم كلشكر‎ ‏است. يعني بس كه زندكيم تلخ است شيريني برايم معني ندارد.‎ 

صفحه 514:
ae مد 3- كو سر تيغ كارزوي سرست کانس و: حشي به سبزه و شمر است ار ‎ECAR‏ ‎pee eer plete‏ ا ا الل ل ‎CORY CC or‏ زندگي ندارم و دنبال فرصتي براي مرگ هستم. 

صفحه 515:
ae | مد خرج قصاب به بزي که نر است الته سری که ارزش داشته باشد بهتر آنکه با ‎Alles‏ ‏داشته باشد. هما نطور بزى كه نر است به درد قصاب مى خورد. مر آراست كههر سرى ارزش بريده شدن را تذار 051 جنين بود آن را ماية مباهات بايد دانست. جند بيت يايين تأييد ‎eee)‏ ل 

صفحه 516:
ae مد ‎٩‏ یه ازچشم زخم کم رن ۳1 اكمه از جشم درد كم ضرر است ل ل معني: نادان و سفیه از چشم زخم دیگران کمتر ا ال ۱ 

صفحه 517:
ae مد ‎PPO Cree me es‏ فضل مجهول و جهل معتبر است معني: نادان آسوده خاطر و فاضل در رنج است. فضل امري نایاب و ‎INE 5 os‏ ار ۳ 

صفحه 518:
ae مد Re eee EL 50322 ‎POY eae‏ اس اموس سح ‎PLT rece ie‏ ‎ce oe ce‏ | 10007 ۱ 10 ابن دانست. ‎١‏ ‎ 

صفحه 519:
ae مد ‎ar Ue Sel.)‏ ا ‎Dy‏ ‏بوالفضول از جفاش ز انستر است 0 ‏ا‎ ‏اكه‎ ile ee] GR eM ‏ا ال‎ ES cally 9 peor ‏ا ا‎ ona ey) 

صفحه 520:
ae مد 9 سوس را با پلاس كيني نیست کبس ایح لت ی ‎eS UT eerste a‏ 1 0077 است ‎oh Mtl GCE OEIC ol Jb‏ حریر ساده و بافتة ابريشمي.// معني: سوس نسبت به پلاس کینه أي نداردء كينة وي با حرير اعلاي شوشتري است. خوردن و از ميان بردن ابريشم توسط سوس به كينه أن تعبير شده است. 

صفحه 521:
ae 0- حال مقلوب شد كه بر تن دهر مد ابره كرباس و ديبه آستر است مقلوب: وارونه. برعکس. قلب شده./ ابره: چيزي است مشابه نمد و به غایت جاذب آب باشد. اینجا به معني آستر.// کرباس: جامة مر را سا و ‎il‏ بيت به معني سخن كسترش يافته.// معني: كرجه كلمة عاب اع ا ا ی را ا 50557 

صفحه 522:
ae مد 2- معني از اشتقاق دور افتد ‎EN) Wile,‏ راز اصف کبر است ‎NF Als‏ ی لا لا ات ادا معني: وقتي کلمه مشتق شود معني ما ‎POM‏ ‎ 

صفحه 523:
ae ae a aa ‏قوت مرغ جان به بال دلست‎ -3 قیمت شاخ گز به زال زر است مرغ جان: اضافة تشبيهي. جان مانند يرنده است.// شاخ: شاخه || ,8% یر ی سام و پدر رستم است. به معني پیر سفید موي. چون زال نیز ‎ere te‏ ۱ ۲ مت واقمی شاخة گز را زال زر می‌داند. بیت ذراى تلميح است. 

صفحه 524:
ae مد 4- دل ياكان شكستة فلك است ‎|b)‏ ا 0 تا لقب زال است. علت بی ارجی زال نزد ‏ 0000000021 ‎ey NCS cress SBCs Weta ene‏ ل ‎ae a eS) Ow LE)‏ و بر دامنة البرز نهاد و سا ار است. جنانجه زال نيز زمين خوردة پدر خود مي‌باشد. 

صفحه 525:
ae 5 جان دانا عجب بزرك دلست مد ‎cate Tee ned‏ ات ادرپس: نام ‎D> ee 0 Se‏ ار که نادانان به دست آورده‌اند این ارزش و آن رکود را نايايدار مي داند و منزلت دانا را اصل و اساس و بنياد حقيقى ارزشها قلمداد ‎oe‏ کند. 8 

صفحه 526:
ae مد ‎RV. Coeur pee args cow Cp |)‏ پس گل خار و بعد نفع ضر است معني: به هر حال زمان و زمانه و زندگي انسان یکسان و یکنواخت ا ار جار سه سود زيانى حاصل آيد. 

صفحه 527:
ae مد 7 از پس هر محرمي صفر است این بیت در تأیید بیت قبل گوید: همان طور که در گلستان عمر و بازار زمانه به دنبال مبارکي. شومي و پس از محرم. صفر مي‌آید. تمثيل در بيت ديده مىشود. 

صفحه 528:
ae ‎ay‏ ۱ اس ‏رت ‎ ‏نصب عین کردن: در پیش چشم داشتن.اقصه رفع کردن: کنایه از شكايت كردن.!/ جر: كش دادنء جر و بحث.!/ فقر: درويشي» ترك تعلقات دنيوي, بي نيازي از مال و جاه دنيا و بسنده كردن به نصیب آلهي./ معني: درويشي ييش جشم دار و در برابر بي 020 تن که زمان جرو بحث در اين موارد نت 

صفحه 529:
ae 9- دهر کو خوان زندكاني ساخت مد خورد هر چاشني که کام و گر است ساختن: مهیا و آماده کردن./ کام وگر: توان و قدرت./ معنی: رز کرش سرت ا ل ل ا اا لت ream Fees 

صفحه 530:
ae مد 0- سال کو خرمن جواني دید سوخت هر خوشه‌اي که زیب و فر است زیب: زینت. ‎ea‏ 0 00 لحي زمان 9 ‎Sle‏ ‎eh‏ أدمي مي بيندء فررا ‎LT cad‏ ان ‎eet‏ زيبايي است ‎ee a‏ 

صفحه 531:
ae 1- ۳ صدرة مسیح برید ‎Cea‏ ‏علمش برد و كفت كوش خر است درزي: ‎Se fe lee‏ ا ا ا 0 م خياطي صدرة مسیح را برید. و مقداري از آن دزديدء وقتي ‎wd‏ کوش خر است. مقصود آنکه يك بار م. ‎eS‏ ‏ا ا ا ‎SESE‏ )6 ۰ 

صفحه 532:
ae مد 2 کت ات میرن ‎Shy‏ ‏گریه کو فتح باب هر نظر است معنی: شاعر گریه را هم دیگر مشکل گشا ندانسته و از عدم كارسازي آن تعجب مي‌کند: گریه که معمولاًفتح باب و گشایش ی 

صفحه 533:
ae id ۳ ۳ ‏ستانشس م۵‎ Ss وقت تب ... تب را به ني دعا خوانده مي‌بندند» و شیر هميشه تب‌دار است و در نیستان از ني خوب نمي‌شود.// معني: شيري که خود مقیم نیستان است شکفت آنکه آن گاه که دچار تب مي‌شود با ني دعا تب‌اش نمي‌برد. 

صفحه 534:
ae مد 4- دفع عين الكمال جون نكند رنك نيلي كه بر رخ قمر است ل ‎eS a SC Nas‏ برساند./ رنگ نيلي ... براي دفع چشم زخم به پيشاني کودکان نیل ما ار تا ا ا لق بيت كن ل ار 

صفحه 535:
ae مد رد دل من نیم گشتة عبر است نیم گشته: ل ‎eles ae‏ ریدن. ‎ese)‏ ل ‎[Boer‏ معني: ديروز با خود مي كفتم: افسوس كه ی ا ی و ارت شاعر ار ۱ 

صفحه 536:
ae مد 6- مرك ياران شنيدم از ره كوش ‎|i‏ ا فكر: جمع فكرت.// معني: از راه كوش خبر مرك دوستان را سب امروز دلم کشته افکار اس م۰ ۲ ا ا ل ا ل ا ل ی ای را ان تا 

صفحه 537:
ae مد 7- هرکه از راه گوش کشته شود ز آندرون پوست خون او هدر است ۱ Meee Ler! ‏جارى است بى فايده است.‎ 

صفحه 538:
ae مد 8- آري آري هم از ره گوش است کشتن قندزي كه در خزر است قندز: نام جانوري سیاه رنگ مشابه سگ که در تمستا مي‌باشد از پوست آن پوستین سازند.// معنی: در تأیید بیت قبل شاعر تصدیق مي کند که آدمي از راه گوش شکار مي کنند. 

صفحه 539:
ae 9- نقطة خون شد از سفر دل من ‎ee‏ ‏ا الت ل ررم كسمي ‎ee EY oy)‏ ل ا ا ا ‎ped cs‏ ل سفر يارهاي است از دوزخ.// معني: دلم از سفر به لكة خوني 2 شده است. البته سفر با افزودن نقطه سقر مى شود. شايد اين كلايه اشارتي بدان باشد كه خاقاني ييوسته به سفر و دوري از شروان ‎SEN ee eee TMT Orta‏ این علاقه بدو رسید. 

صفحه 540:
ae مد 0- تا به غربت فتاده‌ام همه سال نه مهم غیبت و سه مه حضر است حضر: مقابل سفر. در شهر بودن. حضارت: شهر نشيني.// معني: از eee Besser ener er Oey sees ae 

صفحه 541:
ae مد 1 ني ني از بخت شکرها دارم چند شكري که شوك بي ثمر است شوك: خا ر.)! معني: در ابيات ييش كه شاعر كلايهها داشت اكنون اظهار يشيماني مي كند و مي كويد: نخیر باید از بخت خود سیاسگزار ‎Poem prey ae Ee‏ تبديل شده است. 

صفحه 542:
ae ۲ ۲ مد ۱ ‎ys‏ دن فصيريا قصر انك طویل الذیل: داراي ساية بلند.// قصیر: در وفا چون قصیر مثل است. در عربي ‎ene‏ و ‎ee et SM Re te ese Sans‏ أو رأ كشت و قصير با عدهاي در صندوقهاي بسته وارد شد و شبانه زنوبیا را کشت. (تعلیقات دیوان. سجادي. ص 1007)// قصر: ‎POO ETA ne Senn cn Seo‏ وفاداري نظیر قصیر با خاطي عمل مي‌کند. 

صفحه 543:
ae مد 3 بخت ملاح كشتي طرب است UR eres Cl RCS Sate MCN STS et ‏كشاورز.!/ معني: بخت بواقع كشتيبان كشتي طرب و كشاورز‎ ‏کته سادی است.‎ 

صفحه 544:
ae مد 4 چشم بد دور بر در بختم چرخ حلقه بگوش همچو در است چشم بد دور: دعايي ‎Reve TOY | ny eae Ser ee ae pee eee‏ اضافة استعاري.// حلقه به كوش: كنايه از رام.// معني: چشم بد دورا كه جرخ بردر خانة من فرمانبردار ايستاده است. بيت مفاخره دارد. 

صفحه 545:
ae ‎Sah) Jl peepee 25‏ مه روز طفل مشيمة سحر است ‏تا ال 0 ‎oof‏ )5 مشیمه: پوست رقیق که بر بچه وقت ولادت پیچیده مي‌باشد و نام يردة هفتم جشم.!/ معني: بخت. مانند يرندة أشيانه ارزوهاست و روز كودكي است پیچیده در پوست سحر. 

صفحه 546:
ae مد ‎or ibe er)‏ كز مقالت من همه عالم غرایب و غرر است مقالت: گفتار.// غرر: سپیدیها و اول چیزها و بهترهاي هر چیز. در اس ل ان برگزیده. مجازا برگزیده‌ها.// معني: این نیز از بخت نيك من است که سروده‌هاي من در جزو غرایب و غرر جهان شده است. در بیت ۱ 

صفحه 547:
ae مد 7- استراحت ببخت يا نعمست Cau! de b Ob cullrul نعم: جمع نعمت.// استطابت: ‎sk‏ خواستن و خوشي 00-0 خوشبودار كردن و لذيذ شدن.!/ مدر: كلوخ.// معنى: استراحت آدمى به واسطة وجود بخت يا نعمتهاست. همانكونه كه طلب پاكيزگي بواسطة آب یا کلوخ مقدور است. آب و در صورت نبود ابا ۱ ۲۳ 

صفحه 548:
ae مد 8- فخر من ياد كرد شروان به كدو كك ۱ a! ‏معنی: فخر فروختن من با یاد کرد شروان بهتر است. همچنانکه‎ ‏نازيدن خورشيد به مشرق است. شروان زاكاه خاقاني است.‎ 

صفحه 549:
ae ۳ مد 09 لیات بر ات را 2 Pan ye ee oy POs ‏ل ا‎ CNY SEES Oar IEE NW ‘c= ‏مي بلعد ا 1 مي كند.|/‎ CR See eee See nC Te ‏جایگاه صدف می‌باشد. شاعر با ظرافت تمام تبریز را صدف و خود‎ ‏دا ار‎ Sel cG jy .0'|, 

صفحه 550:
ae مد 0- هم به مولد مقام نتوان كرد که صدف حبس خانة درر است مولد: اسم مكانء. محل تولد.// مقام كردن: اقامت كزيدن.!/ درر: ‎SRN oo‏ ل ل ال ل لات ل زیرا که صدف در عین حال زندان مروارید است. 

صفحه 551:
ae ‎ee‏ . مد 1- گرچه تبریز شهره‌تر شهریست ليك شروان شريفتر ثغر است ‎DY ee Td‏ | ار ارت مل ل ‎J OS CTS‏ ‎DL Be pee‏ | به زادگاه و ترك آنجا به مناسبت خاطرات نامباركي که از آن دارد در تردید ان ۳۱ با ۱ 

صفحه 552:
ae مد 2- خاك شروان مگو که وان شر است کان شرفوان به خیر مشتهر است ا ل ل ا ا ا 0 تعبیر برخي آن را شر خواند.// مشتهر: اشتهار یافته. ‎eee‏ ‏معني: خاك شروان را شر مخوان زیرا همین شرف بر آن بس که مشهور به خیر است. 

صفحه 553:
ae مد 3 هم شرفوان ببیز ببینمش لکن حرف علت از آن میان به در است ا رتست اي من لان ا و اد ن به دور است. شرفوان: واو را اكر از آن حذف کنیم شرفان مي ماند. 

صفحه 554:
ae مد ‎pesos (0)‏ ۱ ‎eae eae kone‏ معنی: عیب شروان را بدان دلیل که ابتدای این کلمه «شر» است ‎Ele ey, lsc‏ | ۳ 

صفحه 555:
ae مد 5- عيب شهري جرا كني به دو حرف ات معني: شپری راب ۰ ۳ ور (شر) کرد که آغاز واژة شرع و پایان كلمة بشر از آن حروف مي ۳9 

صفحه 556:
ae مد 6- جرم خورشید را چه جرم بدانك ات غر: بد دل و زن ل ‎core Sere rte‏ ۳( چه جرم و گناه از اینکه شرق و غرب با «شر» و «غر» شروع مي‌شوند! 

صفحه 557:
ae مد 7- كرجه زاول غر است حرف غريب مرد نامي غریب بحر و بر است معني: در تأیید ابیات قبل مي گوید: كرجه حرف اول كلمة غريب ا ا ا ا ا 

صفحه 558:
ae مد 8- جه كني نقص مشك كاشغري ‎CS‏ ۱ مشك: مادة معطر.// کاشغر: شهري است از توران در اقلیم پنجم ما بين توران و تركستان و جين.!/ معني: نمي تواني اين نكته را نقص کاشغر بشماري که کلمة «غر» در ‎te Pom pC pe wee] CaP‏ ل 

صفحه 559:
ae مد 9- گرچه هست اول بدخشان بد نه نتیجش نکوترین گهر است ۱ sper Omer ‏نام شهري‎ ples ‏معدن عقیق آن مشهور است.// معنی: گرچه اول بدخشان با «بد»‎ ‏شروع مي‌شود لیکن يكي از بهترین گوهرها را در خود داراست.‎ 

صفحه 560:
ae مد 0- نه تب اول حروف تبريز است ليك صحت رسان هر نفر است معني: نه اين است كه اول حروف تبريز بااتب» شروع مي شود ليكن بهبود بخش هر كسي است؟ 

صفحه 561:
ae دیدی آن جانور که ۳۳۱ ‎gee‏ owe pee Ue rire آهو: نام حيواني است؛ غزال وهم به معني ا إن جانورى كه مشك مى زايد نامش أهو (عيبناك) است ولى سر تا يا 2 0ت 8 0 

گزيدۀ قصايد خاقاني رشته زبان و ادبیات فارسی 2واحد درسی نام منبع و مؤلف :گزيدۀ قصايد خاقاني ،دكتر منصور ثروت، انتشارات دانشگاه پیام نور 1383 تهیه كنندۀ اسالیدها :محمد شكرائی ( استادیار گروۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور ) هدف كلي كتاب: آشنايي با شعر و سبك قصايد خاقاني جايگاه درس: درس گزيدۀ قصEايد خاقانEي از دروس پایۀ دوره كارشناسی زبان و ادبیات فارسی است. هدفهاي رفتاري: آشنایی كلي با زندگی ،شعر و سبك شاعري خاقاني شرح ابیات مشكل قصايد 1-10 آشنایی كلي با زندگی ،شعر و سبك شاعري خاقاني مابين سEالهاي 500تEا 528ه .ق .كودكEي پاي به حيات گذاشEت كEه نام او را ابراهيم گذاشتند .پدرش نجيب الدين، نجاري بيش نبود و مادرش كنيزي طباخ از روميان مسيحي جدش جوالهه.بEا وجود چنين كEه بعدا ً مسEلمان شده بود و ّ خاندانبEي نام و نشان هنوز بيسEت سEالش نشده بود كEه به يكEي از شاعران ممتاز عصEر خود تبديEل شد و آنچنان شهرت و محبوبيتEيبEه دسEت آورد كEه همEۀ شاهان پدر بي نام و نشان او را فراموش كردند و در دربارهاي خود پذيراي »» وجود وي شدند. «« تربيتها و حمايتهاي عموي وي كافي الدين عمر بن عثمان خاقاني را به جايي رساند كه به حسان العجم يا افضل الدين ملقب شد. ابو العالء گنجه اي شاعر ديگر همين دوران استعداد خاقاني را كشف كرد و در تربيت شاعري اش كوشيد و به دربار خاقان شروان معرفي كرد. »» «« شعر خاقاني در قصيده و قطعات و تركيب بندها بسيار پيچيده ،مشكل ياب ،از حيث دريافت معني بسيار سخت و گاه ناممكن اسEت و اين ويژگي شامل اكثر قصايد وي مي شود .همين ويژگي در كنار ساير مختصات لغوي و بياني وي را در كنار ساير قصيده سرايEان ماقبل و مابعد صاحب سبك ساخته است. قصيده 1 در توحيد و موعظه و مدح حضرت خاتم االنبياء‌ صلوات اهلل عليه -1جوشن صورت برون كن در صف مردان درآ دل طلب كز دار ملك دل توان شد پادشا جوشن :نوعي از لباس جنگ كه غير از زره اسEت .جوشEن صورت ،اضافه تشبيهي اسEت به معني روپوش محكم و پوالدين //.مردان :كنايه از عارفان و اهل معني //.دل: مهبط اسرار الهي و نقطه عروج انساني //.دار :به عربي خانه و محله و سراي//. »» «« معنEي بيت :شيفتگEي به ظاهر را رها كEن و در رده اهل معني درآEي و براي رسEيدن بديEن منظور رجوع بEه دل كن ،چون از اين طريق سلطنت مطلق قابل دريافت است.  -2تا تو خود را پاي بستي باد داري در دو دست خاك بر خود پاش كز خود هيچ نگشايد ترا باد در دست داشتن :كنايه از تهيدست و بي‌حاصل بودن //.خاك بر خود پاشيدن :كنايه از ترك من ّيت است//. معني بيت :تا ظاهرپرستي ،پاي خود را از حركت به سوي معني بسته‌اي و تهيدستي ‌،بنابراين ترك خودپرستي و خود(منيت) گشايشي بر تو حاصل ّ من ّيت كن زيرا از نيست.  -3با تو قرب قاب قوسين آنگه افتد عشق را كز صفات خود به بعدالمشرقين ماني جدا .3قاب قوسين :فاصله مابين قبضه و گوشEه كمان .مأخوذ از آيه فكان قاب قوسين او ادني (نجم //.)9 ‌،صفات خود: كنايه از صفت نفساني است //.مشرقين :شEرق و غرب، بعدالمشرقين يعني به فاصله مشرق و مغرب //معني بيت: زماني به عشق بسيار نزديك مي‌شوي كه از صفات نفساني خود به فاصله مشرق و مغرب كام ً ال دور شده باشي.  -4آن خويشي‌،چندگويي كآن اويم آن اوي باش تا او گويد از خود كان مايي آن ما .4آEن خويشEي :وابسEته و متعلEق بEه صEفات نفساني هسEتي //.معنEي :الف زدن از اينكEه وابسEته بEه خدا هستم بي‌فايده اسEت .بايEد خود پرودگار ترا از خويشتن بداند .در ايEن بيت اشارتEي بEه موضوع كوشEش و كشEش عرفانEي نيز وجود دارد.  -5چيست عاشEق را جز آن كاتش دهد پروانه‌وار اولش قرب و ميانه سوختن و آخر فنا قرب :در لغت نزديك بودن و نزد صوفيان نزديكي دل به خداوند است از راه صفاي آن و اختصاص يافتنش به مح ّبت حق ،بعد عكس آن است كه انسان خود و بندگي خويش را در برابر حق ‌،نيست انگارد و تمايالت و تم ّنيات خويش را به چيزي نشمارد و همه جهان و جهانيان را درقبال حق موجود نپندارد .معني :وظيفه عاشق چيزي نظير سرنوشت پروانه است .پروانه ا ّول به آتش نزديك مي‌شود ،سپس ميسوزد و در پايEان فاني مي‌گردد. ‌  -6الف يكرنگي مزن تا از صفت چون آينه از درون سو تيرگي داري و بيرون سو صفا اخالصمندي ،يك جهتي و دوستي ‌ رنگي :كنايEه از‌: ‌ .6يك كه در آن شائبه‌اي از نفاق و ساختگي و ريا نباشد// . معني :تا زماني كه همچون آينه از درونتEيره و از بيرون درخشندهاي ،داراي چنين صفتي هستي ،از يكرنگي الف ‌ نزن.  -7آتشين داري زبان زان دل سياهي چون چراغ گرد خود گردي از آن تردامني چون آسيا .7آتش زبان :كنايه از تند و تيز فصيح و بليغ .زبان آتشين داشEتن در اين بيت به معني اهل قيل و قال و صرف سخنوري فاقد ايمان و معناست //.تردامني آسيا :مراد آسياهاي آبي است كه آب پيوسته در دامن آن مي گردد و ترش مي‌كند .اما در مورد انسان تردامني كنايه از گناهكار و فاسق بودن اوست//. »» «« دل سEياهي ‌:بدقلEبي و بدانديEشEي .تشEبيه فتيلEه سوزان چراغ و روغندان آEن بEه سEخنوري ظاهري و بي‌ايماني و تاريكEي درون جالEب توجEه اسEت .گرد خود گشتن ‌:خود محور بودن //.معنEي :چون تنهEا اهEل قيل و قالEي بدان سبب علي‌رغEم زبان فصEيح‌ات ،درونت چون درون چراغ تيره ‌و تار اسEت ،و چون ماننEد آسEيا خودمحوري بدان جهت تردامني.  -8رخت از اين گنبد برون بر گر حياتي بايدت زانكه تا در گنبدي با مردگاني هم وطا .8گنبد :كنايه از جهان و دنيا (فرهنگ كنايات) در مصراع دوم اشاره ضمني به گور نيز هست //.رخت از جائي بيرون بردن يا كشيدن :كنايه از ترك آنجاست و قطع عالقه//. وطاء :به كسر واو ،بستر و نهالين است( .غياث) هم وطا كنايه از همبستر و هم‌سفره //.معني :اگر به دنبال حيات واقعي هستي از اين دنيا دل بركن ،زيرا تا وابسته بدين جهاني با مردگان هم بستري.  -9نفس عيسي جست خواهي راي كن سوي فلك نقش عيسي در نگارستان راهب كن رها نفس عيسي ‌:كنايه از نفس ناطقه و روح مجرد .مقصود از نفس ناطقه ،نفسي كه ادراك معاني كند ،در اصطالح حكما روح و جان( .فرهنگنامه شعري) //نقش عيسي :كنايه از: صورت ظاهر انسان با صفات خاكي وي //.نگارسEتان راهب: كنايه از دير مسيحيان كه پراز نقش و نگار است و همچنين كنايه از اين دنياي پر از رنگ و نقش‌هاي گوناگون است. »» «« تلميحبEه عروج عيسEي (ع)بEه آسEمان چهارم .آرايه تضاد ميان نفEس و نقش //.معنEي :اگEر به دنبال روح مجردي، همچون عيسEيبEه افالك عروج كEن و صEورت مادي آدمي را در مكان صورت‌پرستان رها ساز.  -10بر در فقرآي تا پيش آيدت سرهنگ عشق گويد اي صاحب خراج هر دو گيتي مرحبا فقر :در لغت به معني احتياج و تنگدستي است .در اصطالح صوفيان :نيازمندي به خدا و بي‌نيازي از غيراوست //.سرهنگ عشق :اضافه تشبيهي عشق مانند معني :به درگاه فقر محمدي روي آور تا ‌ فرمانده اسEت//. فرمانده عشق به تو خوشآمد گويد ،تويي كه مالك هر دو گيتي هستي.  -11شرب عزلت ساختي از سر ببر آب هوس باغ وحدت يافتي از بُن بكن بيخ هوا شرب عزلت :به ضم شين ،اضافه تشبيهي //.از سر :از بيخ و بن //.باغ وحدت :اضافه تشبيهي كنايه از گلستان وحده الاله االهو //.معني :وقتي آب گواراي گوشه‌نشيني را مهيا كردي ،آب هوا و هوس را از بيخ قطع كن و زماني كه به وحدت رسيدي هواهاي نفساني را از ريشه قطع كن.  -12با قطار خوک در بیت المقدس پی منه با سEپاه پیل بر درگاه بیت اهلل میا قطار خوک :قطاربEه کسEر اول ،شتران بر یک نسق رونده و چند اجسام كه پهلوی همدیگر باشند .قطار خوک ،کنایه از هواهای نفEس که بEه دنبال هEم پیاپEی مEی آیند //.بیت المقدس :شهEر و مرکز حکومEت قدیم فلسEطین و پایتخت کنونEی اسEرائیل .امEا اینجEا مراد ،مسEجدی اسEت که در ملک شام حضرت داود علیEه السEالم آEن را بنا نهاده و حضرت »» سلیمان علیه السالم آن را به اتمام رسانیده «« و قبلEه اکثEر انبیاء همان بوده اسEت .کنایه است از مقام وحدت و عزلت //.سEپاه پیEل اشاره اسEت بEه حملEه ابرهEه با پیالن بEه مکه //.بیEت اهلل :EخانEه خدا ،کعبه .کل مصراع تمثیEل اسEت برای مصEراع اول //.معنEی بEا هواهای نفسانی پایدرمقام مقدس وحدت و عزلEت مگذار ،کمEا اینکه حملEه با فیل به خانه مقدس کعبه درست نبود.  -13سربنه کاینجا سری را صد سرآید در عوض بلکه بر سر هر سری را صد کاله آید عطا .13سEربنه :سEر را رهEا کن .سEر نشانEه ملیEت اسEت .در عین حال سEرنهادن بEه معنEی تسلیم و ترک خودی و فدا کردن آEن نیEز هسEت //.معنEی :سEر را در اینجEا فدا کن که در مقابل یک سEر ،صEدها سEر پاداش آید ،حتEی برای هرکدام از این سرها صدها تاج سلطنت نیز عطا می شود.  -14هرچه جز نور السموات از خدای آن عزل کن گر ترا مشکوه دل روش شد از مصباح ال نورالسEموات :اشاره داردبEه آیه اهلل Eنورالسموات و االرض... (نور //.)35 ،مشکوه :چراغدان //.مصباح :چراغ //.ال :مقام نفEی وترک ،مسEتفاد از الالEه اال اهلل .مصEباح ال ،اضافه تشبیهEی ال چون چراغ روشنEی بخEش تاریکی شرک اسEت //.معنEی :اگEر درون تEو از نور الالEه الاهلل Eروشن شده است ،از خداوند جز خداوندگاری همه چیز را دور کن.  -15چون رسیدی بر در الصدر اال جوی از آنک کعبه را هم دید باید چون رسیدی در منا .15منEا( :منEی)بEه کسEر میEم ،موضعEی اسEت در مکه معظمه که مقام بازار اسEت و حاجیان در آنجEا قربانی کنند( .غیاث) تشبیEه مرحلEه البEه منEا و ااّل بEه مکه ،همچنین انتهای زیارت از منEا بEه مکه ختEم و کامEل مEی شود .پEس از ال نیEز به ااّل بایسEت رسEید :ال الEه اال اهلل //.معنEی :وقتEی به دروازه ال رسEیدی مقام اثبات خدای را از ااّل بجوی ،تEا مفهوم ال اله االاهلل EکامEل شود ،چنانکه در زیارت کعبEه نیEز پEس از قربانی کردن در منEا نبایسEت متوقEف شEد بلکه کعبEه را نیEز باید دید .خالصه آنکه پس از نفی نوبت به اثبات می رسد.  -16ور تو اعمی دیده ای بر دوش احمد دار دست کاندرین ره قائد تو مصطفی به مصطفا .16اعمEی :نابینا //.احمد .یکی از نامهای پیامبر اکرم//. قائEد :پیشوا //.بEه نکتEه ظریف در مصEراع اول باید تEوجه داشEت که اگEر کسEی کور باشEد معموالً دسEتش را بر دوش یا بEه دسEت کسEی مEی گذارد تEا او را هدایت کند .مقصود تبعیEت محEض از شریعEت محمدی اسEت//.معنEی اگEر تو از حیEث معنEی کور هسEتی خود را بEه دسEت شریعت محمدی بسEپار ،زیرا در این راه بهتEر اسEت پیشوای تEو پیامبر اکرم باشد.  -17اوست مختار خدا و چرخ و ارواح و حواس زان گرفتند از وجودش منت بی منتهی .17مختار ،برگزیده .بیEت ناظEر اسEت بر حدیث معروف لوالک لمEا خلقEت االفالک //معنEی :پیامبر برگزیده خدا و گردون و ارواح و حواس اسEت ،و تمام هسEتی وجود خویش را مدیون خلقت اوست. -18هشت خلد از هفت چرخ و شش جهت از پنج حس چار ارکان از سه ارواح و دوکون از یک خدا .18هشEت خEل عبارتنداز :جنEت ،جنEه المأوی ،جنEه النعیم، دارالسEالم ،دارالقرار ،فردوس ،عدن ،علیین //.هفEت فلک: قمEر ،عطارد ،زهره ،شمEس ،مریخ ،مشتری ،زحل //.شش جهEت عبارتنداز :باال ،پاییEن ،راسEت و چEپ ،پس و پیش//. چارارکان ،چهار عنصر آب ،باد ،خاک و آتش //.سه ارواح یا موالیEد ثالثه عبارتنداز :جماد و نبات و حیوان //.دو کون، این جهان و آEن جهان //.معنEی :همEه پدیده هEا از یک خدا در وجود آمده اند.  -19چون مرا در نعت چون اویی رود چندین سخن از جهان بر چون منی تا کی رود چندین جفا نعEت :تعریف و وصEف کردن .شاعEر در این بیEت پس از اظهار ناتوانEی در نعEت رسEول اهلل Eگریز مEی زنEد و بEه وصف حال شخصEی و شکایت از آن //.معنEی :کسEی ماننEد مEن ،چگونه در نعEت شخصEیتی ماننEد او سEخن بگوید؟منEی که خود گرفتاری های فراوانی از جهان دارم. مطلع دوم -20کار من باال نمی گیرد در این شیب بال در مضیق حادثاتم بستۀ بند عنا .20شیEب بال :کنایه از دنیاسEت //.مضیق :جای تنEگ(غیاث) //.عنEا :رنج //.معنEی :در این دنیEا کار مEن رونق نمی گیرد ،در تنگنای اتفاقات و گرفتار بند رنج هستم.  -21میکنم جهدی کزین خضرای خذالن بگذرم حبذا روزی که این توفیق یابم حبذا .21خضرای خذالن :خضراء ،سEبزه و گیاه سبز باشد. (غیاث) خذالنبEه کسEر اول و سEکون دومبEه معنEی بی بهره گEی و فروگذاشتEن و بازماندن اسEت( .غیاث) مقصود از سEبزه بEی بهره کنایه از دنیاسEت //.حبذا :کلمEه مدح به معنEي خوبسEت و بهترسEت( .غیاث) //معنEی :کوشEش من بر این اسEت که از سر این دنیای بی فایده بگذرم .چه خوبست اگر روزی توفیق این کوشش را داشته باشم.  -22صبح آخر دیده ای بختم چنان شEد پرده در صبح اول دیده ای روزم چنان شEد کم بقا صEبح آخEر :صEبح دوم= صEبح صEادق //.صEبح اول :صبح کاذب //.معنEی :بخEت و اقبالEم نظیEر صEبح صادق پرده در شده است و عمرم مانند صبح کاذب گذراست و کم بقا.  -23با كه گیرم انس کز اهل وفا بی روزیم روزی من نیست یا خود نیست در عالم وفا .23معنEی:بEا چEه کسEی مأنوس بشوم زیرا که از صEاحبان وفا بEی نصEیب ام ،آیا از این وفEا مEن سEهمی ندارم یا اسEاسً Eا در جهان چیزی به نام وفا وجود ندارد؟  -24در همه شروان مرا حاصل نیامد نیم دوست دوست خود ناممکن است ای کاش بودی آشنا .24معنEی :درتمامEی شهEر شروان نیEم دوسEتی هEم حاصلم نشد ،دوست که ممکن نشد ای کاش آشنایی می داشتم.  -25من حسین وقت و نااهالن یزید و شمر من روزگارم جمله عاشورا و شروان کربال .25معنEی :مEن شده ام حسین (ع) زمان و نااهالن روزگار شده انEد یزید و شمEر در حEق مEن ،روزگارم تمام ًا شده است عین عاشورا و شهر شEروان نظیر کربال.  -26ای عراق اهلل جارک سخت مشعوفم به تو وی خراسان عمرک اهلل سخت مشتاقم ترا اهلل جارک :خدا نگهدارت //.مشعوف :خشنود و خوشحال //.عمرک اهلل :خداوند عمرت را طوالنی کناد//. معنی :ای عراق که سخت دلخوش توأم ،خداوند نگهدارت، و ای خراسان که سخت اشتیاق دیدارت را دارم خداوند عمرت طوالنی دارد. -27گرچه جان از روزن چشم شما بی روزیست از دریچۀ گوش می بیند شعاعات شما .27گرچEه جان مEن از دیدار شمEابEی نصEیب اسEت؛ لیکن از راه گوش شعاع اخبار شمEا را دریافEت مEی کند .روی سخن شاعر با عراق و خراسان است.  -28عذر من دانید کاخر پای بست مادرم هدیۀ جانم روان دارید بر دست صبا معنEی :عذر مرا بخاطEر مسEافرت نکردن در جهت دیدار شما ،در پای بندی به مادرم می دانید ،پس برای جانم هدیه ای به دست باد صبا بفرستید.  -29تشنۀ دل تفته ام از دجله آریدم شراب دردمند زارم از بغداد سازیدم دوا تفتEه :سEخت گرم شده( .غیاث) دل تفتEه :دلسوخته//. معنEی :این بیEت نشانگEر اشتیاق شدید شاعEر بEه مسافرت بغداد اسEت .در این زمان بغداد مرکز علEم و دانش دنیای اسEالم اسEت .دل سEوخته ام تشنEه اسEت برای رفEع این تشنگEی از دجلEه برایم آEب بیاورید ،دردمنEد زاری هستم پس از بغداد دارو برایم بیاورید.  -30بوی راحت چون توان برد از مزاج این دیار نوشدارو چون توان جست از دهان اژدها .30بوی بردن :امیEد و توقEع داشتن //.مزاج ،آمیزش و به اصEطالح اطبEا کیفیتEی که از آمیختEن چیزهEا بEه هEم رسEد. (غیاث) //نوشدارو :تریاق و شراب و پادزهر .نوشدارو معجونEی اسEت شیرین مزه ،مفرح قلب و مقوی معده و دوایی است که دفع جمیع آالم وجراحتها کند( .غیاث)// »» «« معنEی :خاقانEی پEس از گالیه از زندگEی پEر زحمت خود، خویشتن را متوجEه ماهیت پر رنج این جهان مEی کند که در مزاج آEن اسEاسً Eا راحتEی نیسEت و نباید از آEن متوقEع آسایش بود .این خواسEته شگفEت انگیEز را در مصEراع دومبEا تمثیلی کامEل مEی کنEد بدین ترتیEب که توقEع راحتEی از جهان نظیر درخواست نوشدارو از دهان اژدهاست.  -31پیش ما بینی کریمانی که گاه مائده ماکیان بر درکنند و گربه در زندان سرا .31مائده :خوان پEر از طعام و نعمت( .غیاث) //ماکیان لفظ مفرد اسEتبEه معنEی یک مرغ خانگEی که ماده باشEد ونEر آن ار خروس گویند(.غیاث) //معنEی :شاعEر در انتقاد از اهل زمان گوید :در دوران مEا کریمانEی را مEی بینEی که هنگام پهEن کردن سEفره مرغ را از در خانEه دور و گربEه را زندانی مEی کننEد که مبادا از تEه مانده سEفره چیزی بخورند .یعنی کریم در عهد ما باقی نمانده است.  -32گر برای شوربایی بر در اینها روی اولت سکبا دهند از چهره آنگه شوربا شوربEا :آEش سEاده که بEا برنEج و انواع سEبزی پخته شود. (معیEن) //سEکبا :نوعEی از آEش که از بلغور گندم ،سرکه، نبات ،گوشEت و کشمEش سEازند( .غیاث) سکبا از چهره دادن ،کنایه از تروشرویی اسEت //.معنEی :جماعEت روزگار ما طوری هسEتند که اگEر برای درخواسEتی سEوی آنان روی نخسEت روی ترش مEی کننEد ،سEپس درخواست ناچیزت را اجابت میکنند.  -33مردم ای خاقانی اهریمن شدند از خشم و ظلم در عدم نه روی کانجا بینی انصاف و رضا معنEی :ای خاقانEی ،مردم بEه جهEت خشEم و سEتم اهریمن شده انEد ،بنابراین انتظار انصEاف و رضا (خشنودی) از آنان بEی معنEی اسEت ،اگEر دنبال داد و خشنودی هسEتیبEه سEوی عدم رو شاید آنجا به دست آوری . قصیده 2 ترسائیه -1فلک کژ رو ترست از خطتEرسا مرا دارد مسلسل راهب آسا .1خط ترسا :خط التین ،چون از چپ به راست نوشته می شود آن را کژرو نامیده اسEت //.مسلسل :پیوسته //.راهب: پارسا و عابد ترسایان .بعضی نوشته که راهبان اکثردر کمر یا در دست زنجیری دارند(.غیاث) //معنی :روزگار کج روتر از خط ترساست و مرا پیوسته در بند و زنجیر کرده اسEت. یعنی عذاب می دهد.  -2نه روح اهلل برین دیر است چون شد چنین دجال فعل این دیر مینا روح اهلل :لقب عیسی (ع) است //.دیر :صومعه راهبان و در اینجا جایگاه عیسی(ع) یعنی آسEمان چهارم است//. دجال :مردی کذاب که در آخرالزمان ظهور کند و مردم را بفریبد .صفت آدمهای بسیار دروغگو ،کذاب وفریب دهنده است( .فرهنگ معین) //مینا :شیشه شراب ونیز آبگینه رنگین که بدان بر طال و نقره نقاشEی کنند دیر مینا ،کنایه از فلک است(.فرهنگ کنایات) »» «« جملEه «نEه روح اهلل Eبر این دیر اسEت؟» استفهام تقریری اسEت //.معنEی :آیا جEز این اسEت که عیسEی بر این آسمان است ،پس چگونه است که این آسمان دجال کردار شده؟  -3تنم چون رشته مریم دوتا است دلم چون سوزن عیسی است یکتا رشEته مریم :به دو نکته اشاره دارد .نخست اشاره است به مهارت مریم در خیاطی ،دوم رشته عذرا احتماالً به تارهایی گفته می شود که در پاییز در هوا موج می زند و وسیله لعاب عنکبوت ساخته می شود .در این بیت کنایه از الغری مفرط و خمیدگی قامت است //.سوزن عیسی: اشاره دارد به عروج عیسی(ع) به آسمان که چون از دارایی دنیا سوزنی به همراه داشت بیش از فلک چهارم به وی اجازه صعود ندادند. »» «« امEا دوتEا (خمیده) بودن قامEت و تشبیEه آEن بEه رشتEه مریم نیEز ناشEی از آEن اسEت که هنگام فرو کردننEخبEه سوزن تاب مEی خورد و دوتEو یا دوتEا مEی شود //.معنEی :جسEم مEن مانند نخEی که مریم بEا آEن خیاطEی مEی کرد خمیده اسEت و دلم مانند سEوزن عیسی یکه و تنهاسEت.  -4من اینجا پای بست رشته مانده چو عیسی پای بست سوزن آنجا پای بست :پای بسته //.رشته :در اینجا مراد زنجیر است//. معنی :همانطور که عیسی (ع) در آسمان چهارم پای بسته سوزن شد ،من نیز در اینجا پای بسته زنجیر شدم.  -5چرا سوزن چنین دجال چشم است که اندر جیب عیسی یافت مأوا .5دجال چشم :یک چشم .زیرا دجال در اساطیر یک چشم تصور شده اسEت .جیب :گریبان //.مأوا :پناهگاه//. معنی :چرا سوزنی که مانند دجال یک چشم است می بایست در گریبان عیسی پناهگاه جوید؟ مقصود شاعر آن است که پیوسته موانع بسیار کوچکی از رسیدن به مقصودهای بسیار بزرگ و عالی پدید می آید .کما اینکه وجود سوزنی بی مقدار از عروج کامل عیسی (ع) مانع شد.  -6لباس راهبان پوشیده روزم چون راهب زان برآرم هرشب آوا معنی :روزم مانند لباس سیاه راهبان ،سیاه است .و هرشب از درون این تاریکی زندان مانند راهبان مشغول دعا و زاری و ناله هستم .به تاریکی زندان ،شب ،سEیاهی جامه و دعاخوانی راهب توجه شود.  -7به صور صبحگاهی بر شکافم صلیب روزن این بام خضرا .7صور صبحگاهی :فریاد و خروش سحرگاهان است//. صلیب روزن :پنجره یا شEکاف سقف زندان که با میله هایی به هم پیوسته شبیه صلیب پوشیده است //.خضراء :سبز زنگاری؛ بام خضرا :کنایه از آسمان .از بام خضرا ،روشن است که شاعر به سقف زندان می نگرد و آن با میله های شبیه صلیب پوشیده است//. »» «« معنEی:بEا فریادهای بامدادی ،روزن صEلیب گون سقف زندان را مEی شکافم .و چون از میان روزن بام آسEمان سبزگون را مEی بینEد پEس سEاده تEر آEن اسEت که گفتEه شEود :با خروشهای بامدادی خود سEقف آسEمان را مEی شکافم .یعنEی فریادم به آسمان بلند است.  -8شدست از آه دریا جوشش من تیمم گاه عیسی قعر دریا .8معنی :بس که من آه تفته و داغ کشیده ام ،از گرمای آن تمام دریاها خشک شده است و در نتیجه قعر دریای خشک شده ،محل تیمم عیسی (ع) قرار گرفته است .بیت دارای غلو است.  -9به من نامشفق اند آبای علوی چو عیسی زان ابا کردم ز آبا آبا علوی (پدران جهان برین) کنایه از هفت اختر که به عقیده قدما با امهات اربعه (مادران چهارگانه) یعنی چهار عنصر ،ازدواج کرده اند و موالید ثالثه (فرزندان سه گانه) یعنی جماد ،نبات و حیوان از آنها پدید آمده است // .ابا کردن :خودداری کردن ،سرباز زدن //.آبا :مخفف آباء: پدران.  -10مرا از اختر دانش چه حاصل که من تاریکم او رخشنده اجزا  -11چه راحت مرغ عیسی را زعیسی که همسایه اسEت با خورشید عذرا .11مرغ عیسی :شب پره ،خفاش .شEب پره را از آن جهت مرغ عیسی خوانده اند که گویند عیسی بر پاره ای گل چیزی خواند و دمید و آن پرنده ای شد که بدان خفاش گویند .در قرآن کریم به این داستان اشاره شده است :انی اخلق لکم من الطین کهیه الطیر فانفخ فیه فیکون طیرا ً باذن اهلل (سوره 3آیه //)49عذراء :دوشیزه .شاعر عذرا را صفت خورشید آورده و در عین حال عیسی(ع) در آسمان »» چهارم با خورشید همسایه بود//. «« معنEی :بEا آنکه شEب پره را مرغ عیسEی نامیده انEد ولEی چه فایده که روزهنگام قادربEه دیدن نیسEت ،بنابراین شب پره آفتاب را نمEی خواهد .بنابراین بEا آنکه عیسEی همسایه خورشیEد اسEت برای شEب پره از این نعمEت فایده ای نیست. منظور نهایی شاعEر آEن اسEت که دانEش همچون خورشید برای مEن بهره ای نداشتEه و نصEیبم از این فضل زندان بوده است.  -12گر آن کیخسرو ایران و تور است چرا بیژن شد این در چاه یلدا .12کیخسرو :پادشاه اسطوره ای ایران از سلسله کیانیان. کنایه از خورشید است و مطلق پادشاه عالم //.تور :در اوستا صفت و نام قوم تورانی است .به معنی دلیر و پهلوان نیز گرفته اند ،در ین بیت مراد از ایران و توران ،تمام عالم است که خورشید بدان میتEابد //.بیژن :پسر گیو و خواهرزاده رستم است //.معنی :اگر آن خورشید(دانش) شهریار همه عالم اسEت؛ پس چرا بیژن(خاقانی) در چاه تاریک یلدا(زندان) زندانی است .بیت دارای تلمیح است.  -13چرا عیسی طبیب مرغ خود نیست که اکمه را تواند کرد بینا .13اکمه :نابینا .ناظر است به آیه و اَبری االکمه و االبرص(سوره 3آیه )49و بی کنم اکمه (نابینای مادرزاد) و پیس را //.معنی :عیسی که می تواند کور مادرزاد را بینا کند چرا نمی تواند طبیب مرغ خود (خفاش روزکور) باشد؟ منظور شاعر آن است :که نور دانش که می تواند چشم همگانرا به ناشناخته ها باز کند و چراغ راه زندگانی او باشد درمورد شEاعر چرا نمی تواند رهایی بخش اش از تاریکی زندان بشود.  -14نتیجه دختر طبعم چو عیسی است که بر پاکی مادر هست گویا .14نتیجه دختر :کنایه از شعر شاعر است .علت آنکه طبع خود را دوشیزه نامیده چون سخن اش بکر است و از کسی اقتباس نکرده است .در ضمن اشاره دارد به زادن مریم (ع) عیسی (ع) را بی آنکه شوی برگزیده باشد و گواهی فرزند در قنداق به بکارت مادر //.معنی :شعر من مانند عیسی است که بر پاکی مادر گوا است و گویا.  -15سخن بر بکر طبع من گواهست چو بر اعجاز مریم نخل خرما .15رابطه اعجاز مریم و درخت خرما در قرآن کریم (سEوره 19آیات )25 ،23آمده است .مریم (ع) از مالمت مردمان که فرزند در شکم خود را برداشته به بیابان رفته بود و به درخت خرمایی خشک تکیه داده بود و از شرم آرزو می کرد کاشکی می مرد .لیکن به فرمان خدا درخت بارور شد و با جنباندن مریم (ع) خرما به پایین فرو افتاد//. »» «« معنEی :همانطور که درخEت خرمEا بر اعجاز مریم (ع) گواه اسEت ،شعEر مEن هEم بر طبEع دوشیزه ام گواهEی می دهد .در عیEن حال بیEن خرمEا و سEخن شاعEر ایهامEی نیEز بEه شیرینی سخن شاعر وجود دارد.  -16چو من ناورد پانصد سال هجرت دروغی نیست ها برهان من ها 520 .16هـ .ق .سال تولد خاقانی است ولی رقم کامل 500 را میزان گرفته است« .ها» کلمه تنبیه که برای تأکید تکرار شده است //.معنی :شاعر مدعی است که پانصد سال است شاعری نظیر او درعالم سخنوری پای نگذاشته است و شعر خود را محک مدعای خود می داند.  -17برآرم ز این دل چون خان زنبور چو زنبوران خون آلوده غوغا .17خان :النه .دل خود را به النه زنبور تشبیه کرده اسEت. وجه شبه مشبک بودن هر دوست .فریاد و غوغای خود را نیز به زنبوران خونآلود تشبیه کرده است که زنبورهای متخاصم یکدیگر را خونالود می کنند //.معنی :از این دل شبیه به النه زنبور خود فریادی ،همچون داد وفریاد زنبوران با یکدیگر ستیزنده ،برمی آورم.  -18زبان روغنينم ز آتش آه بسوزد چون دل قنديل ترسا .18زبان روغنين ‌:زبان چرب بEه جهEت سEخنان ماليEم طبعE اسEت //.قنديEل ‌:چراغ ‌،چراغدان ،شمعدان ،مخصEوص ًا كه از سEقف آويزند .قنديEل ترسEا ‌:قنديلEي كEه پيوسEته در كليسا آويختEه باشEند( .معين) //معنEي :از آEه آتشين من زبان روغنينم مانند چلچراغ كليسا مي‌سوزد.  -19چو قنديلم برآويزند و سوزند سه زنجيرم نهاده دست اعدا .19معنEي :دشمنان ماننEد چلچراغ از سEه زنجير مرا آويزان كرده و مي‌سEوزند .مراد از سEه زنجير ،تشEبيه زنجيرهايي اسEت كEه بر دسEت او زده‌انEد؛ زنجيرهايEي كه معموالً چلچراغ را از سقف مي‌آويزند.  -20چو مريEم سرفكنده ريزم از طعن سرشكي چون دم عيسي مصفي .20سEرافكندگي مريEم(ع) از سEرزنش جهودان ناظEر اسEت بر ‏Eم و قولهEم علEي مريEم بهتان ًا عظيمEا (سEوره 4آيه آيEه ويكفر ُه )155مريEم (ع) از ايEن طعنه‌هEا در پاي درختEي گريسEت كه اكنون بدانجEا بيت‌اللحEم گويند .مصEفّي :زالل ،تصفيه شده //.معنEي :ماننEد مريEم (ع) از سرزنش ديگران سرفكنده و اشكي به پاكي نفس عيسي مي‌ريEزم.  -21چنان استاده‌ام پيش و پس طعن كه استاده اسEت الفهاي اطعنا اطعنEا :فرمان برديم .شاعEر در ايEن بيت براي رسEاندن معني خود بEه بازي بEا صEورت لفEظ پرداختEه اسEت .اگEر بEه كلمه اطعنا توجه شود گويEي پيش و پس طعن دوتEا الف ايEستاده اسEت //.معنEي :پيش و پEس طعنه‌هاي مردم نظير الفي هسEتم كEه پEس و پيش كلمEه اطعناسEت و آEن را محاصره كرده است.  -22مرا زانصافيEاران نيست ياري تظلم كردنم زان نيست يارا .22معنEي :از انصEاف دوسEتان چون كمكEيبEه مEن نمي‌رسد، بدان جهEت دادخواهEي كردنEم نيز بي‌فايده اسEت //.تظلم: دادخواهي //.يارا :توانايي  -23علي‌اهلل از بد دوران علي‌اهلل تبرا از خدا دورا ن تبرا .23ت ّبرا :بيزاري (غياث‌اللغات) //.معنEي :از حادثه ناگوار روزگاربEه خدا پناه مي‌ برم و از كسEاني كEه از خدا بي‌خبرند دوري مي‌جويم.  24نه از عباسيان خواهم معونت نه بر سلجوقيان دارم توال .24معونEت :از عون بEه معنEي مدد ‌،يEاري؛ معونEت خواستن يعنEي كمEك طلEبيدن //.تواّل :محبEت و اميد .دوست داشتن. (غياث‌اللغات) //معنEي:نEه از خاندان عباسEي ياري مي‌طلبم و نه دوستي سلجوقيان در دل من است.  -25چو داد من نخواهد داد اين دور مرا چه ارسالن سلطان چه بغرا .25مراد از ارسEالن سEلطان بايEد سEلطان عراق ارسEالن ثاني بEن طغرل ( 556 ، 573هـ .ق ).باشEد كEه خاقانEي قصيده اي نيز در مدح او سEروده اسEت و ظاهرا ً از اين مدح نتيجه‌اي نEبرده اسEت //.بغرا نيز ظاهرا ً بEه عنوان لقب براي خاقان سEلسله قراخانيه مركEز آسEيا بكار برده اسEت .معنEي :وقتي زمانEه در مورد مEن بEا انصEاف نيسEت براي مEن چEه فرقي مي‌كند چه كسي سلطان باشد.  -26چو يوسف نيست كز قحطم رهاند مرا چه ابن يامين چه يهودا .26ابEن يامين و يEهودا جوانتريEن پسران يعقوب بودند. معنEي :وقتEي براي مEن حامEي واقعEي نظير يوسEف كه از قحطEي برهانEد وجود ندارد ،يهودا و ابEن يامين بEا يكديگر تفاوتEي ندارند .چون هEر دو براي يEوسEف خائن بودند .در بيت تلميح به داستان حضرت يوسف(ع) ديده مي‌شود.  -27مرا اسالميان چون داد ندهند شوم بر گردم از اسالم حاشا .27معنEي‌:چون اهEل اسEالم داد مEن نمي‌دهنEد آيEا از اسالم روي گردان شوم؟ هرگز!  -28پس از تحصيل دين از هفت مردان پس از تأويEل وحي از هفت قرا مردان :مردان :خدا كEه عبارتند از ‌:اقطاب ،ابدال، ‌ .28هفEت اخيار يEا ائمEه ،اوتاد ،غوث ،نقباء‌ ،نجباء ،گاه از هفت مردان ، اصحاب كهف را اراده كنند( .شرح سجادي) //معني :پس از آنكEه ديEن را از اهEل آEن و تأويEل وحEي را از هفت قراء‌ فرا گرفتم‌...  -29پس از الحمد و الرحمن و الكهف پس از ياسEين و طاسين ميم و طاها .29الحمEد نام سEوره يكEم ‌،الرحمEن سEوره پنجاه و پنجم، الكهEف سEوره هيجدهEم ،ياسEين سEوره سEي و ششم و طاوسEين هEم سEوره بيسEت و ششEم و طاهEا سEوره بيستم قرآن كريم است.  -30پس از ميقات و حرم و طوف كعبه جمار و سعي و لبيك و مصلي وعدهگاه ،جايگاهEي اسEت كه احرام ‌ .30ميقات‌ :بEه معنEي حEج در آنجEا بسته مي‌شود //.حرم :احرام حج //.طوف: همان طواف اسEت كEه دور خانه خداي مي‌چرخند //.جمار: جمEع جمره ،رمEي الجمار ‌،يEعنEي انداختEن سEنگريEزه‌اي چند كه حاجيان در اداي مناسك حج كنند( .غياث‌اللغات)// »» «« سEعي :دويدن ،اصEطالح ًا دويدنEي اسEت كEه حاجيان بين صفا و مروه (نام دو كوه در مكEه) هفت بار انجام مي‌دهند//. لبيك :بEه معنEي بEه فرمانEم ،اصEطالح ًا بEه زبان آوردن اين كلمEه اسEت در نزد حاجيان كEه چنEد بار در زيارت خانه خدا مي‌گويند //.مصEلي ‌:نمازگاه ،مقام ابراهيم اسEت كEه در آنجا دو ركعEت نماز مي‌خوانند //.معنEي ‌:مراد شاعEر در ايEن دو بيت ايEن اسEت كEه پEس از خواندن تمام سEوره‌هاي قرآن و انجام مراسم كامل حج و...  -31پس از چندين چله در عهد سي سال شوم پنجاهه گيرم آشكارا .31چلEه :مخفEف چهلEه ،چلEه نشينEي صوفيان و عبادت و ريEاضEت چهEل روزه اسEت //.پنجاهEه :مدت اعتكافEق نصاري اسEت در پنجاه روز //آيEا پEس از چنديEن بار چلEه نشيني در طول سEي سEال حيات ،بروم آشكارا پنجاهEه مسيحيان را اختيار كنم؟E  -32مرا مشتي يهودي فعل خصم اند چو عيسي ترسم از طعن مفاجا .32مفاجEا مخفEف مفاجاه بEه معني ناگاه( .غياث‌اللغات)// معنEي :عده‌اي يهودي كردار دشمEن مننEد و مانند ترس عيسي از يهوديان ،از سرزنش ناگهاني آنان مي‌ترسم.  -33چه فرمايي كه از ظلم يهودي گريزم در در دير سكوبا .33سEكوبا ‌:يEا سEكوپا (ايرانEي شEده كلمEه يونانEي اپيسكوپس بEه معنEي ناظEر) در معنEي اسEقف .ديEر سEكوبا در بين ديرهاي متعددي كEه ياقوت در معجم‌البلدان ذكEر آنهEا را آورده است نيسEت .سEكوبا ظاهرا ً بEه معنEي اسEقف باشد .در اصل نام عابدي اسEت نصEارا ،عيسEي از ايEن ديEر بEه آسEمان رفته اسEت //.معنEي :شاعEر پEس از ايEن مقدمEه خطاب بEه مخاطب مي‌گويEد :اكنون بEا ايEن اوضاع نظرت چيسEت؟‌آيEا از دست ستم يهوديان به دير سكوبا پناه ببرم؟E  -34چه گويي آستان كفر جويم نجويم در ره دين صدر واال .34آسEتان :پاي‌ماچان //.صEدر واال‌:بEه نظEر مينورسكي مراد از صEدر واال آيEا رسEول اكرم اسEت؟( ‌Eص .)59Eاما مرحوم سEجادي آسEتان و صEدر را صEنعت تقابEل دانسEته و صدر واال را فراز مجلEس در برابر آسEتان (فرود مجلس) مي‌داند .در نتيجEه بيت را چنين معنEي كرده اسEت :چEه مي‌گويEي كه در پي آسEتان كفر باشEم و در راه ديEن جايگاه بلند و فراز مرتبه را نجويم؟ ! (شرح سجادي ،ص )137  -35در ابخازيان آنك گشاده حريEم روميان آنك مهيا .35ابخازيان :در ايEن جEابEه معنEي طايفه‌اي كEهبEه اين نام در كنار درياي سياه زندگي مي‌كنند نيست .بلكه مقصود از آن مسEكن آEن عده از اقوام گرجEي اسEت كEه در آEن زمان تحت حكومEت سEالله غربEي (موسEوم بEه ابخاز) پادشاهان بقراطي بودند( .شرح قصEيده ترسEائيه ،ص //)60 ،59معنEي :هم دروازه ابخاز و هEم حريEم روميان بEه رويEم گشوده است. يعني هر دو مكان ،پذيراي حضورمنند.  -36بگردانم ز بيت اهلل قبله به بيت‌المقدس و محراب اقصا .36بيت‌المقدس :بEه تشديEد دال يEا فتح آن .معادل اورشليم عEبري بEه معنEي شهEر سEالمتي است( .شEرح سEجادي ،ص )137قب ً ال قبلEه مسEلمانان بود //.اقصا :مراد مسEجداالقصي اسEت //.معنEي :آيEا از خانEه خدا قبله خود را عوض كنEم و بEه سEوي بيت‌المقدس و مسEجد االقصي روي گردانم .سEؤال ايEن اسEت كEه آيEا ترك اسEالم كرده مسيحي شوم؟‌  -37مرا از بعد پنجه ساله اسالم نزيبد چون صليبي بند بر پا .37صEليبي منسEوببEه صEليب يعنEي صEليب پرست؛ رهبان مسEيحي //.معنEي :شايسEته نيسEت كEه مEن پEس از پنجاه سال مسEلمان بودن مسEيحي شوم و چون رهبانان مسيحي از بابت رياضت زنجير بر پاي باشم.  -38روم ناقوس بوسم زينتEحكم شوم زنار بندم زين تعدا .38ناقوس :سEنجي از چوب كEه آEن را به جاي جرس بكار برند .ناقوس بوسEيدن :كنايEه از مسEيحي شدن //.تحكم: حكومEت بEه زور //.زنار :كمربنEد مخصEوص مسEيحيان اسEت. (شرح قصEيده ترسEائيه ،ص )60زنار بسEتن‌،كنايEه از مسيحي شدن اسEت //.تعدا :تعدي ،تجاوز ،سEتمكاري //.معنEي :آيا از اين ستم و زورگويEي بروم مسيحي شوم؟‌E  -39كنم تفسير سرياني ز انجيل بخوانم از خط عبري معما .39سEرياني :منسEوببEه سEوريه ،يكEي از زبانهاي سEامي كه يكEي از صEورتهاي زبان آرامEي اسEت //.عEبري :خطEي است منشعEب از فينيقي //.معنEي :سEپس از انجيل به زبان سEرياني تفسEير كنEم و خEط عEبري را خوانده رمEز آن را بشكافم.  -40مگو اين كفر و ايمان تازه گردان بگو استغفراهلل زين تمنا معنEي :اي خاقانEي كفEر مگEو و ايمان خود را تازه كن و استغفراهلل (از خدا آمرزش مي‌خواهم) از اين آرزو بكن.  -41فقل و اشهد بان اهلل واحد تعالي عن مقوالتي تعالي .41معنEي :پEس بEه واحد بودن خدا شهادت بده و او از مقوالت من برتر است .تكرار «تعالي» براي تأكيد است. قصيده 3 حرزالحجاز -1شب روان چون رخ صبح آينه سيما بينند كعبه را چهره در آن آيEنه پيدا بينند .1معنEي :روندگان در شEب چون رخ صEبح را مانند چهره آينEه صEاف مي‌بيننEد؛‌ بنابرايEن در آEن آينEه ،چهره كعبه را آشكارا مالحظEه مي‌كنند .ايEن بيت نشانگEر شEوق وافر راهيان كعبEه بEه زيارت آEن اسEت //.رخ صEبح ‌:اضافه استعاري است.  -2گرچه زآن آينه خاتون عرب را نگرند در پس آينه رومي زن رعنا بينند .2خاتون عرب :كنايEه از كعبEه اسEت //.رومEي زن :كنايه از آفتاب و رعنEا ،زيبEا صEفت آEن اسEت //.معنEي :اگرچه از رخسEار صEبح كعبEه را مي‌بيننEد ،ليكEن با برآمدن آفتاب از پشEت آينEه صEبح خورشيد را مي‌بينند .اشاره اسEتبEه صبح صادق كه به مرورخورشيد در آن به جلوه باال مي‌آيد.  -3اختران عود شب آرند و برآتEش فكنند خوش بسوزند و صبا خوشدم از اينجا بينند .3عود شب‌ :اضافEه اسEتعاري؛ شEب سEياه //.آتEش اسEتعاره از خورشيد.بEه تناسEب سEياهي شEب ،سEياهي عود ،خوشبويي عود و باد صEبا توجEه شود //.معنEي :سEتارگان ،شEب سياه را بر آتEش خورشيد مي‌افكننEد و مي‌سEوزانند و علت خوشبويي باد صبا ناشي از اين حركت است.  -4صبح دندان چون مطرا كند از سوخته عود عودي خاك زدندانش مطرا بينند .4مط ّرا ‌:تازه .مجازا ً مصEفّا و آبدار // .معنEي :وقتEي صEبح ،با ايEن عود سEوخته (سEوختن شEب و محو شEدن آن) دندانش را تميز و سEفيد مي‌كنEد و روشEن و نوراني مي‌شود ،خاك تيره و سEياه شEب هEم ،از سEفيدي تEر و تازه ميشود .در قديم ظاهرا ً دندان را با عود سوخته مي‌شسته‌اند.  -5صبح را در ردي ساده احرام كشند تا فلك را سلب كعبه مهيا بينند .5رداء :بEه كسEر اول :چادري كه بر دوش گيرند //.احرام: دو چادر نادوخته اسEت كEه يكEي را لنگ كنند و ديگري را بر دوش افكنند .جامEه مخصEوص سEفيد حاجيان است در زيEارت كعبه //.سEلب كعبEه :همان لباس احرام است//. معنEي‌:شاعEر ،برآمدن سEپيدي صبح را همچون لباس احرام سEپيد حاجيان تEلقEي كرده كEه براي پوشEش فلEك مهيا كردهاند. ‌  -6محرمان چون ردي صبح در آرند به كتف كعبه را سبز لباسي فلك آسا بينند .6محرم :احرام بسEته //.رداء ‌صEبح :كنايEه از جامEه سپيد احرام اسEت //.كتEف :دوش .تEشEبيه كعبEه بEه فلEك بEا وجه شبEه سEبزي و صEفا //.معنEي :احرام بندان چون جامEه سپيد احرام را بر دوش مي‌افكننEد‌،كعبEه در نظرشان سبزپوش جلوه مي‌كند.  -7خود فلك شقه ديباي تن كعبه شود هم ز صبحش علم شقۀ ديبا بينند ‏Eه :پارچEه كEه بر سEر علEم بندند( .غياث) //معنEي :فلك .7ش ق ‌ پارچه‌اي براي پوشEش كعبEه مي‌شود و صEبح ،طراز و زيEنت اين پارچه.  -8دم صبح از جگر آرند و نم ژاله زچشم تا دل زنگ‌پذير آينه سيما بينند .8دم صEبح كنايEه از آEه سEرد //.نEم ژالEه :كنايه از اشك//. معني :راهيان كعبهبEا رؤيEت چنين مناظري ،آEه سEرد از جگر بر آورده و اشEك از چشEم سEرازير مي‌كننEد ،در نتيجه دل زنگ گرفته را مانند آيEنه روشن و صاف مي كنند.  -9دم ونم تيره كنند آينه ،اين آينه بين كز نم گرم و دم سرد مصفا بينند .9معنEي :هEم نفEس و هEم نEم هEر دو تيره كننده آينEه است، لكEن نفEس گرم زايران خانEه خدا و آEه سEردشان باعث روشني آينه دل مي شود.  -10زآه سبوح زنان راه صبوحي بزنند ديو را ره زدن روح چه يارا بينند .10سEبوح :بEه فتEح اول بEه معنEي ثناكننده و بEه ضم اول بسEيار پاك و ايEن يكEي از اسEماء الهEي است( .غياث) مراد از سEبوح زنان در اينجEا تسEبيح‌گويان مي‌باشد //.صبوحي: شراب بامداد //.راه زدن :تاراج نمودن اموال و اسباب مسEافران( .فرهنEگ كنايات) //معنEي :بEه وسEيله آEه تEسبيح گويندگان ،راه صEبوحي زدن ،هوي‌پرستي ،را مي‌بندند .در چنين حالEي شيطان نفEس را چEه جرأتEي براي رهزني روحE است؟‌  -11بشكنند آن قدح مه تن گردون زنّار كه به دست همه تسبيح ثريا بينند .11قدح مEه تEن :جام شرابEي كEه چون هالل ماه است//. گردون ،زنار :زنار قدح :خEط قدح است( .غياث) گردون زنار ،اشاره اسEت بEه حاشيه و كناره قدح كEه براي زينت، شكلEي برآمده داشتEه اسEت //.تسEبيح ثريEا :تسEبيحي كه مهرههايEش علEو و منزلتEي چون سEتارگان ثريEا (خوشه ‌ پرويEن) دارد //.معني‌ :محرمان ،در ايEن حال تسEبيح‌شان كه ثرياي فلك است ،بدان وسيله گردن جام را مي‌شكنند.  -12اختران از پي تسبيح همه زير آيند كآتش دلها قبه زده باال بينند .12قبEه زده :قبEه بEه معنEي چتEر ،خيمه و بناي گرد چون گنبد( .غياث) //معنEي :آنگاه كEه آتEش دلهEا باال گرفته و چتري زده اسEت ،سEتارگان نيز براي تسEبيح گفتن فرود مي‌آيند .شاعEر در دماي بامداد كEه ستارگان در حال فرو ريختن‌انEد ،آEن حالEت را بEه تسEبيح‌گويي سEتارگان تعبير كرده است.  -13نيك لرزانند از مؤذن تسبيح فلك اختراني كه چو تسبيح مجزا بينند .13معني‌ :شاعEر از هEم پاشيدن سEتارگان را تشبيه كرده اسEتبEه دانه‌هاي تسEبيح كEه از هEم جدا مي‌شونEد و علت از هEم پاشيدگEي آنهEا را در شنيدن صEداي اذان مي‌داند .يEعني: از بانEگ مؤذن فرشتگان تسEبيح‌گوي آسEماني(تسبيح فلEك) سEتارگان بر خود مي‌لرزنEد و چون دانه‌هاي از هم پاشيده رشته تسبيح مي‌شوند.  -14صبح و شام آن ردي روز بشويند چو شير كان رداء جامۀ احرام مسيحا بينند روز:كنايEه از خورشيدبEه قرينEه مسEيحا در مصراع .14ردي ‌ بعدي كEه جايگاه او بEا خورشيد ،آسEمان چهارم ،يكي اسEت //.معنEي ‌:سEتارگان ،خورشيد را كEه چون ردايEي است پيوسEته ماننEد شير سEپيد مي‌شويEنEد ،زيرا كEه آEن ردا جامه احرام حضرت مسيح (ع) است.  -15نه نه مشتاقان از صبح و ز شام آزادند كه دل از هرچه دو رنگي است شكيبا بينند .15مشتاقان ‌:زايران كعبه //.دو رنگEي :ريا و دو رنگي//. شكيبEا :فارغ ،آزاد //.معنEي :زايران مشتاق ،از سپيدي روز و سEياهي شEب آزادنEد زيرا دلشان فارغ از هرگونEه دو رنگي و ريEاست.  -16صبح و شام آمده گلگونه‌فش و غاليه فام رو كه مردان نه بدين رنگ زنان وا بينند .16گلگونEه :رنگEي اسEت كه زنان بر روي مالند( .غياث)// فEش‌:وش //.غاليه :خوشبوي معروف و آEن مركEب باشد از مشEك و عنEبر و كافور و دهن‌البان و غيره //.فام‌:رنگ و مون //.معني :در تأييد مفهوم بيت قبلي شاعر مي‌گويد: «« سEپيدي و سEياهي رنگEي اسEت نظير گلگونه زنان و مواد معطEر كEه بEه درد آرايEش آنان مي‌خورد و مصرف ظاهري دارد .حال آنكEه مرد كامEل توجهEي بEه آرايEش و زينت زنان ندارد .زايران از هEر جنEس و مليتEي و هEر طبقEه اجتماعEي كه باشنEد ،بEا پوشيدن جامEه سEپيد احرام از هEر زينتي م ّبرا هستند.  -17صبح صادق پس كاذب چه كند بر تن دهر چادر سبز درد تا زن رسوا بينند .17چادر سبز‌ :كنايه از شب .مراد از سبزي در اين جا تيرگي است //.زن رسوا ‌:كنايه از خورشيد .رسوايي خورشيد از باب برهنگي اوست كه رسوايي و آشكارايي ببار مي آورد //.معني‌ :معموالً صبح صادق كه از پس صبح كاذب مي‌آيد ،تيرگي آسمان را مي‌درد تا خورشيد همچون زن رسوا و بي‌پرده‌اي ديده شود.  -18زآبنوس شب و روز آمد بر رقعۀ دهر دو سپه كالت شطرنجي سودا بينند .18درختEي اسEت از تيره پروانه‌واران ،چوب آEن سياه، سEخت ،سEنگين و گرانبهاسEت( .معين) آبنوس شEب :اضافه تشEبيهي //.رقعEه ‌:پارچEه جامEه و كاغذ( .غياث) اينجEا صفحه شطرنج //.رقعEه دهEر :اضافEه تشEبيهي .مناسEبت تشبيه روزگار بEه صEفحه شطرنEج ناشEي از سEپيدي روز و سياهي شب است//. »» «« شEطرنجEي سEودا ‌:هوسEها و تصEورات شطرنج‌باز كه هردم براي بردن نقشه‌هاي تازه‌اي مي‌كشد //.معنEي :گويي از سEياهي و سEپيدي شEب و روز‌ ،صEفحه شطرنجEي پهن شده اسEت ماننEد دو سEپاه آالت و نقشه‌هاي بازيگران شطرنج را در خياالت خود رسEم مي‌كنند .يعنEي روزگار براي انسان مهره‌هاي شطرنج را چيده است.  -19لعب دهر است چو تضعيف حساب شطرنج گرچه پايان طلبندش نه همانا بينند .19لعEب :بEه فتEح و كسEر الم ،بازي( .غياث) //تضعيف حسEاب شطرنEج :آEن را تضعيف بيوت هم گويند .عبارت اسEت از دوچندان كردن خانه‌هاي شطرنEج در محاسبه‌ عددي و ادامه دادن اين كار تا پايان. معنEي :بازي روزگار ماننEد تضعيف حسEاب شطرنEج است و پاياني بر آن متصور نيست.  -20كي كند خاك در اين كاسه ميناي فلك كه در او آتش و زهر آبخور ما بينند كاسEه ميناي فلEك ‌:اضافEه تشEبيهي اسEت .آسEمان مانند كاسEه بلوريEن يEا لعاب شيشه‌اي اسEت //.آبخور ‌:نصيب و قسEمت( .غياث) //آتEش و زهEر :كنايEه از سختي و ناماليمات زندگEي اسEت //.خاك در كاسEه كردن :كنايEه از ذليل كردن //.معنEي :چEه كسEي ايEن كاسEه شيشه‌گون ْآسمان را كه محتوي آن آتEش و زهر براي ماست ذليل خواهد كرد؟‌  -21غلطم خاك چه حاجت كه چو اندر نگرند همه خاكست كه در كاسه مينا بينند . 21غلط :اشتباه .غلطم؛ در اشتباه هستم //.اندر نگريستن: تعمEق كردن .در كاسEه خاك ديدن يعنEي جنEس خاكي و اصEالت خاكEي آEن را متوجEه شدن //.معني :اشتباه كردم و نيازيبEه ذليل كردن كاسEه شيشه‌گون آسEمان نيست .زيEرا بEا تعمEق توان دريافEت كEه جنEس ايEن كاسEه از خاك است و خاك به اندازه كافي خود ذليل وخوار مي‌باشد.  -22خاك خواران ز فلك خواري بينند چو خاك خاك بر سر همه را هيچ مگو تا بينند .22خاك خوار :كنايEه از دنيا‌پرسEت //.معنEي :همه دنيا‌پرسEتان ماننEد خاك از روزگار خواري مي‌بينند .خاك بر سEر اينان كEه هشداري الزم نيسEت ‌،بگذار تEا خودبEه چشم اين ذلّت را ببينند.  -23بگذريم از فلك و دهر و در كعبه زنيم كايEن دو را هم به در كعبه توال بينند .23توال :محبEت و اميد .دوسEت داشتEن وبEه كار كسي قيام نمودن( .غياث) كعبEه در ايEن جEا نماد معنEي و روحانيت در برابر دهEر و فلEك اسEت //.معنEي :از دنيا و فلEك دست بكشيم وبEه سEوي كعبEه بشتابيم كEه حتEي روزگار و فلEك نيز به دنبال دوستي كعبه‌اند.  -24ما و خاك پي وادي سپران كز تف و نم آهشان مشعله‌دار و مژه سقا بينند ‏Eپران :بيابان نوردان .بEه مناسبت راه‌پيمايان ‌ .24وادي س وادي كعبEه اسEت //.تEف و نEم :گرماي آEه و اشك چشم//. مشعله‌دار :كسEي كEه بEا مشعEل راه كاروان را روشن مي‌كند //.سEقا :كسEي كEه آEببEه تشنگان مي‌دهد //.معني: مEا دنباله‌روي روندگانEي (زايران پيشين كعبEه) خواهيم شد ‏Eكشان كEه از آEه گرم نفس‌Eشان مشعله‌دار و از سيل اش ‌ سقاي كاروانيان بوده‌اند.  -25ها ره واقصه واقصۀ آن راه شويم كه زبركه‌اش بركه بركه سينا بينند .25هEا :لفEظ تنEبيه ماننEد هان //.واقصEه :نام مكانEي كEه دژي آباد داشتEه بEا چنEد چاه شيرين .واقصEه دوم متشكل از دو كلمEه وا +قصEه :بEا داسEتان //.سEينا :واقEع در شمال شرقي مصEر كEه شبEه جزيره‌اي كوهسEتاني اسEت و چشمه‌هايي دارد .آرايه‌ جناس در بيت پيداسEت //.معنEي :اكنون بايEد به داسEتان راه واقصEه بپردازيEم كEه بر فراز كوهش ،بركه‌اي نظير بركEه سEينا دارد .شاعEر از ايEن بيت در دو بيت بعدي نيزبEه نام مكانهايEي كEه بر سEر راه زيارت كعبEه است اشارت مي‌كند.  -26باديEه بحر و بر آن بحر چو باران زحباب قبه سEيم زده حله و احيا بينند .26قبEه سEيم زده :گنبدي از نقره سEاييده //.حلEه :آنجEا كه بEه بغداد نسEبت داده‌انEد نمي‌توانEد مناسEب راه مكه باشد. احتماالً جايي خوش آب و هوادر راه مكه بوده است //.احيا: رودي كEه در آنجEا جنEگ فرسEتاده پيامEبر رخ داد //.معني‌: زايEران كعبه ،صحرا و بيابان را دريايEي مي‌بينند كه دو مكان حلEه و احيا ماننEد گنبدي نقره سEاييده نظير حبابهاي بر روي درياسEت .مقصEود آنكEه ،حاجيان از شوق ديدار كعبه، بيابان برهوت را چون نزهتگاههاي دلگشايEي نظير حله و احيا مي‌بينند.  -27از خفاجه به سر راه معونت يابند و ز غزيّه به لب چاه مواسا بينند .27خفاجEه :نام طايفه‌اي از اعراب باديEه نشين //.غر: قEبيله‌اي اسEت از عرب‌بنEي ‌عام كEه اكثEر آEن قوم راهزني مي‌كنند(.غياث) //غزيّEه :طايفه‌اي از عرب باديEه ،در آنجا آEبي اسEت كEه (غمEر غزيّEه) گفتEه مي‌شEد و آن را در شمار گواراتريEن آبهEا مي‌دانسEتند( .ارمغان صبح ،ص //)134 مؤاسا :ياري به مال و جان //.معني :از طايفه خفاجه ،در سر راه ياري مي‌بينند و ازلEب چاه غزيّه ياري مالحظه مي‌كنند.  -28گرمگاهي كه چو دوزخ دمد آن باد سموم تف باحورا چون نكهت حورا بينند .28سEموم :باد گرم //.باحورا :د راصEل سEختي گرما در تموز و ايام مقرري آEن هشEت روز اسEت(.غياث)//نكهت ‌:بوي خوش //.معني :ظهر كه باد گرم مانند دوزخ مي‌دمد ،زايران شدت آEن حرارت تابسEتاني را چون رايحEه حوري بهشتي حس مي‌كنند.  -29قرصۀ شEمس شود قرصۀ ريوند ز لطف بهر تفته جگران كآفت گرما بينند .29ريونEد :ريواس ،گياهEي اسEت از تيره ترشكها( .معين) براي گرمازدگEي مفيد دانسEته‌اند //.معنEي :مشتاقان كعبه، قرص خورشيد را كEه ظاهرا ً در صEحراي عربستان گرم و سEوزان اسEتبEه لطافEت ريونEد مي‌بيننEد كEه آفEت گرمازدگي را از جگرهاي تفته مي‌زدايد.  -30چرخ نارنج صفت شيشۀ كافور شود كه ز انفاس مريدان دم سرما بينند .30نارنج صفت :به شكل نارنج؛ گرد .همچنين رنگ نارنجي متمايEل بEه سEرخي آسEمان مراد اسEت //.شيشه كافور: شيشه‌اي كEه در آEن كافور بريزند //.معنEي :از نفسهاي مريدان زيارت كعبEه ،آسEمان نارنجEي رنEگ مانند شيشه‌اي كه در آن كافور ريخته باشند سرد و خوشبو مي‌شود.  -31علم خاص خليفه زده در لشكر حاج چتر شEامست كز او ماه شب‌آرا بينند .31علEم خاص :بيرق مخصEوص كEه در ايEنجEا مراد بيرق سياه عباسEيان اسEت كEه نشان ماه يEا هالل داشتEه اسEت .علم خاص خليفEه :بيرق ويژEه خليفEه عباسEي منظور است//. حا ّج :Eحاجي //.معنEي :بيرق خاص خليفه در گروه حاجيان زده شده اسEت .منظورحضور شخEص خليفEه در جمع حاجيان اسEت .و ايEن بيرق سEياهرنگ شEبيه چتEر شام است كه در آن ماه شب‌آرا پيدا است.  -32باز زرين به سر رايت و دستارچه زير آفتابي به شب آراسته عمدا بينند دسEتارچه :در ايEن بيت مراد پارچEه زيEر ماهيچEه علEم است//. معنEي :پارچEه زيEر دسEتارچه علEم بر سEر ماه ز ّريEن روي پارچه سEياه شEبيهبEه شEب سEياه اسEت كEه آEن رابEا خورشيد آراسته باشند.  -33تاج زرين به سر دختر شاهنشه زنگ باز پوشيده به گيسوش سراپا بينند .33دختEر شاهنشEه زنEگ :اسEتعاره از بيرق سEياه خليفه اسEت //.زنEگ :زنگبار ،كنايEه از سEياهي //.معني :بيرق خليفEه كEه درباالي آEن عالمEت ماه وجود دارد شEبيه دختر زنگEي اسEت كEه سEرتاپايش را بEا زلEف سياهش پوشانيده است.  -34زمي از خيمه پر افالك و زبس فلكۀ زر سرسر هر فلكي كوكب رخشا بينند .34زمEي :زمين //.فلكEه زر :گوي زريEن و هرچيز شEبيه به مدور حاجيان// . مدور .اشاره دارد به خيمه‌هاي ّ چرخ ّ سEرسر :باالي //.معني :خيمه‌هاي گرد حاجيان و گويهاي زريEن باالي ديEر كشان ،مانند سEتارگان درخشاني بود كEه به جاي آسEمان زمين را پEر كرده بود .گويهاي زريEنEي كEه گويي هريEك بر باالي فلكي چون ستاره‌اي تابناك مي‌درخشيد.  -35سالكان راست ره باديه دهليز خطر لكن ايوان امان كعبۀ عليا بينند .35دهليز خطر‌:گذرگاه خطرناك //.ايEوان امان :كاخ و آسEتانه آسEايش //.معنEي بيت :راه صEحرا براي رهروان كعبه ماننEد گذرگاه خطرناكEي اسEت ،ا ّمEا كعبه واال مقام را مكان امن اين راه خطرناك تلقي مي‌كنند.  -36همه شبهاي غم آبستن روز طرب است يوسف روز به چاه شب يلدا بينند .36يوسEف روز ‌:اضافEه تشEبيهي اسEت //.چاه شEب :اضافه تشEبيهي؛ وجEه شبEه تEيرگEي و تاريكEي(يلدا) //.معنEي :به هرحال دنبال شبهاي غم‌آلود روزهاي شادمانEي نيز فرا مي رسEد .ايEن روزهاي شادمانEي ماننEد خورشيدي اسEت كه در چاه شEب يEلدا گرفتار باشد .در يوسEف روز تلميحEي به حضرت يوسف (ع) و چاه زندان او نيز هست. قصيده 4 در ستايش پيغمبر اكرم (ص) و حكمت و موعظه -1طفلي هنوز بستۀ گهواره فنا مرد آن زمان شوي كه شوي از همه جدا شدن :كنايEه از :به ‌ گهواره فنEا ‌:كنايEه از دنياسEت //.مرد حد رشEد و فهEم معانEي رسEيدن .مقابEل طفل بودن//. ّ معني :هنوز به حEد رشEد نرسEيده‌اي و وابسته دنياي فاني ‌ هسEتي ،زماني كه از تعلقات دنيوي رها شدي آن گاه مرد كامل خواهي شد.  -2جهدي بكن كه زلزلۀ صور در رسد شاه دل تو كرده بود كاخ را رها عظيم .2زلزلEه صEور :اشاره بEه آيEه انَEز ّ لزلEه السEاعه شي ٌءE ٌ (سEوره 22آيه )1بEه درسEتي كEه جنبEش رستاخيزچيزي بزرگ اسEت .روز قيامEت اسEرافيل بEه شاخ خود مEي دمد و رسEتاخيز را اعالم مي‌كند .اينجEا منظور نداي مرگ است//. شاه دل ‌:كنايEه از ‌:روان //.كاخ :كنايEه از تن و كالبد//. معنEي :پيش از آنكEه روان‌ات تEن تEو را وداع گويEد ‌،قبل از مرگ جسماني ات و نداي مرگ در رسد كوششي بكن.  -3آن به كه پيش هودج جانان كني نثار آن جان كه وقت صدمه هجران شود فنا .3هودج ‌:كجاوه //.جانان :معشوق //.هودج جانان ‌:اضافه ملكي //.صEدمه هجران ‌:اضافEه استعاري ،آزار دوري//. معنEي :آEن روح را كEه از دوري معشوق در شرف فناست‌، بهتراست تقديم كجاوه معشوق كني.  -4جان ا ز درون به فاقه و طبع از برون به برگ ديو ازخورش به هيضه و جمشيد ناشتا برگ :د اراي غذا و ‌ ‏Eه :بEي برگEي ،بEي آزوقگي //.به .4فاق ‌ آذوقه //.ديEو ‌:شيطان ،كنايEه از جسEم // .هيضه: اسEتفراغ //.جمشيد :مراد سEليمان و كنايEه از روح است در برابر ديEو تن« .ب» صEفت‌ساز بر فاقEه و برگ و هيضه آمده و صفت سEاخته است// . »» «« معنEي :نقEد زندگEي كسEي اسEت كEهبEه تمنيات جسEم بيش از روح مي‌پردازد؛ روح از درون گرفتار بي‌غذايEي است حال انكEه طبEع بيرونEي و جسEم در عيش و عشرت مي‌باشEد .ديو تEن بسEكه زيادي مي‌خورد بEه اسEتفراغ فتاده حال انكه سEليمان روح ناشتEا و گرسEنه اسEت .بيت داراي آرايه تضاد (درون ،برون ،ديو ،سليمان ) و لف و نشر مشوش است.  -5رخش ترا بر آخر سنگين روزگار برگ گيا نه و خر تو عنبرين چرا .5رخEش ‌:در اصEل نام اسEب رسEتم و اينجEا استعاره از :روان اسEت //.آخرسEنگين ‌:جايEيبEي آEب و علف و گياه و خشك. ‏Eبرين :عنEبر ماده خوشبوي كه از ‌ خEر ‌:اسEتعاره از جسEم //عن ماهEي عنEبر برگيرنEد +يEن نسEبت //.معنEي :در اين روزگار بي‌آEب و علEف روانEت غذاي مناسEب ندارد ،حال آنكه جسمت درحال چراي علفهاي خوشبوست.  -6در پرده عدم زن زخمه ز بهر آنك برداشتست بعد فروداشت اين نوا .6پرده :نوا ،گاه //.فروداشEت :پايان آواز .در مصراع اول ميان ركEن دوم و سEوم از اختيار تسEكين اسEتفاده كرده كه منجر به سEكته شده اسEت //.معني :زندگي واقعي پس مرگ است پس بهتر آنكه زخمه در پرده عدم بزني.  -7در ركعت نخست گرت غفلتي برفت اينجا سجود سهو كن و درعدم قضا .7ركعEت نخسEت :مقصEود نيمEه نخسEت زندگEي است//. معنEي :اگEر در نيمEه نخسEت زندگEي اشتباهي كرده‌اي.اكنون تالفي آن را در بياور.  -8گر حله حيات مطرز نگرددت انديك درنماندت اين كسوت از بها .8حلEه :جامEه نو //.مط ّرز‌:از واژEه طرازيعنEيبEا نقش و نگار//. انديEك ،از ادات تم ّنEا بEه معنEي باشEد كه //.معنEي :اگEر جامه زندگي‌ات منقEش نگردد ،باشEد كEه ايEن پوشEش براي تو از روشني و درخشش نيفتد.  -9از پيل كم نه‌اي كه چو مرگش فرا رسد در حال استخوانش بيرزد بدان بها .9معنEي :تEو از فيل كمتEر نيسEتي كEه پس از مرگ‌، اسEتخوانش(عاج فيل) بEه اندازه زنده‌اش مي‌ارزد .مثلي اسEت گوينEد فيل زنده و مرده‌اش هزار تومان است. استخوان به عالقه جزء‌ و كل ،مجاز از عاج فيل است.  -10از استخوان پيل نديدي كه چرب دست هم پيل سازد از پي شطرنج پادشا .10چربدسEت :ماهر //.پيل :اينجEا مراد مهره شطرنEج است. ايEن بيت تعليل بيت ماقبEل اسEت //.معنEي :نديده‌اي كه آدم ماهراز عاج فيل براي شطرنEج پادشاه فيل مي‌سEازد؟‌يعني اسEتخوان فيل ،عاج بسEيار گرانبهاسEت تEا جايEي كEه شطرنج پادشEاه را از آن درست مي‌كنند.  -11امروز سكه ساز كه د ل دارضرب تست چون دل روانه شEد نشود نقد تو روا .11دار ضرب :ضراب‌خانه .كارگاه سEكه و پول زدن .مابين وا‌‍ ژههاي سEكه ،دارضرب ،نقEد‌ ،روا ،دل= قلEب تناسب وجود ‌ دارد //.معنEي :امروزكEه زنده‌اي و دل دراختيار تسEت سكه اي بزن كارارزشمندي انجام بده فردا كEه اين دارضرب از دسEت تEو رفEت ،فوت كردي و دالز تEو جدا شEد‌،سEكه نقEد تو رايج نمي‌شود.  -12اكنون طلب دوا كه مسيح تو بر زمي است كانگه كه رفت سوي فلك فوت شد دوا .12مسEيح‌:اسEتعاره از دل ،كEه شفابخEش اسEت //.معني: اكنون كEه دل چون مسEيح شفابخEش تEو بر روي زمين است دارو طلEب كن .آنگاه كEه بEه آسEمان پروازكرد دارو از دست مي‌رود.  -13بيمار به سواد دل اندر نياز عشق مجروح به قباي گل از جنبش صبا .13سEواد دل :نقطEه سEياه دل //.معنEي :اگEر در نياز عشق خال و مركزدل بيمار باشEد بهتراسEت ،چنانكEه برگ گل از وزش نسEيم صEبا آزرده شود بهتراست .بوي موضوع «درد طلبي» در مكتب عرفان ،از بيت به مشام مي‌رسد.  -14عشق آتشي اسEت كاتش دوزخ غذاي اوست پس عشق روزه‌دار و تو در دوزخ هوا .14معنEي :عشEق آتشين اسEت ،آتشEي آنچنان شديEد كه گويEي غذايEش آتشگرم دوزخ اسEت ،ليكEنبEه خاطEر ناداني و نفس پرستي تو بي غذا و روزه‌دارمانده است.  -15در ايرمان سراي جهان نيست جاي دل ديراز كجا و خلعت بيت‌اهلل از كجا ‏Eرا :كاروانسEرا ،صEفت جهان //.خلعEت بيت‌اهلل: .15ايرمان س ‌ پوشEش خانEه كعبEه ،از راه تشEبيه مضمEر ‌:دل //.معنEي :اين كاروانسEراي دنيا جايگاه دل نيسEت .مصEراع دوم تأكيد مصEراع اول اسEت؛ همچنانكEه ديرجايگاه پوشEش كعبه نمي‌باشد .پوشش كعبه مناسب خانه خداست نه ديEر.  -16بنگر چه ناخلف پسري كزوجود تو دارالخالفۀ پدر است ايرمان سرا ‏Eي :توجEه كEن كEه چEه پسEرناخلفي شدي كه از وجود .16معن ‌ تEو دل تبديEل بEه كاروانسEرا ومحل تردد هوا و اميال شده اسEت.بEه عبارت ديگرتEوبEه جاي تقويEت دلبEه تربيت جسم پرداخته‌اي.  -17در جستجوي حق شو و شبگير كن ازآنك ناجسته خاك ره به كف آيد نه كيميا .17شبگير كردن ‌:سEحرخيزبودن .ناظراسEت بEه آيه و باألسEحارهم (سEوره 5آيEه )18و درآخEر شبها آمرزش مي‌خواسEتند //.كيميا معرب خميا ،خاك سEياه كEه مقصود مصEراست ،ماده‌اي كEه بEا آEن اجسEاد را بEه كمال رسانند. اكسEير و ماده‌اي كEه تصEورمي‌شد هEر فلEز ديگررا به طال كند //.معنEي :درجسEتجوي خدا سEحرخيز باش زيرا آنچه بدون كوشEش حاصEل دسEت آدمEي اسEت خاك اسEتنEه چيز با ارزشي نظير كيميا.  -18با ال برآر نفس چليپا‌پرست از آنك عيسي تست نفس و صليب است شكل ال ال :مخفEف الاله .18چليپاپرسEت :صEليب‌پرست .مسEيحي‌ //. ااّل اهلل //.معني ‌:نفس تثليث‌پرسEت خود را به كمEك ال اله ااّل اهللبEه صEليب بكEش؛ از بينبEبر ،زيرا كEه معبود تEو نفس اماره است و صليب به شكل ال.  -19گر در سموم باديEه ال تبه شوي آرد نسيم كعبه اال ال ّلهت شفا .19سEموم ‌:باد زهرآگين بيابانهEا كEه مرگ‌آور اسEت //.باديه ال :اضافEه مجازي كنايEه از نفEي مطلEق خدا //.ااّل اهلل ‌:Eكنايه از اثبات يگانگEي خدا .كعبEه ااّل اهلل EاضافEه مجازي در برابر باديه السEت //.معنEي‌:اگEر در آغاز ال الEه ااّل اهلل ‌،Eالي نفEي چون زهر كشنده تباه شدي ‌،نسEيم كعبEه توحيد ترا شفEا داده از نفي به اثبات مي‌رساند.  -20ال را زالت باز نداني به كوي دين گر بي چراغ عقل روي راه انبيا .20ال :مخفEف الالEه ااّل اهلل //.نام يكEي از بتهاي سEه گانه عرب جاهلي //.كوي ديEن :اضافEه اسEتعاري //.معني :براي آنكEه راه واقعEي ديEن را بشناسEي و ال و الت را بEا يكديگر اشتباه نگيري ،الزمEه‌اش پيروي از خرد اسEت تEا راه انبيا را بروي.  -21اول ز پيشگاه قدم عقل زاد و بس آري كه از يكي يكي آيد به ابتدا .21قدم ‌ :دربرابرحدوث .يكEي ازصEفات حEق تعالEي است. مصEراع اول ناظراسEت بEه حديEث نبوي اول مEا خلEق اهلل العقل .مصEراع دوم نيز اشاره بديEن حكEم فلسفي دارد: الواحEد من جميع الجهات ال يصEدر عنه اال الواحد ،از آنكه از هEر جهEت يكتاسEت جEز يكEي صادرنمي شود( .شرح ‏Eي:نخسEتين چيزي كه از پيشگاه سEجادي ‌،ص // )119معن ‌ خداونEد زاده شEد عقEل بود وبEس ،آري از يكEي درآغاز ،يكي صادر شEود.  -22عقل جهان طلب درآلودگي زند عقل خدا پرسEت زند درگه صفا .22شاعEر در ايEن بيت مEا بين عقEل دنيوي و ماده پرست و رياضEي مآEببEا خرد خداجوي و معنEي طلEب تفاوت قايEل مي شود //.معنEي ‌:خرد دنيا دوسEت خواسEتار آلودگEي است و خرد دنيا پرست در بي آاليشي را مي زند.  -23كتف محمد از در مهر نبوتست بر كتف بيوراسب بود جاي اژدها .23ازدر :شايسEته ،مناسEب //.مهرنبوت :اشاره بدان دارد كEه برشانEه پيامEبر(ص) بنEا برفطرت ،نشانEه نبوت نقش شده ضحاك تازي بود //.بيور اسEب:بEه معنEي :ده هزار اسEب .لقب ّ ضحاك اسEت //.نشان اژدهEا‌:اشارهبEه دومار دارد كEه بر كتف ّ روييده بود //.معنEي :شانEه محمEد(ص) اليEق مهر نبوت و جاي اژدها شانه ضحاك مي‌باشد.  -24با عقل پاي كوب كه پيريست ژنده‌پوش بر فقر دست‌كش كه عروسيست خوش لقا .24پيرژنده‌پوش :مراد عارف كامEل اسEت //.فقEر :در لغEت به معنEي احتياج و تEنگدسEتي اسEت و دراصEطالح صوفيان، كش: نيازمندي بEه خدا و بي‌نيازي ا زغيراوسEت .دست‌ ‌ بنواز //.خوش‌لقEا :خوش‌منظEر ،خوش‌ديدار ،خوش سيما//. معنEي ‌:بEه وسEيله عقEل گام درراه بزن زيEرا كEه عقل عارف كاملEي اسEت ،فقEر را بنواز زيرا فقEر ماننEد عروسEي است خوش منظر.  -25جان را به فقر باز خر از حادثات از آنك خوش نيست اين غريب نوآيين درين نوا .25غريEب :صEفت جان اسEت .چون درايEن عالEم آشنا نيسEت //.نوآيين :آراسته( .غياث) //نوا :گرفتاري و قيد. ‏Eي :بEا توسEل بEه خدا جان را از حوادث مصون (غياث) معن ‌ بدار زيرا كEه ايEن غريEبآراسEته در ايEن گرفتاري خوش نيست. جزيرهاي و محيط است گردتEو ‌ -26اندر زين سوت موج محنت و زان سو شط بال جزيرهاي هسEتي كEه اطرافت را اقيانوس فرا ‌ .26معني:تEو در گرفتEه و از ايEن سEوي موج رنEج و از آEن سEو شEط بال احاطه كرده است.  -27از رمز در گذر نه زمين چون جزيره‌ايست گردون به گرد او چو محيطست در هوا .27معنEي :از سEخن رمزآلود بگذر ،زمين مانند جزيره نيسEت ،بلكEه درواقEع گردونEي اسEت كEه اطرافEش را به جاي اقيانوس (آب) هوا گرفته است.  -28از گشت روزگارسالمت مجوي از آنك هرگز سراب پر نكند قربۀ سقا .28قربEه :مشEك آب //.سّ Eق ‌ا :كسEي كEه آEب نوشاندن پيشه حداد( .غياث)// او باشEد و ايEن صEيغه نسEبت اسEت مانند ّ معنEي :از گردش روزگارسEالمتي انتظار نداشته باش ،زيرا هرگEز سEراب مشEك سEقّا را پEر نمي‌كند .روزگار رابEه سEرابي تشEبيه كرده اسEت و چشEم انتظارآEن رابEه آدمEي تشنEه و ايEن دو متضاد يكديگرند.  -29در قمره زمانه فتادي به دست خون وامال كعبتين كه حريفيست بس دغا قمره :قمارخانه //.دسEت خون :بازي آخريEن نرد .دراين ‌ .29 مرحلEه ن ّراد همEه چيزخود را باختEه اسEت و گرو برسEرخود يا يكEي از اعضاي بدن‌اش اسEت //.واماليدن كعبتين ‌:كنايه از آوردن نقشEي اسEت كEه نقEش حريEف را باطEل كند //.كعبتين‌: تاس‌Eهاي نرد كEه در قديEم سEه تاس بوده است و حال دو تاس اسEت //.دغEا ‌:نادرسEت //.معنEي :درقمارخانEه دنيا به بازي برسEر هسEتي و نيسEتي گرفتار شده‌اي .پEس نقش حريEف را باطل كن كه بس نادرست و فريبكاراسEت.  -30فرسوده دان مزاج جهان را به ناخوشي آلوده دان دهان مشعبد به گندنا شعبدهبازان بEه وقت ‌ .30مشعبEد :شعبده باز //.گندنEا :تره. شعبدهبازي دردهان خود تره مي‌گرفتنEد؛ امEا علEت اين ‌ شعبدهبازان ‌ كارمعلوم نيسEت( .شرح سجادي ،ص )120 قديEم بEا گرفEن تره در دهان صEداي بلبلرا تقليد مي‌كردند. (شEرح معدن‌كEن) //معنEي :تصEورات از دنيا چنين باشد: جهان بEه دليل بيماري مزاج طبع‌اش فرسEوده است و دهانش مانند دهان شعبده‌باز آلوده بهتEره است.  -31اينجا مساز عيش كه بس بينوا بود درقحط سال كنعان دكان نانوا .31كنعان :نام شهريEعقوب(ع)( .غياث) //معنEي :در اين جهان زندگEي را بنEا مكEن كEه بسEياربيچاره اسEت آنكEس كه در قحط سالي كنعان مغازه نانوايي بازكند.  -32زين غرقه گاه رو كه نهنگست برگذر زين سبزه جاي خيز كه زهر است در گيا گاه:غرقاب؛ كنايEه از جهان //.سEبزه جاي‌:كنايه از .32غرقه‌ ‌ جهان ظاهرا‌ ًزيبا //.معنEي‌:از ايEن غرقاب گذر كن زيرا نظيرنهنگEي اسEت بركناره ،از ايEن دنياي بEه ظاهرسEبز بلند شو زيرا گياهش زهرآلود است.  -33گيتي سياه خانه شد از ظلمت وجود گردون كبود جامه شد از ماتم وفا .33ظلمEت وجود :تEاريكEي هسEتي به خاطرفقدان معنويات اسEت //.كبودجامEه شدن :كنايEه از لباس سياه و عزا پوشيدن اسEت //.معنEي :گيتEيبEه خاطرفقدان معنويEت سياه خانEه شده اسEت و چرخ از ماتEم نبود وفEا ،سياه پوشيده است.  -34از خشك‌سال حادثه در مصطفي گريز كانك به فتح باب ضمان كرد مصطفي ‏Eز:پناه بEبر //.كانEك :كEه آنEك مقابEل اينEك //فتح .34گري ‌ باب :گشاد كار //.ضمان كردن :تEضمين و ضمانت كردن//. معنEي براي امان يافتEن از گزنEد خشكسEالي حادثEه به پيامEبرپناه بEبر ،زيرا كEه او بEه گشايEش باب نجات و سعادت ضمانت كرده است.  -35ورد تو اين بس است كه اي غيث‌الغياث كز فيض او به سنگ فسرده رسد نما .35غيث :باران //.الغياث :دادرسEي مي‌خواهEم //نمEا :رشد و نمو //.معنEي :ورد زبان تEو همين بEس كEه بگويي اي باران رحمEت كمEك! زيرا كEه از جوشEش باران حتEي بEه سنگ يخزده نيز نمEو حاصEل مي‌شود .مراد از باران رحمت حضرت مصطفي(ص) اسEت.  -36بودند تا نبود نزولش درين سEراي اين چار مادرو سه مواليد بينوا .36چار مادر ‌:كنايEه از چهار عنصEر( .فرهنگ كنايات) //سه مواليد :كنايEه از :حيوان ،نبات ،معادن( .فرهنگ كنايات)// معنEي :قبEل از حضور رسEول اكرم ،چهار عنصEر و سEه مواليد بيچاره بوند .يعنEي معني‌دارشدن ايEن عناصEرو مواليد پس از نبي اكرم آغاز شد.  -37شاهنشهي است احمد مرسل كه ساخت حق تاج ازل كالهش و درع Eابد قبا .37احمEد :يكEي از نامهاي رسEول خدا( .سEوره 61آيه //)6 مرسEل:فرسEتاده //.ازل :زمان بي‌آغاز //.ابد :زمان ‌ بي‌پايان //.درع :زره .تاج ازل و درع ابد اضافEه مجازي است از باب آنكه ازل تاجي بر سر زمان و ابد مانند زره مقرون به بقاسEت // .معنEي ‌:پيامEبر آEن شاهEي اسEت كEه خداوند برا ياش از ازل تاج و از ابد زره و لباس ساخته است. ‌  -38آن قابل امانت در قالب بشر وآن عامل ارادت در عامل جزا  -39چون نوبت نبوت او در عرب زدند از جودي و احد صلوات آمدش صدا .39جودي :نام كوهEي اسEت كEه كشتي نوح درتوفان معروف بر آEن قرارگرفت( .سEوره 11آيEه //)44احEد :نام كوهEي است نزديEك مكه كه غزوه احد در آنجا روي داد( .شرح سجادي، ‏Eالت:درود //.نوبت زدن :اعالم ص //)121صEلوات :جمEع ص ‌ كردن //.معنEي :زمانEي كEه نوبEت بEه پيامEبري در سرزمين عرب بهاو رسيد از كوه جودي و احد صداي درود آمد.  -40برخوان اين جهان زده انگشت در نمك ناخورده دست شسته ازين بي نمك ابا .40انگشEت در نمEك زدن :اشاره بEه ايEن سEنت اسEت كه پيش و بعEد از غذا نمEك خورنEد و ظاهرا ً حديثي از پيامبر در ايEن باب نقEل شده اسEت( .رE.ك :شرح سجادي ،ص //)122 دسEت شسEتن :چشEم پوشيدن و كناركشيدن .نيز ايهام داردبEه وداع از ماديات //.معنEي ‌:پيامEبر برسEفره اين جهان هنوز انگشEت در نمEك نزده و چيزي نخورده ،از آEش بي نمEك آEن چشEم پوشيد .يعنEي نعمتهاي جهان را آزمايش نكرده تركشان كرد.  -41آزاد كردۀ َدر او بود عقل و او چون عقل هم شهنشه و هم پاسبان ما .41معنEي :خرد ،آزاد كرده درگاه وي بود و او ماننEد عقل فرمانروا و نگهبان ماسEت.  -42او رحمت خداست جهان خداي را از رحمت خداي شEوي خاصۀ خدا .42معنEي :محمEد(ص) مايEه رحمت خدا براي جهان آفريده خدا ،از رحمت خداوند مي تواني برگزيده خدا باشي.  -43اي هستها زهستي ذاتتEو عاريت خاقاني از عطاي تو هست آيت ثنا .43معنEي ‌ :اي آنكEه هسEتيها و وجودهEا از ذات تو وام گرفتEه شده اسEت ،خاقانEيبEه همين مناسEبتاز بخشEش تست كEه نشانEه ثناگويEي شده اسEت .يعنEي لطEف پروردگار شاعر را درثناگويي انگشت‌نما كرده است.  -44مرغي چنين كه دانه و آبش ثناي تست مپسند كز نشيمن عام كشد جفا .44معنEي :پرنده‌اي ايEن چنين كEه دانEه و آبEش از قبل ثناگويEي تEو حاصEل مي‌شود ،راضEي نشEو درجايگاه دنيا دچارستم شود.  -45از عالم دو رنگ فراغت دهش چنانك ديگر ندارد اين زن رعناش در عنا .45دو رنEگ :دو رو //.فراغEت ‌:آسEودگي //.رعنا :زيبا .زن رعنEا :كنايEه از دنيا //.عنا :رنج //.معنEي ‌:براي شEاعر از دنياي دورو آسEودگيش عطEا كEن تEا اينكEه ايEن جهان نتواند رنج‌اش رساند. قصيده 5 در شكايت از حبس و بند -1راحت از راه دل چنان برخاسEت كه دل اكنون ز بند جان برخاست .1راه دل‌ :اضافEه مجازي //.زبنEد جان برخاسEت ‌:يعنEي قيد جان را زد .ديگردر بنEد جان نيسEت( .شرح سجادي، ص //)183EمعنEي :آسEايش خاطEر آEن چنان از راه رخت بربسته است كه دل ديگرقيد جان را زده اسEت.  -2نفسي در ميان ميانجي بود آن ميانجي هم از ميان برخاست .2معنEي :ميان دل و جان تنهEا نفسEي واسEطه بود ،كEه آنهم از واسطگي پشيمان شد.  -3چار ديوار خانه روزن شد بام بنشست و آستان برخاست .3چارديوار خانEه روزن شEد :يعنEي اسEاس خانEه در هم ريخت //.بام نشسEتن و آسEتان برخاسEتن :كنايEه از ويراني اسEت //.معنEي :چهارديوارخانEه درهEم ريخEت ،سقف فرود آمEد و آسEتانه بلنEد شEد ،يعني خانه زيرو رو شد .در ايEن بيت شاعEر جسEم خويEش را بEه خانه‌اي تشEبيه كرده كه دچار ويراني گشته است.  -4سايه‌يي مانده بود هم گم شد وز همه عالمم نشان برخاست .4معنEي :از جسEمم سEايه‌اي باقEي مانده بود كEه آنهEم ناپديد شد ‌،بدين ترتيب از تمام عالم اثر و نشان‌ام منهدم شد.  -5دل خاكي به دست خون افتاد اشك خونين ديت ستان برخاست .5بEه دسEت خون افتادن :ضمEن اينكEه معنEي ظاهري خونين شدن دل مراد اسEت امEا ايهام داردبEه بازي نرد كEه ن ّراد همه چيز را باختEه و اكنون بر سEر جان قمار مEي كند //.ديه: خونبهEا ،پولEي كEه قاتEل در مقابEل عمEل قتEل بEه صاحب دم مي‌پردازد //.معنEي :دل خاكEي كEه جان خود را برسرقمار حيات باختEه ،اشEك خونين براي سEتاندن ديEه او بپEا خاسته است.  -6آب شEور از مژه چكيد و ببست زيرپايم نمك ستان برخاست .6اغراق شاعرانEه شگفتEي درايEن بيت آمده است //.آبشور: كنايEه از اشك //.معني‌:اشEك شوري كه از مژه چكيد و بخار شد‌،زير پايم تنها نمك زاربر جاي ماند.  -7بردل من كمان كشيد فلك لرز تيرم ز استخوان برخاست .7معنEي :فلEك كEه عليه دل مEن كمان را آماده تير انداختن كرد ‌،وحشت تير از استخوانم برخاست.  -8آه من دوش تيرباران كرد ابرخونبار از آسمان برخاست .8تيرباران :اضافEه تشEبيهي //.معنEي ‌:در مقابEل سEتم اين فلك ،دوش من نيز آه كشيدم و تيرهاي آه من باعث شEد تا از آسمان ابرهاي خونبار برخيزد  -9غصه‌يي برسر دلم بنشست كه بدين سر نخواهد آن برخاست .9معنEي‌ :سEردل‌ام غصEه‌ايي النEه كرده كEه بديEن وضEع و به سادگي جاكن نخواهد شد.  -10آمد آن مرغ نامه‌آور دوسEت صبحگاهي كز آشيان برخاست .10معنEي :بامداد آEن مرغ نامه‌رسEان كEه از آشيان برخاسته بود ،نامه دوست را به من آورد.  -11ديد كز جاي بر نخاستمش طيره بنشست و دل گران برخاست .11طيره ‌:خشمگين //.دل گران :رنجيده و بي ميل//. معنEي‌:آEن پرنده نامEه رسEان وقتEي مالحظEه كرد كEهبEه پايش بلنEد نشدم ،خشمگين نشسEت و رنجيده بلنEد شد .شاعر دليل برنخاسEتن‌اش را د ر بيت بعEد روشEن مEي كند .آرايه تضاد در بيت مشهود است .  -12اژدها بود خفته بر پايم نتوانستم آن زمان برخاست -12اژدهEا كنايEه از زنجيراسEت //.معنEي :درآن زمان (زمان رسEيدن مرغ نامه‌آور دوسEت)برپايEم زنجيربسته بود، بنابراين نتوانستم بلند شوم.  -13پاي من زير كوه آهن بود كوه بر پاي چون توان برخاست .13كوه آهEن:كنايEه از غEل و زنجيراسEت // .معنEي :پايم در زيرفشار غEل و زنجيركوه پيكEر بود ،كسEي كEهبEه پايش كوه بسته شده باشد چگونه مي‌تواند بلند شود!  -14پاي خاقاني ار گشادسEتي داندي كز سر جهان برخاست .14معنEي :اگEر پاي خاقانEي باز مي‌بود ،مي‌دانسEت كEه چگونه ترك دنيا كند.  -15مار ضحاك ماند بر پايم وز مژه گنج شايگان برخاست ضحاك:كنايEه از زنجيراست ك هچون ماربرپاي .15مار ّ شاعEر پيچيده اسEت //.شايگان نام گنجي از گنجهاي خسEروپروي .هرچيز بهتEر و خوب را كEه اليEق شاه باشد گويند( .غياث) //در ايEن بيت كنايه‌از اشEك اسEت .مناسبت آنكEه اشEك بEه درو مرواريEد تشEبيه شده از جهEت زاللي ،و آEن گرانبهEا و شEايگانEي اسEت //.معنEي:زنجيردرپايEم ماند و از ميان مژگان اشكEم سEرازيرشEد .تEناسEب مار و ضحاك و نيز مار و گنج قابل مالحظه اسEت.  -16سوزش من چو ماهي از تابه زين دو مار نهنگ سان برخاست .16دو مار ‌:اشاره اسEت بEه زنجير .دو مار(زنجير) را در درشتEي و سEنگيني بEه نهنEگ تشEبيه كرده اسEت //.معني: سEوزش مEن چون ماهEي در داخEل تابEه بEه مناسEبت وجود زنجيرسنگين در پاهايم حاصل شده است.  -17چون تنورم به گاه آه زدن كاتشين مارم از دهان برخاست .17معنEي ‌:وقتEي آEه مي‌كشEم ،ايEن نفEس گرم من انگار از تنوربيرون مي‌آيEد ،گويEي آن مار آتشين از دهانم بيرون مي زند.  -18در سيه خانه دل كبودي من از سپيدي پاسبان برخاست .18سEپيدي پاسEبان ‌:سEپيد :كنايEه از ظاهر و نمايان. (فرهنEگ معين)بEا توجEهبEه ايEن معنEي و اينكEه در لغتنامه‌ها سEفيد شدن كنايEه از ظاهEر و آشكار شEدن مكرر آمده اسEت. (رE.ك فرهنEگ كنايات) مي‌توان سEپيدي پاسEبان رابEه معني اعمال ناشايEسEت پاسEبان زندان دانسEت .زيرا پاسبان از اعمال فشار و آزار بر زندانEي پنهانكاري نمي‌كند و در نتيجه انجام چنين كارها را آشكارا عمل مي كند//. »» «« معنEي :درخانEه سEياه دل ،كبودي مEن از جهت اعمال ناشايسEت و خفقان ايEن پاسEبان بي‌آبروسEت .منشأ خفقان دل مEن ايEن پاسEبان اسEت .مراعات نظير ميان رنگهاي سياه، كبود و سپيد قابل مالحظه است.  -19سگ ديوانه پاسبانم شد خوابم از چشم سيل‌ران برخاست .19معنEي ‌:نگهبان مEن چون سEگ ديوانه‌اي اسEت،بEه همين مناسبت خواب از چشم اشك ريزم رخت بربست.  -20سگ گزيده از آب ترسد از آن ترسم از آب ديدگان برخاست .20سEگ گزيده :سEگ گزيده از آEب مي‌ترسEد مثEل است//. معنEي :همچنانكEه ضرب‌المثEل اسEت كEه سگ گزيده مي‌ترسEد مEن نيز از سEرازيرشدن اشكها واهمEه دارم .توضيح نوع واهمه را در دو بيت بعد مي‌دهد.  -21در تموزم ببندد آب سرشك كز دمم باد مهرگان برخاست .21تموز:بEه زبان رومEي مدت ماندن آفتاب در برج سرطان. در فارسEي مجازا‌ ًبEه معنEي شدت موسEم گرماست(.غياث)// مهرگان :نام ماه خزان و آEن مدت مدت ماندن آفتاب است در برج ميزان(.غياث) //معنEي :مEي ترسم در گرماي تابسEتان اشكEم يEخ ببندد ،زيEرا كEه نفسEم چون باد سرد پاييزي است.  -22همه شب سرخ روي چون شفقم كز سرشك آب ناردان برخاست .22آEب ناردان :آبانار ،مجازا‌ ًسEرخ .شفEق :سرخي شام و بامداد( .غياث) //معنEي :تمام شEب چون شEفEق سرخ روي‌ام، زيرا اشك خونين مي ريزم.  -23ساقم آهن بخورد و از كعبم سيل خونين به ناودان برخاست .23معنEي :سEاق پايEم را زنجيرزخمEي كرد و از قوزك پايEم سEيالباشك خونين ماننEد جريان آب از ناودان (زياد)جاري شد.  -24بل كه آهن ز آه من بگداخت زآهن آواز االمان برخاست .24معنEي :شايEد زنجيرآهنين از آEن مEن ذوب شده اسEت كه از آEن فرياد االمان برخاسEته اسEت .درايEن بيت و بيتهاي پيشين ،غلو قابل تشخيص اسEت.  -25تا چو بازم درآهنين خلخال چون جالجل زمن فغان برخاست .25خلخال :حلقEه طال و نقره كEه در پاي كننEد و آن را درفارسEي پاي‌ برنجين گويند(.غياث) //جالجل :زنگوله‌هاي خرد آهنين خلخال درايEن بيت كناهEي از ‌:زنجيراسEت//. ام،فغان معنEي :تEا زمانيكEه ماننEد شاهين پاي در زنجيربسته‌ ‌ من مانند صداي جالجل بلند اسEت.  -26تن چو تار قز و بريشم وار ناله زيEن تار ناتوان برخاست معني: ‌ .26قEز :معرب كEژ= كEج ،بريشEم و ابريشEمبEد قماش//. تEن از نحيفEي ماننEد تار ابريشEم شده اسEت ،نالEه از اين تار ناتوان برخاسEته اسEت .ميان تار مصEراع دوم و ناله و تار مصEراع اول و نيز ابريشEم مراعات نظير هسEت ضمEن اينكه تار مصEراع دوم ايهام دارد :الEف) همان تار ابريشم ب) نوعي آلت موسيقي  -27رنگ رويم فتاد بر ديوار نام كهگل به زعفران برخاست ‏Eي :رنEگ رخسEار مEن وقتEي بر ديوار منعكEس شد، .27معن ‌ رنگ كاهگل آن ديوار مثل زعفران زرد شد .مراد اين است كEه رنEگ رخسEارم زردتEر از كاهگEل اسEت بEه اندازه‌اي كه شبيه زعفران شده است.  -28خون دل زد به چرخ چندان موج كه گل از راه كهكشان برخاست  -29بلبلم در مضيق خارستان كه اميدم ز گلستان برخاست مضيق :جاي تنگ(.غياث) //خارسEتان :كنايه از دنيا. ‌ .29 مضيق خارسEتان مقصEود زندان اسEت //.معنEي:بلبلEي هستم كEه در تنگناي زندان گرفتارآمده اسEت ،بEه همين سبب اميدم از گلستان بريده شده اسEت.  -30چند نالم كه بلبل انصاف زيEن مغيالن باستان برخاسEت .30بلبل انصEاف :اضافEه تشEبيهي ‌،از جهEت برخاسEتن بلبل از خار مغيالن ‌،و انصEاف از جهان ‌،يEعنEي دو جاي نامناسب//. ام:مادرو غيالن جمع غول، ام Eغيالن‌ . ‌ مغيالن:در اصEل ّ درخEت سEمره كEه آEن رااطلEح گوينEد و آEن درختان بزرگ‌اند خاردار در ريگسEتان عرب( .غياث) //مغيالن باسEتان ،كنايه از:دنيا // .معنEي :تEا كEي بنالEم كEه انصEاف از ايEن جهان رفته ‌ است .يعني ناله فايده‌اي ندارد و گوش شنوايEي نيست.  -31جگر از بس كه هم جگرخورده است معده را ذوق آب و نان برخاست ‏Eي :بسEكه خون جگEر خورده‌ام ،ديگر معده نيرو و .31معن ‌ ذائقه‌اش را از دست داده است .اشتها وجود ندارد.  -32جان شد اينجا چه خاك بيزد تن كابخوردش زخاكدان برخاست .32شدن :رفتEن //خاك بيختEن :كنايEه از كارهاي سخت انجام دادن براي حصEول بEه مقصEود(.رE.ك فرهنگ كنايات ذيEل خاك بيز) //آبخورد‌ :رودخانه و تاالب( .غياث)// معنEي :روح از كالبEد رفEت ،ديگرچEه فايده از تالش جسم درحالEي كEه مايEه حيات(آبخورد) از ايEن خاكدان برخاست و رفت.  -33جامه گارزآب سيل ببرد شايد ار د رزي از دكان برخاست .33گازر :رخشتشوي //.درزي :خيًالامتحا .هدنزود ،طاّ ‌ قبEل از دوختEن پارچEه را مEي شسEته‌اند //.شايد: ‌سEزاواراست //.معنEي :رخEت گازر را آEب سEيل برد ‌،شEايسته است كه خياط دكان را ترك كند.  -34چرخ گويي دكان قصابي است كز سحر تيغ خون‌فشان برخاست ‏Eي :انگار چرخ مغازه ق ّصEابي اسEت كEه از بامداد تيغ .34معن ‌ خون‌فشان(اشعه خورشيد) برخاسته است.  -35بره زين سو ترازوي زان سو چرب و خشكي از ميان برخاست .35بره :برج حمEل كEه محEل شرف آفتاب است( .غياث)// ترازو :برج ميزان .ترازوي قصEابي //.چرب و خشكي ‌:اشEاره بEه اندكEي زيادتEر يEا كمتركشيدن اسEتبEه مناسEبت ترازو كه درمصEراع پيشين آورده .در ايEن بيت صنعت ايهام بكار رفته .زيرا شاعر به هر دو معني بره و ترازو نظر دارد.  -36قسم هر ناكسي سبك فربه قسم من الغري گران برخاست .36سEبك :شخEص بي‌وقار( .فرهنEگ معين) //گران :قابل توجEه ‌،فراوان //.قسEم :سEهم ،نصEيب //.معنEي ‌:سEهم هر ناكEس بيوقاري در ايEن دنيا فراوان و سEهم مEن بسيار اندك است.  -37هرسقط گردني است پهلوساي زان ز دل طمع گِر ْد ران برخاست .37سEقط :كEم مايEه،بEي ارزش // .گردران :اسEتخوان ران كه برآEن گوشEت بسEيار باشEد ،گردرانبEا گردن اسEت‌،مثEل است. يعنEي قصEاب بايEد گردران رابEا گردن توأم ًا‌ بفروشد//.معني: هرآدم بي‌ارزشEي در زمانEه مEا گردنEش بEه كلفتEي پهلو شده است .بدين جهت بايد طمع گردران را از دل بركند.  -38گر برفت آب روي ترس برفت گله مرد و غم شبان برخاست .38معنEي :وقتEي آEبرو ريختEه شEد ،ترس از بين رفت(زيرا واهمEه براي حفEظ آEبرو بود)‌ ،نظيرآنكEه وقتEي گ ّله بميرد عصه چوپان نيز زايل شود. ّ  -39كاروان منقطع شد از در شهر رصد از راه كاروان برخاست .39رصEد :چشEم داشEتEن وبEه معنEي نظEر كنندگان //.معني: وقتEي كاروان دروازه شهEر را ترك كنEد ‌،نظركنندگان چشم از آن بر مي‌گيرند.  -40اشتراندر وحل به برق بسوخت باج اشتر ز تركمان برخاست ‌ ترك، .40وحEل :گل // .برق :صEاعقه //.تركمان:نام قومي از اينجEا مراد شتربان اسEت //.معنEي :شEتري كEه در گEل فروماند و بEه وسEيله صEاعقه سEوخت ،تاوانش از گردن و عهده شتربان برداشتEه مي‌شود .چون او ضامEن حوادث آسماني نيست.  -41نيك عهدي گمان همي بردم يار بد عهد شد گمان برخاست  -42دل خرد مرا غمان بزرگ از بزرگان خرده دان برخاست  -43خواري من ز كينه توزي بخت ازعزيزان مهربان برخاست  -44اي برادر بالييEوسف نيز از نفاق برادران برخاست .44اشاره اسEتبEه حسد و نفاق حضرت يوسEف(ع )Eكه او را بEه چاه افكندند //.معنEي :شاعEر پEس از گاليEه از دوستان و ياران و بزرگان قوم حال خود را تEشيه بEه ماجراي ستم كشيدن يوسف نه ازغريبه‌ها بلكه از برادران مي‌كند.  -45قوت روزم غمي است سال‌آورد كه نخواهد به ساليان برخاست .45سEال آورد:آورده عمر و زمان //.قوت:غذا و روز//. معنEي :خوراك روزانه‌ام غEم زمانEه و طوالنEي مدت اسEت كه ظاهرا ً ديرپاست و سالها ماندني.  -46اينت كشتي شكاف طوفاني كه از اين سبز بادبان برخاست .46اينEت :كلمEه تعجب //.كشتEي ،شكاف :كشتي شكننده //.سEبز بادبان ‌:كنايEه از آسEمان و فلك //.معني: شگفتEا از ايEن توفان كشتEي شكEن كEه از ايEن فلEك بپا خاست.  -47قضي االمر كافت طوفان به بقاي خدايگان برخاست .47قضي‌االمر :ناظر است به آيEه :و َ ك ارض ابْل َعي ما َء ِ قيل يEا ُ ت علي ض Eالما ُء Eو ٌق ِE و يEا َسEما ُء أَق ِل ِعEي َوغي َ ض ي اال ْم ُر و ا ْسَ Eت َو ْ ودي( EآيEه ،43سEوره )11و گفتنEد پس از هالك ُ الج ِّ غرقشدگان اي زمين فرو بر تEو آEن آEب خويEش كه ‌ برانداخته‌اي ،و اي آسEمان تEو بازگير آEن آEب كEه فرو بردند و كار برگزاردنEد و كشتEي آرام گرفEت برسركوه جودي//. خداگان ‌:پادشاه ،گان بEه معنEي اليEق و سEزاوار است// . معني:تEوفان به مباركي بقاي پادشاه قطع شد و كار ‌،گزارده ‌ آمد.  -48چيست غم چون به خواستاري من خسرو صاحب‌القران برخاست .48صEاحب‌القرآن .صEاحب قران؛ آEن مولود كEه وقت افتادن نطفEه پدرش در رحEم مادرش يEا بEه وقEت والدت او زحل و مشتري را قران عظمEي باشEد و ايEن چنين مولود را پادشاهي ديرماند( .غياث) كنايEه از :سEعادتمند //.معني ‌:چه جاي غ ّصEه كEه خسEرو صEاحبقران بEه هواخواهEي و طلEب من برپا خاسته است.  -49بعد كشتن قصاص خاقاني از درشاه شه نشان برخاست .49شاعEر دراينجEا تأسEف مي‌خورد كEه هواداري سلطان خيلEي ديEر انجام گرفتEه و باعEث نابودي او شده است//. معنEي ‌:پEس از كشتEه شEدن خاقانEي ،از درگاه سلطان براي قصاص بپا خاسته‌اند. قصيدۀ 6 در مدح نصرت الدين ابو المظفر اسپهبد ليالواشير پادشاه مازندران -1رخسار صبح پرده به عمدا برافكند راز دل زمانه به صحرا برافكند رخسار صبح :اضافة استعاري // .بعمدا :از روي عمد//.راز دل زمانه: پنهانيه?اي چه?ان قبل از طلوع خورشيد به علت تاريكي .به صحرا افكندن :آشكار كردن //.معني :بامداد كه عمداً پرده را كنار زده رخسار خود را نمايان مي سازد .تمامي پنهانيهاي شب را عيان مي‌كند ،يا خورشيد را به نمايش مي‌گذارد. ميكنند -2مستان صبح چهره مطرا به ‌ كاين پير طيلسان مطرا برافكند مستان صبح :صبوحي كنندگان .مطرا(مطري) :تازه و تازگي كرده شده ،گاهي مجازا به معني مص?فا و آبدار(.غياث) باطراوت. به مي‌:با مي ،با شراب .پير :كنايه از چرخ و آسمان است. طليسان ‌:معرب تالسان ،نوعي از ردا و فوطه كه عربان و خطيبان و قاضيان بر دوش اندازند( .غياث) »» «« طليسان مطرا ،كنايه از شب است كه رداي سياه بر تن كرده است .معني :آن گاه كه اين چرخ رداي [سياه] خود از دوش بردارد(صبح سپيده بزند) صبوحي كشان چهرة‌خود را به وسيله صبوحي زدن با طراوت مي‌كنند.  -3جنبيد شيب مقرعة صبح هم كنون ترسم كه نقره خنگ به باال برافكند شيب :به كسر شين :دوال باريك كه بردنبالة تازيانه وصل كنند تا به وقت زدن آواز برآيد(.غياث) //مقرعه :تازيانه ،شيب مقرعه در مجموع رشته‌هاي تازيانه و شيب مقرعة صبح ،كنايه از تيغهاي نور آفتاب است. »» «« شاعر نخستين تأللوء تيغهاي خورشيد را به حركت تازيانه و تكان خوردن دنبالة تازيانه تشبيه كرده است و با توجه به مصراع بعدي (نقره خنگ) بي‌مناسبت نيست .ترسم‌:بعيد نمي‌دانم .نقره خنگ :اسب نقره گون ،استعاره از خورشيد .باال افكندن :به باال جهاندن كه كنايه از باال آمدن خورشيد است. معني :تيغه‌هاي نور آفتاب به حركت درآمد ،بعيد نيست به دنبال خورشيد باال بكشد.  -4در ده ركاب مي‌كه شعاعش عنان زنان برخنگ صبح برقع رعنا برافكند ركاب :پيالة هشت پهلوي دراز( :شرح سجادي ص )204عنان: لگام :عنان زنان :شتابان .خنگ :اسب سفيد موي يا سياه و سپيد؛ خنگ صبح :اضافه استعاري كنايه از خورشيد است //.برقع :روبند، نقاب //.رعنا‌:زيبا.بين ركاب ،عنان و خنگ مراعات النظير است. »» «« در واژه «ركاب» ايهام تناسب است‌:الف) پياله ب) از لوازم زين است //.معني :جام مي‌هشت پهلو را بده كه شعاع آن شتابان، برخورشيد نقاب زيبا براندازد .دليل انداختن شعاع مي برخورشيد انعكاس نور خورشيد بر محتوي جام است كه بس شفاف و آينه‌وار مي‌باشد نور را منعكس مي‌كند. گ??ردو?ني ?ه?ود?يان?ه ب??ه ك?تفك?بود خ?وي?ش5- آ?نزرد پ??ار?ه? ب??ينك?ه چ?ه پ??يدا ب??را?ف?كند ي آ?ن?ه= ي ?ه?ود?يوار //.زرد پ??ار?ه? :غ?يار و آ?ن ي ?ه?ود?يان?ه :ي??ه?ود? + ?ام?عة ي ?ه?ود?ياز پ??ار?چة زرد?يب??ود ك?ه ج?هتم?شخصب??ود?نج ‌ م?سلمان ب??ايد ي??ه?ود?يانب??رجام?ه خ?ود ب??دوز?ند ك?ناي?ه ا?س?تاز ق??رص ، خ?ور?ش?يد . ?تب??بينآ?نزرد م?عنيچ?رخ ه?مچوني ?ه?ود?يانزرد پ??ار?ه? دو?خ?ته ا?س ، : ‌س??ازد .ب??وا?ق?ع خ?ور?ش?يد پ??ار?ه? (خ?ور?ش?يد) را ك?ه چ?قدر آ?ش?كار م?ي ?مان ن??ظير ي??هود?يدر م?يانم?سلمانان ب??ا چ?نيند?م?يدن?يدر م?يان آ?س ، ‌ش??ود .ا?س?تثنا م?ي  -6چون بركشد قوارة ديبا زجيب صبح سحرا كه برقوارۀ ديبا برافكند قواره :پارة هر چيز ديبا :نوعي از جامة ابريشمي و منقش .جيب: گريبان .سحرا ‌:با الف تاكيد سحرهاي بسيار .مراد از قواره ديبا .در مصراع دوم مراد خورشيد است كه نوع ديگري از ديباي منقش آسمان است .معني :زماني كه گردون از گريبان صبح لباس منقش شب را بيرون مي‌آورد( شب به اتمام مي رسد و مي‌خواهد صبح شود) سحرهاي بسيار ديگري(مرارد خورشيد است) آشكار مي‌سازد. بيت بعد اين معني رات تأييد مي‌كند.  -7هر صبحدم كه برچند آن مهره‌ها فلك بررقعه كعبتين همه يكتا برافكند برچند :برچيند .مهره‌ها ‌:استعاره ازستارگان است .رقعه :صفحة شطرنج يا نرد .كعبتين ‌:طاس نرد .كعبتين يكتا ،كنايه از خورشيد است .معني ‌:هر بامداد كه فلك آن ستارگان را برمي‌چيند برصفحة آسمان تنها خورشيد را پديد مي‌آورد و نگه مي‌دارد.  -8تا مهره ها كنيم قدح ها چو آسمان آن كعبتين به رقعة مينا برافكند كعبتين :استعاره از خورشيد .رقعه مينا :استعاره از آسمان .تا :واژه هشدار .معني :تا مهره‌ها (ستاره‌ها) در آسمان است و تا زماني كه آسمان آن خورشيد را برصفحة مينائيش هويدا مي‌كند قدحها را پركنيم.  -9دريا كشان كوه جگر باده‌اي به كف كزتف به كوه لرزه دريا برافكند دريا كشان :كساني كه دريا دريا(خيلي زياد) شراب مي‌نوشند .كوه جگر :جگري چون كوه كنايه از نيرومند .تف :گرما .لرزه دريا: موج دريا .معني :رطل گران خورهاي نيرومند باده به دست[ آن قدر مي‌نوشند] كه از گرماي آن‍)باده(كوه ،امواج دريا را پيدا مي‌كند و به امواج و لرزش دچار مي شود.  -10كيخسروانه جام ز خون سياوشان گنج فراسياب به سيما برافكند كيخسروانه‌:كيخسرو در اصل پسر سياوش بود كه به خونخواهي پدر برخاست .خون سياوشان ( .با ان نسبت) :خون سياووش ، دارويي سرخ رنگ( ،شرح سجادي ،ص )204اينجا استعاره از شراب است .نيز ايهام دارد به قتل سياوش به دست افراسياب پادشاه توران و خونخواهي ايرانيان. »» «« گنج افراسياب‌:نام گنج چهارم از هشت گنج خسرو پرويز است كه نهادة افراسياب بود به دست خسروپرويز افتاد .كنايه از پرتو مي‌كه باعث سرخي است .مراعات نظير ميان كيخسرو ،سياوش و افراسياب .معني :جام كيخسرو از مي سرخ ،پرتو زرين برچهره مي‌افكند( .پس از نوشيدن شراب ،چهره گلگون مي‌شود).  -11عاشق به رغم سبحة زاهد كند صبوح بس جرعه هم به زاهد قرا برافكند سبحه :تسبيح .صبوح كردن‌:بامداد نوشيدن شراب .قرا :قاريان، پارسايان .معني :عاشق بررغم(خالف ميل) تسبيح زاهد صبوحي مي‌كند و بسيار جرعه‌ها برزاهد يا به سوي و زير پاي زاهد پارسا مي‌رزد .به تعريضي زاهد را خوارمي‌دارد چون جرعه برخاك مي‌ريزنند.  -12از جام دجله دجله كشد پس به روي خاك از جرعه سبحه سبحه هويدا برافكند دجله دجله :كنايه از ‌:بسيار و پشت و سرهم .سبحه سبحه :دانه دانه ،اينجا قطره قطره .منظور از قطره قطره فكندن جرعه فشاني برخاك است .پيشينة اين رسم به روزگاران كهن در فرهنگهاي ايراني ،يوناني و رومي باز مي‌گردد .در اين رسم به ياد عزيزان درگذشته به هنگام باده گساري جرعه‌هايي نيز بر روي خاك مي ريخته‌اند»» . «« معني‌:عاشق? باده گسار ،جامهاي بسيار و پياپي مي نوشد و برخاك آشكارا جرعه فشاني مي‌كند .در كلمه سبحه سبحه ،توجه به از هم گسيختن رشتة تسبيح و دانه دانه ريختن آن نيز است.  -13آب حيات نوشد و پس خاك مردگان بر روي هفت دخمة خضرا برافكند آب حيات :استعاره از مي .خاك مرده برچيزي افكندن( .پاشيدن) كنايه از‌:ترك كردن و فراموش كردن و يكسو نهادن چيزي است. دخمه :گورخانة گبران.هفت دخمه‌:كنايه از هفت آسمان .خض?را: سبز تيره صفت آسمان .مضمون بيت« دفع غم توسط باده»‌است كه حافظ بيتهاي فراواني در اين مورد سروده است .معني :مي مي خورد و رنج هستي را فراموش مي‌كند( .خاك فراموشي بر چهرة هفت آسمان مي‌پاشد).  -14از بس كه جرعه برتن افسردة‌ زمين آن آتشين دواج سراپا برافكند -15گردد زمين ز جرعه چنان مست كز درون هرگنج زر كه داشت به عمدا برفكند آتشين دواج :كنايه از خورشيد .ولي اينجا استعاره از مي است به مناسبت حرارت و جان بخشي آتشين دواج به قرينة «آن» به جرعه برمي‌گردد .معني :بس كه برتن افسردة‌زمين جرعه فاني مي‌شود ،زمين آن چنان مست مي‌كند كه ناغافل تمامي پنهانيهاي با ارزش(گنج زر) خود را آشكار مي‌سازد .مراد از پنهانيهاي زمين تمامي كانيهاست.  -16اول كسي كه خاك شود جرعه را منم چون دست صبح جرعة‌ صهبا برافكند خاك شدن :خاضع و فروتن شدن .دست صبح‌:اضافة استعاري. صهبا‌:شراب انگوري مايع به سرخ( .غياث) جرعة صهبا ،كنايه از پرتو خورشيد است .معني :زماني كه بامداد پرتو خورشيد را هويدا كند نخستين فروتن و خاكساري در برابر آن پرتو من خواهم بود.  -17ساقي به ياد دار كه جام صدف دهي بحري دهي كه كوه غم از جا برافكند جام صدف :جامي كه از صدف ساخته شده است.بحري :به اندازة دريا .كوه غم :غمي به بزرگي كوه .ميان صدف و بحر و كوه مراعات نظير است .معني‌:ساقي بياد داشته باش [كه در لحظة پرتو افشاني خورشيد] كه به اندازه دريا مي اي در جام صد ف بدهي تا آنكه كوه غم را از جا بركند.  -18يك گوش ماهي از همه كس بيش ده مرا تا بحر سينه جيفة سودا برافكند گوش ماهي :جام كوچك كه از صدف بوده است .بحر سينه ‌:درياي سينه.از جهت وسعت و ژرفا به دريا تشبيه شده است .جيفه :مردار. سودا :يكي از اخالط چهارگانه(سودا به روان مربوط است)معني :به من يك گوش ماهي بيشتر ازديگران مي بده ،تا مردار سودا را از درياي سينه بيرون بيفكنم. »» «« شاعر آرزوهاي دنيوي خود را در حدجيفه قلمداد كرده است، همچنانكه دريا مردار را نگه مي‌دارد و به وسيلة امواج به ساحل پرت مي‌كند ،شاعر نيز با نوشيدن مي و موج كردن سينة خود قصد دارد چنين آرزوها مانند مرداد از درياي سينه به بيرون پرت كند.  -19مي لعل ده چو ناخنة‌ديدة شفق? تا رنگ صبح ناخن ما را برافكند لعل ‌:اينجا صفت سرخ مي است= مي لعل رنگ .ناخنه :گوشتي باشد مايل به سفيدي مشابه ناخن كه در كنج چشم پيدا شود اگر عالج آن نكنند سياهي چشم را فرو پوشد و كور گرداند. شفق‌:سرخي شام و بامداد .رنگ صبح :رنگ سپيد چون صبح. رنگ صبح ناخن :رنگ سفيد ناخن .معني‌:مي سرخگون مانند ناخنة شفق بده .تا رنگ سفيد ناخن مرا زايل كند .چون در قديم مردان زماني كه به حمام مي رفتند نه تنها برمحاسن بلكه بردست و پا از جمله ناخن نيز خضاب  -20جام و مي چو صبح و شفق ده كه عكس آن گلگونه صبح را شفق آسا برافكند گلگونه :رنگي است كه زنان بر رو مالند .سرخاب .يكي از لوازم آرايش قديم زنان نظير سرخاب و سفيداب و غيره .در مصراع نخست تشبيه ملفوف ديده مي‌شود؛ جام و مي چو صبح و شفق //...معني ‌:جامي همچون صبح صاف و شفاف كه درون آن باده‌اي به رنگ سرخ شفق باشد به من ده كه انعكاس و تأللوء آن چهرة صبح را چون شفق سرخ كند .در مجموع انعكاس و پرتو مي به گلگونه اي تشبيه شده كه نظير سرخي شفق بر چهرة بامداد مي‌افتد.  -21آبستنانه عدة‌ توبه مدار بيش كآسيب توبه قفل به دلها برافكند آبستنانه :چون زن آبستن .عده :به كسر اول و دوم ،شمار مدتي كه در آن مدت ،زن مطلقه را با مرد ديگر نكاح جايز نباشد و آن سه ماه است( .غياث) براي زني كه شويش فوت كرده نيز رعايت اين مد ت الزم است .عده نگهداشتن براي زن آبستني كه شوهرش را از دست داده ضرورت داشته است .عده توبه :اضافه تشبيهي .معني :مانند زن آبستن ،عدة توبه را پيش از اين نگه ندار ،زيرا اين نوع توبه زيان دارد و باعث قفل شدن دلها مي‌شود.  -22آن عده‌دار بكر طلب كن كه روح را آبستني به مريم عذرا برافكند عده‌دار بكر ‌:استعاره از مي است .عذرا‌:دختر دوشيزه .زن بكر كه صفت مريم(ع) است .بكر بودن مي از آن جهت است كه براي مدت معين در خمر مي‌ماند و كسي بدان دست نمي‌زند .ميان عذرا ،بكر، مريم و عده‌دار مراعات نظير هست .روح با مريم ايهام تناسب دارد زيرا روح در معني جبرئيل خواست شاعر نيست و در معني روان است .معني ‌:آن مي بكر را طلب كن كه جان را مريم وار شكوفا كند و به شور و شادماني وادارد.  -23هر هفت كرده پردگي رز بمجلس آر تا هفت پردة‌ خرد ما برافكند هفت كرده :بزك كرده كامل ،پردگي :پرده نشين و مستور ،پردگي رز استعاره از :دختر رز و شراب است .هفت پرده :كنايه از تمامي هوش و خرد .ميان پرده و كرده جناس مطرف هست .معني :دختر باكرة رز را كه هفت قلم آرايش كرده است به مجلس بياور تا تمامي هوش و خرد را زايل كند.  -24بنياد عقل برفكند خوانچة صبوح عقل آفت است هيچ مگو تا برافكند خوانچه‌:طبق و سفره .صبوح :باده‌اي كه در صبح نوشند .خوانچة صبوح ،طبق يا سفره‌اي است كه عالوه بر باده نقل و شيريني و ساير وسايل همراه را بر روي آن مي‌نهند .معني :مي بنياد خرد را از بين مي‌برد ،هيچ مگو تا چنين كند زيرا عقل آفت است.  -25داري گشاد نامة‌جان در ده فلك گو ده كيا كه نزل تو اينجا برافكند گشاد نامه :نامة‌ سرگشاده :ده فلك :فلكي كه مانند ده است( .اضافة تشبيهي) ده كيا :كدخدا ،كياي ده ،ارباب ده .نزل :طعامي كه پيش مهمان نهند .معني‌:نامة‌سرگشاده(منشور و فرمان) اي از سوي [پادشاه] جان در روي زمين‌داري ،كجاست آن كدخدا كه نزل ترا پيش‌ات نهد؟ -26كس نيست در ده ارچه علف خانه‌يي بجاست كس برعلف چه نزل مهيا برافكند ده :كنايه از اين عالم است به جهت بي‌ارزشي در نزد شاعر .علف خانه‌:خانة‌علف ،تشبيه ديگري است از دنيا به جت خواري آن. برعلف‌:با علف .نزل مهيا‌:غذاي آماده .معني ‌:شاعر از گفتة بيت قبل به مناسبت بي‌ارزشي جهان و آنچه به عنوان نزل در خوان آدم مي‌گسترد مي‌گويد :در اين جهان كس با ارزشي نيست ،گرچه علف‌خانه‌يي به جاي مانده اما چه فايده آيا شخص مي‌تواند با علف نزلي پيش مهمان بگسترد.  -27چون الشة تو سخره گرفتند برتو چرخ منت به نزل يك تن تنها برافكند الشه‌:به معني زبون و الغر و ضعيف .مطلق خواه انسان خواه حيوان و اكثر اين لفظ صفت اسب و خر واقع مي‌شود ،مرده از آدمي و ديگر حيوانات( .غياث) سخره گرفتن‌:به بيكاري گرفتن .يك تن :به اندازه يك نفر .معني‌:روزگار از آنجا كه ترا به بيگاري گرفته است ،به اندازه قوت يك تن پيشت خوراك مي‌گذارد .يعني اگر از تو بيگاري نمي‌كشيد از دادن غذاي يك نفرة روازنه‌ات هم خودداري مي‌كرد.  -28امروز كم خور انده فردا چه داني آنك ايام قفل بر در فردا برافكند معني :امروز اندوه فردا مخور ،از كجا مي داني كه اص ً ال فردايي وجود دارد؟ممكن است روزگار درب فردا را به روي تو قفل كند .مضمون بيت براغتنام‌فرصت استوار است كه مضمون درويشانه و حكيمانه است.  -29منقل در آر چون دل عاشق كه حجره را رنگ سرشك عاشق شيدا برافكند منقل‌:محل قرار آتش .حجره‌:خانه و اتاق .شيدا :شيفته .معني‌: منقل آتشين چون دل عاشق ،گداخته ،بياور تا براتاق (مجلس) رنگ سرخ‌اش را همچون اشك خونين سرخ عاشق شيفته منعكس كند.  -30سرد است سخت سنبلة رز به خرمن آر تا سستيي به عقرب سرما برافكند سنبله‌:خوشه ،سنبلة‌زر ،خوشة‌انگور استعاره از هيمة مو است. (شرح سجادي ،ص )207خرمن :مقصود خرمن آتش است .عقرب سرما :اضافة‌تشبيهي از جهت گزندگي و سوزندگي .عقرب يا كژدم در عين حال يكي از برجهاي دوازده‌گانه است كه آن را برج سرد دانسته‌اند و چون آفتاب در اين برج درآيد سرما آغاز شود. »» «« برج عقرب برابر آبان ماه است .ميان سنبله و خرمن مراعات و نظير است و نيز سنبله به معني يكي از بروج با عقرب تناسب دارد. معني‌:هواي بسيار سردي است ،درخت تاك را به سوي خرمن آتش بياور تا زهر و سوزناكي سرما را زايل كند.  -31بي صرفه در تنور كن آن زر به خرمن آر كو شعله‌ها به صرفه و عوا برافكند بي‌صرفه :بدون صرفه جويي .تنور :همان منقل يا آتشدان است .زر صرف .زر خالص ،كنايه از آتش ،صرفه‌:ستاره‌اي است روشن و آن منزل دوازدهم است از منازل قمر( .غياث) عوا :نام منزل سيزدهم از منازل قمر معني‌:بدون صرفه جويي آتش در آتشدان آنقدر بريز كه شعله‌هاي بلند آن به صرفه و عوا (آسمان) برسد.  -32گويي كه خرمگس پرد از خان عنكبوت برپر سبز رنگ غبيرا برافكند خرمگس ‌:استعاره از زبانه‌هاي آتش خان عنكبوت :خانة‌ عنكبوت ، استعاره از منقل .غبيرا ،نام ميوه‌اي كه آن را سنجد گويند. مقصود رنگ بال خرمگس است .معني‌:انگار زبانه‌هاي آتش مانند خرمگس است كه با بالهاي نارنجي خود از روي منقل به پرواز در آمده است.  -33ماند به عنكبوت سطرالب كافتاب زاو ذره‌هاي اليتجزا برافكند عنكبوت سطرالب‌:عنكبوت اسطرالب ،از جمله هفت اندام و اعضاي كلي اسطرالب است و آن را شبكه هم گفته‌اند و بر روي دايرة عنكبوت تقسيمات منطقه البروج و ثوابت نقش شده است به عنكبوت اسطراليي كه تابش خورشيد ذرات از هم ناگسستني را از آن مي‌پراكند.  -34از هر دريچه شكل صليبي چو روميان بر رنگ رنگ روي بحيرا برافكند دريچه :خانه‌هاي منقل مراد است .چو روميان ‌:مانند چهرة سرخ روميان .بحيرا :به فتح يا ضم اول :نام راهبي كه در راه شام آن حضرت را (حضرت محمدص) در ايام طفلي آخر الزمان شناخته ،ايمان آورده بود(.غياث) اينجا مراد رنگ سرخ اوست. معني :از هر دريچة صليب شكل منقل چون رنگارنگي سرخ بحيرا ،آتش مي‌پراكند. »» «« در نسخه‌اي ديگر در مصراع دوم به جاي رنگ‌رنگ ،زنگ رنگ آمده است و اين مناسبتر است .زيرا زنگ= سياهي مناسب دارد با رنگ سياه منقل ،بنابراين معني چنين مي‌شود كه از منقل سياه زنگي رنگ ،رنگ سرخ رومي شكل پراكنده مي‌شود.  -35نالنده اسقفي زير بستر پالس رومي لحاف زرد به پهنا برافكند ستر پالس :بستر كهنه و از جنس پارچة درشت ،كنايه از زمينه منقل است .رومي لحاف‌:كنايه از لحاف زرد ،كنايه از ‌:آتش. معني‌:صداي سوختن هيزم در داخل منقل تشبيه شده است به اسقفي كه از فراز بستر پالس مي‌نالد .خالصه آن ذغال مي‌سوزد و اخگر زرد خود را به فضا مي‌پراكند.  -36غوغاي ديو و خيل پري چون به هم رسند خيل پري شكست به غوغا برافكند غوغا :سرو صدا ،ازدحام مردم ،خيل :گروه ديو‌:استعاره از ذغال . پري ‌:استعاره از آتش .معني‌:زماني كه زبانه‌هاي آتش به ذغالها مي‌رسد .با سروصدا ذغال را شكست مي‌دهد .يعني آنها را نيز مي‌سوزاند .اين ماجرا شباهت دارد به جنگ ديو و پري كه در پايان به شكست ديو منجر مي‌شود.  -37مريخ بين كه در زحل افتد پس از دهان پروين صفت كواكب رخشا برافكند مريخ ‌:نخستين ستاره‌اي كه بشر نخستين آن را كشف كرده ،چون رنگ سرخ ويژة‌آن و درخشش فصولي آن مريخ را ستاره‌اي متمايز و مشخص ساخته است .به معني سرخي در اين بيت استعاره از آتش است .زحل :كيوان ،زحل دورترين سياره است و كلمة زحل به همين معني است .زحل را تيره دانسته‌اند و به همين جهت در اين بيت استعاره از ذغال است. »» «« پروين‌ :يا ثريا داراي مجموعه شش يا هفت ستاره است و نگريستن بدان را موجب جمعيت خاطر دانسته‌اند .كواكب :رخشا :ستارگان رخشان .استعاره از جرقه‌هاي آتش .معني‌:تالقي آتش و ذغال مانند آنست كه آتش ذغال را در دهان خود فرو برده (مريخ زحل را بلعيده) و مانند ستارة پروين ستاره‌هاي درخشاني پراكنده است. مراد جرقه‌هاي آتش است كه پس از اين تالقي پديد مي‌آيد.  -38طاووس بين كه زاغ خورد وانگه از گلو گاورس ريزه‌هاي منقا برافكند طاووس :استعاره است از آتش به مناسبت رنگارنگي پرش .زاغ: استعاره از ذغال به مناسبت سياهي است .گاورس :ارزن ،گاورس ريزه ،دانة ارزن اينجا استعاره از جرقه‌هاي آتش .منقا‌:پاكيزه و برگزيده .معني‌:آتش را ببين كه چگونه ذغال را مي‌خورد و سپس جرقه‌هاي ريز پاك از گلوي خود مانند دانه‌هاي ارزن بيرون مي ريزد.  -39مجلس چو گرم گردد چون آه عاشقان ي راز عاشقان شكيبا برافكند م‌ عاشق شكيبا :عاشق صبوركه عشق خود را بروز نمي‌دهد. ي معني‌:وقتي مجلس به وسيلة آتش مانند آه عاشقان گرم بشود ،م ‌ مي‌نوشند و اين مي راز عاشقان را برمال مي‌كند.  -40ساقي تذرو رنگ به طوق و غبب چو كبك طوقي دگر زعنبر سارا برافكند تذرو :قرقاول‌:تذر و رنگ :به شكل تذرو ،طوق‌:گردن بند و حلقه و هرچه مدور باشد(.غياث) غبب‌:گوشت آويخته زير ذقن و آن را طوق گلو نيز گويند و آن از لوازم حسن است .غبغب .عنبر: خوشبويي است معروف گويند آن سرگين جانور بحري است كه به صورت گاو باشد .سارا :خالص ،عنبر سارا ،در اينجا استعاره از زلف ساقي است .معني‌:ساقي تذرگون با طوق و غبغب چون كبك مي‌خرامد حال آنكه حلقة ديگري نيز از زلف طوق گردن كرده است.  -41بردست آن تذرو چو پاي كبوتران مي‌بين كه رنگ عيد چه زيبا افكند معني‌:بردست آن ساقي چون تذرو ،مي سرخ (چون پاي كبوتر) را ببين كه به رنگ عيد چه زيبا ديده مي‌شود .رنگ عيد به مناسبت آنكه مردم در عيد لباسها و آرايشهاي رنگارنگي دارند .تذرو: استعاره از ساقي.  -42چون آب پشت دست نمايد نگين نگين پس مهر جم به خاتم گويا برافكند آب ‌:استعاره از تابناكي .نگين نگين :لخت لخت ،آرام آرام.مهرجم‌:مهر سليماني .خاتم گويا ‌:استعاره از دهان (.ارمغان صبح ،ص 167و )166معني :آرام آرام ساقي پشت دست و سپيدي آن را نشان مي دهد و از سخن گفتن فرو مي‌ماند .بر دهان مهر سكوت مي‌زند.  -43ز آن خاتم سهيل نشان بين كه برزمين چشمم نگين نگين چو ثريا برافكند خاتم سهيل نشان‌:كنايه از دهان كوچك محبوب است كه از فرط كوچكي مانند ستاره سهيل ،پنهان و ناپيداست .نگين نگين ‌:قطره قطره ،دانه دانه ،در عين حال اشك نيز چون جواهر نگين در چشمم قطره قطره اشك چون ستارگان ثريا برزمين مي‌بارد.  -44چون بلبله دهان به دهان قدح برد گويي كه عروه باد به عفرا برافكند بلبله :كوزه و آواز صراحي( .غياث) عروه :نام مردي كه برعفرا نام زني عاشق بود( .غياث) عفرا :نام معشوقه عروه .معني :آن‌گاه كه كوزه شراب دهان به دهان قدح مي‌سايد از صداي ريختن آوازي برمي‌خيزد كه گويي عروه با عفرا نجوا مي‌كند.  -45يا فاخته كه لب به لب بچه آورد از حلق ناردان مصفا برافكند معني :يا فاخته‌اي است كه لب را لب بچه‌اش نزديك كرده و از حلق خويش دانة نار پاكيزه‌اي به دهان او مي‌گذارد.  -46خيكست زنگي خفقان دار كز جگر وقت دهان گشا همه صفرا برافكند خيك‌:مشك ،ا ينجا مشك شراب مراد است .زنگي ‌:مراد رنگ سياه خيك است .خفقان‌دار :گلو گرفته ،اشاره به صداي بيرون ريختن شراب از خيك است .صفرا :يكي از اخالط چهارگانه: مايعي زرد و اينجا استعاره از شراب زرد است .معني‌:يا گويي خيك گلو گرفته‌اي است سياه كه از جگر خود هنگام گشودن دهان مايع زرد رنگي بيرون مي‌دهد.  -47مطرب به سحر كاري هاروت در سماع خجلت به روي زهرة زهرا برافكند سحركاري :جادوگري .هاروت :نام يكي از آن دو فرشته كه در چاه بابل آويخته شده‌اند ،اگر كسي بر سر آن چاه به طلب جادو رود او را تعليم كنند( .برهان قاطع) سماع‌:مجازاً رقص و سرور و وجد . (غياث) زهره :ستارة معروف .نيز نام زني كه هاروت و ماروت شيفتة او بودند( .غياث) زهرا :سپيد و زيبا .معني :مطرب بزم نظير ساحري هاروت آن چنان سروري ايجاد مي‌كند كه زهرة‌زيبا شرمسار مي‌شود.  -48انگشت ارغنون زن رومي به زخمه بر تب لرزة‌تنا تننا نا برافكند ارغنون زن :ارغنون نواز ،نوازندة ارغنون ،ارغنون ،نام سازي كه افالتون واضع آن است و آن كدوي خالي باشد به چرم اندر كشيده. (غياث) زخمه :هرچيز كه به آن سازها را نوازند (.برهان قاطع) مضراب .تناتننا‌:اسم صوت صداي موسيقايي .نظير تن تننا .تب لرزه‌:لرزه‌هاي حاصل از تب .انگار ساز تب كرده است. معني‌:انگشتان نوازندة رومي از ارغنون با زخمه‌هايي كه برساز مي‌كند تب لرزة‌تنا تننا درست مي‌كند.  -49چنگي بده بلورين ماهي آبدار چون آب لرزه وقت محاكا برافكند چنگي‌:چنگ+ي ،نوازنده چنگ .ده بلورين ماهي آبدار‌:كنايه از ده انگشت نوازنده .مناسبت اين تشبيه از آنجاست كه حركت انگشتان بر روي سيمهاي ساز مانند حركت آرام و نرم ماهي در آب است ،آبدار بودن آن ينز به درخشندگي فلس‌ها مربوط است. »» «« محاكا‌:مخفف محاكات ،با هم سخن گفتن است ،با هم حكايت گفتن( ،غياث) اينجا مراد نواي ساز است كه گويي با شنونده گفتگوي دوطرفه ايجاد مي‌كند .وقت محاكا ،زمان نواختن .معني: نوازندة چنگ با انگشتان با صفاي خود هنگام نواختن گويي آب لرزه ايجاد مي‌كند .صداي لطيف ساز به لرزش ماليم آب مانند شده است.  -50بربط كريست هشت زبان كش به هشت گوش هر دم شكنجه دست توانا برافكند بربط :نام سازي است مثل طنبوره باشد مگر كاسة بزرگ و دستة كوتاه دارد( .برهان قاطع) داراي هشت سيم است و نزد شاعران كوك كردن آن به گوشمال دادن بربط تعبير شده است .كربودن بربط نيز ناشي از همين مسأله است .ظاهراً چون نمي‌شنود و پيوسته از كوك خارج مي شود بايد گوش‌اش را پيچاند. »» «« مراعات نظير ميان زبان ،گوش ،دست .دم در معني دهان مراد شاعر نيست و با زبان و گوش و دست ايهام تناسب دارد .معني: چون بربط هشت زبان (هشت سيم) دارد و در عين حال كر ،پس بايد هر لحظه به دست توانايي شكنجه و هشت گوش‌اش پيچانده ي تنظيم گردد). شود(.هشت سيم‌اش پياپ ‌  -51چنگست پاي بسته ،سرافكنده ،خشك تن چون زرقي كه گوشت ز احشا برافكند زرق :معرب جره ،مرغي است شكاري ،باز سپيد( .فرهنگ معين) احشاء‌ :آنچه در سينه و شكم باشد ،از دل و جگر و معده و روده. (غياث) خشك تن :چون چنگ از چند چوب بهم پيوسته تشكيل يافته است .معني :چنگ ،شكل ظاهري‌اش پاي بسته ،سرافكنده و خشك تن است كه نظير باز سپيد هرچه درون صيد خود دارد بيرون مي افكند .صدايي كه از نواختن چنگ بيرون پخش مي‌شود درنظر شاعر نظير تخلية درون است.  -52نايست بسته حلق و گرفته دهان چرا كز سرفه خون قنينة حمرا برافكند قنينه :معرب جره؛ مرغي است شكاري ،باز سپيد (فرهنگ معين) احشاء ‌:آنچه در سينه و شكم باشد ،از دل و جگر و معده و روده (غياث) خشك تن :چون چنگ از چند چوب بهم پيوسته تشكيل يافته است .معني :چنگ ،شكل ظاهري‌اش پاي بسته ،سرافكنده و خشك تن است كه نظير باز سپيد هرچه درون صيد خود دارد بيرون مي افكند .صدايي كه از نواختن چنگ بيرون پخش مي‌شود در نظر شاعر نظير تخلية درون است.  -53در چنبر دف آهو و گور است و يوز سگ كاين صف برآن كمين به مدارا برافكند چنبر دف :حلقة‌دف .دف سازي است معروف شبيه دايره. معني‌:ظاهراً در گرداگرد دف تصاوير آهو و گرو و يوز و سگ نقش بسته است كه گويي روبروي هم صف آرايي كرده‌اند و به يكديگر قصد حمله دارند.  -54حلق رباب بسته طنابست اسيروار كز درد حلق ناله براعضا برافكند رباب :نام سازي است مشهور .رباب ،طناب ،ناله و اعضا به ترتيب استعاره از موجودي كه حلق دارد ،سيم ساز ،نواي ساز ،سيم‌هاي چهارگانه ساز است .معني :حلق رباب مانند اسيري است كه با طناب بسته شده است كه از درد حلق ناله براندام شنونده مي‌افكند. در دري كه خاطر خاقاني آورد ّ -55 قيمت به بزم خسرو واال برافكند رعد :استعاره از آواز و صداي بلند .سپيده مهره‌:نوعي بوق يا شيپور جنگي ،شاه فلك غالم ‌:شاهي كه فلك غالم و بندة اوست .بوقبيس نام كوهي در قرب و جوار مكة معظمه( .غياث) معني‌:آواي رعد آساي شيپور پادشاه ،لرزه به اندام كوه بوقبيس مي‌افكند.  -56رعد سپيد مهرة‌ شاه فلك غالم بر بوقبيس لرزه زآوار برافكند رعد :استعاره از آواز و صداي بلند .سپيده مهره :نوعي بوق يا شيپور جنگي .شاه فلك غالم :شاهي كه فلك غالم و بندة‌اوست. بوقبيس .نام كوهي در قرب و جوار مكة معظمه ( .غياث) معني: آواي رعد آساي شيپور پادشاه ،لرزه به اندام كوه بوقبيس مي‌افكند.  -57خورشيد جام شاه مظفر به جرعه ريز برخاك اختران مجزا برافكند خورشيد جام :اضافة‌ تشبيهي ،جام از حيث درخشندگي به خورشيد تشبيه شده است .شاه مظفر :ممدوح شاعر ،اصفهبد ليالوا شير كه ابوالمظفر كنية اوست .نيز ايهام دارد به شاه پيروز .جرعه ريز :جام ناوچه‌دار به جرعه‌ريز ،يعني هنگام جرعه‌ريزي .اختران مجزا‌:كنايه از قطره‌هاي شراب .معني :جام خورشيدوش شاه مظفر هنگام جرعه‌فشاني برخاك ،گويي ستارگان پراكنده‌اي برزمين مي ريزد تشبيه قطره‌هاي مي به ستاره‌هاي پراكنده از جهت شفاف و درخشان بودنشان است.  -58تاج و سرير خسرو مازندران ز رشك خورشيد را گداز همانا برافكند سرير‌:تخت پادشاه .خسرو مازنداران ‌:همان ممدوح شاعر است. رشك :حسادت .معني :تاج و تخت پادشاه مازندران آن چنان درخشان است كه خورشيد را از حسادت ذوب مي كند.  -1هان اي دل عبرت بين از ديده عبركن هان ايوان مداين را آيينة عبرت دان هان :از ادات تنبيه ،آگاه باش .عبرت بين پندگير .از ديده ‌:از چشم .آيينة عبرت :اضافة استعاري .معني ‌:اي دل پندگير ،هشيار باش و از درون بنگر تا كاخ تيسفون را مظهر عبرت انگيزي قرار دهي.  -2يك ره ز لب دجله منزل به مداين كن و زديده دوم دجله برخاك مداين ران يك ره :يك بار .لب‌:اينجا كناره ،ساحل .دجله‌:شطي در آسياب داخلي ،منزل كردن‌:منزل جاي فرود آمدن .دجله‌:در استعمال مصراع دوم كنايه از گرية سيالب كردن است .با ران (راندن) استعمال شده است .معني‌:يك بار در كنار رودخانة‌ دجله در مداين اقامت گزين آن‌گاه برخاك مداين اشك بريز.  -3خود دجله چنان گريد صد دجلة خون گويي كز گرمي خونابش آتش چكد از مژگان معني :اگر توجه داشته باشيم خود دجله نيز گويي اشك خونين[براحوال مداين] مي ريزد و از گرمي آن اشك خونين از مژگانش آتش مي‌چكد .آرايه تشخيص يا پرسونيفيكاسيون در بيت پيداست.  -4بيني كه لب دجله چون كف به دهان آرد گويي ز تف آهش لب آبله زد چندان آبله زدن ساحل :كنايه از سوراخها و رورفتگيهايي است كه از حركت آب در ساحل ايجاد مي‌شود .معني‌:مالحظه خواهي كرد كه ساحل رودخانة دجله از گرماي آه آبله زده است.  -5از آتش حسرت بين بريان جگر دجله خود آب شنيدستي كاتش كندش بريان معني‌:جگر دجله را بسكه حسرت خورده است بريان خواهي ديد، آيا تا به حال شنيده‌اي كه آب را آتش بريان كند؟ (حسرت آتشين دجله از ويرانيهاي تيسفون است) .آرايه تناقض(پارادوكس) در بريان شدن آب ديده مي شود.  -6بر دجله‌گري نونو و ز ديده زكاتش ده گرچه لب دريا هست از دجله زكاه استان گري‌:گريه كن .نونو :پياپي .زكات ديده درست ديدن و در مثل اينجا عبرت آموختن و گريستن است .گرچه لب دريا ...اشاره به آنكه آب دجله آخر سر به دريا مي‌ريزد و دريا زكات ستان دجله است .معني‌:در كنار دجله پياپي گريه كن و بدين وسيله زكات سيالب اشك‌ات را بدو بده ،همان‌طور كه خود دجله به دريا زكات مي دهد.  -7گر دجله در آموزد باد لب و سوز دل نيمي شود افسرده و نيمي شود آتشدان باد لب‌:آه سرد .افسرده ‌:يخ زده .معني :اگر دجله با آه سرد و سوز دل اين تماشاگر خرابه‌هاي مداين را بياموزد ،نصف اش يخ مي زند و نيمة ديگرش آتشدان مي شود .نكته :نسخه عبدالرسولي به جاي درآموزد ،در آميزد آورده است .و آقاي دكتر امامي اين گونه بيت را معني كرده است[ .كه اگر آه سرد و سوز دل را دجله با هم همراه كند] نيمي از دجله منجمد و نيم ديگرش همانند آتشداني ،گرم و گداخته مي‌گردد.  -8تا سلسلة ايوان بگسست مداين را در سلسله شد دجله ،چون سلسله شد پيچان سلسله‌:زنجير .مراد از سلسلة ايوان اشاره به زنجيري است كه به روايت بعضي منابع از جمله سياستنامة خواجه نظام الملك از درون ايوان به بيرون كشيده شده و زنگهايي بدان پيوسته بودند و دادخواهان ،چون زنجير را تكان مي دادند و بانگ زنگ برمي‌خاست حاجبان به داد آن‌كس مي رسيدند و اگر الزم مي‌شد او را به حضور انوشيروان مي بردند( .ارمغان صبح ،ص )90در سلسله شدن‌:زنجيري و ديوانه شدن .چون سلسله شد پيچان‌:اشاره است به موجهاي آب دجله.  -9گه گه به زبان اشك آواز ده ايوان را تا بوكه به گوش دل پاسخ شنوي ز ايوان زبان اشك‌:اضافة استعاري ،با گريستن .بوكه :باشد كه ،بود كه. گوش دل‌:از ضمير و باطن .بين زبان ،گوش و دل مراعات نظير است .معني‌:گاهي با زبان گريه كاخ مداين را مخاطب قرار بده تا باشد كه پاسخي از ايوان را به گوش دل بشنوي.  -10دندانة هر قصري پندي دهدت نونو پند سر دندانه بشنو ز بن دندان دندانه‌:كنگره .نونو ‌:تازه تازه .زبن دندان .از ته دل .معني: كنگرة هر قصري گويا حقايقي است و در واقع پندهاي تازه‌اي به بينندة صاحبدل مي دهد .منتهي بايد اين گونه پندها را از ته دل شنيد .اين پندها براي آدم اهل دل با تماشاي ويرانه‌هاي قصر از جمله چنين است.  -11گويد كه تو از خاكي ،ما خاك توايم اكنون گامي دو سه بر ما نه و اشكي دو سه هم بفشان معني :مي‌گويد ‌:تواز خاك آفريده شده‌اي و ما هم اكنون خاك زير پاي تو شده‌ايم ،دو سه قدم برما نزديك شو و دو سه قطره اشكي برما بيفشان .اعتبار اين همدلي علي القاعده مي‌بايست برانگيخته از هم جنسي خاك وجود آدمي و خاك كاخ باشد.  -12از نوحة جغد الحق ماييم به درد سر از ديده گالبي كن ،درد سر ما بنشان از ديده گالبي كن :از چشم جاري كن .گالب از آن جهت كه زالل مانند اشك است .در ضمن گالب ماية‌ رفع سردرد نيز است .نوحة جغد :به مناسبت آن است كه جغد در ويرانه‌ها مسكن دارد و آواز او نشان مكان ويرانه است .معني‌:بسكه در اين خرابه جغد آواز سر مي‌دهد ما دچار دردسريم ،از ديده اشكي چون گالب بريز تا سردرد ما فرونشيند .فاعل در همه جمله‌ها خرابة كاخ است.  -13آري چه عجب داري كاندر چمن گيتي جغد است پي بلبل ،نوحه است پي الحان معني :آري تعجب مكن كه در گيتي جغد به دنبال بلبل ،نوحه در پي آوازهاي خوش سر مي‌رسد .يعني زندگي آميزه‌اي از شادي و غم است.  -14ما بارگه داديم ،اين رفت ستم برما برقصر ستمكاران گويي چه رسد خذالن بارگه داد :بارگاه عدالت .خذالن‌:خواري .معني‌:ما كه بارگاه عدالت بوديم ،اين ستم برما رفت (عاقبت مان چنين شد)، ببين كه بركاخ ستمكاران چه خواريها خواهد رسيد.  -15گويي كه نگون كرده است ايوان فلك وش را حكم فلك گردان يا حكم فلك گردان نگون كردن :سرنگون كردن .فلك وش :نظير فلك ،بلند .فلك گردان‌: چرخ گردنده .فلك گردان‌:خداوند .معني‌:عقيدة تو چيست؟ چه كسي كاخ بلند را سرنگون كرده است :گردش روزگار يا فرمان خداوند؟  -16برديدة من خندي كاينجا ز چه ميگريد گريند برآن ديده كاينجا نشود گريان معني‌:برچشم گريان من مي خندي كه در اين مكان براي چه ميگريد ،بر‌آن چشمي كه در يان مكان نمي‌گريد بايد گريست. دليل اين گريه را ابيات بعدي روشن مي‌كند.  -17ني زال مداين كم از پيرزن كوفه ني حجرة تنگ اين كمتر ز تنور آن زال مداين‌:اشاره به پيرزني است كه كلبه‌اي در حاشيه ايوان كسري داشت و حاضر نمي شد كلبة محقر خود را براي گسترش كاخ بفروشد .ظاهراً انوشيروان در جهت رضايت خاطر پيرزن ديوار كاخ كج بنا نهاد و از زورگويي حذر كرد .پيرزن كوفه ‌:اشاره به پيرزني است كه مقارن توفان نوح از تنور او آب برآمد و مقدمة توفان نوح شد .معني :پيرزن مداين از پيرزن كوفه كمتر نيست و ارزش تنبه حجرة(كلبه) كوچك اين كمتر از تنور آن يكي نيست .يعني هر دو ماية‌عبرت‌اند.  -18داني چه مداين را با كوفه برابر نه از سينه تنوري كن و از ديده طلب طوفان معني :مي داني مداين با كوفه برابر نيست ،سينة خود را به تنوري بدل كن و از ديده‌ات توفان بطلب .يعني با نگريستن به ويرانه‌هاي كاخ ،آه گرم آتشين و اشك توفاني پديد آور ،توجيه تأسف عميق در بيت بعدي است  -19اين هست همان ايوان كز نقش رخ مردم خاك در او بودي ديوار نگارستان اين همان درگاهي است كه بسكه مردم در مقابلش و برخاك درش تعظيم كرده و چهره سوده بودند ،خاك درگاهش شده بود نگارستان چين.  -20اين هست همان درگه كو را ز شهان بودي ديلم ملك بابل ،هندو شه تركستان ديلم :علم شده است براي بنده ،غالم(.شرح سجادي ،ص? )284 بابل ( :باب ايل ،دروازة خدا) شهري باستاني در بين النهرين به كنار فرات( .شرح سجادي ،همانجا) .هندو‌:مجازاً غالم و دربان .در واژه ديلم و هندو مجاز به عالقه جزء و كل توسيع وجود دارد .معني‌:اين درگاه (مداين) همان درگاهي است كه ملك بابل و شاه تركستان غالمان آن درگاه بودند.  -21اين هست همان صفه كز هيبت او بردي بر شير فلك حمله شير تن شادروان صفه :ايوان سقف‌دار ،خانة باستاني سقف‌دار .شير تن شادروان :چهرة شيري كه بر شادروان(فرش و پرده) نقش بسته است .شير فلك :برج اسد .معني‌:اين همان ايواني است كه شكوه آن شير شادروانش به شير فلك حمله مي برد.  -22پندار همان عهد است از ديدة فكرت بين در سلسلة درگه در كوكبة ميدان ديدة فكرت :اضافة استعاري .با نگاه درون .سلسله درگه ‌:زنجير عدل انوشيروان .كوكبة‌ميدان‌:ظاهراً مقصود گروه دادخواهان فراهم آمده در ميدان است به قرينة سلسلة درگه (شرح سجادي ،ص )284معني‌:تصور كن كه عهد ،عهد انوشيروان است و اين را با نگاه درون ببين كه زنجير عدل انوشيروان برپاست و دادخواهان فراهم آمده‌اند.  -23از اسب پياده شو ،برنطع زمين نه رخ زير پي پيلش بين شهمات شده نعمان نطع :بساط و فرش چرمين .مراد روي زمين است .نعمان بن منذر‌:نعمان سوم پسر منذر چهارم پادشاه حيره .بين اسب ،پياده، رخ ،پيل مراعات نظير است و همه از اسامي مهره‌هاي شطرنج‌اند. بدين ترتيب در اين بيت مراد از نطع نيز صفحة شطرنج و شهمات نيز اصطالح همين‌بازي است .وضعي كه شاه توان حركت از او سلب شده است .معني‌:از اسب پياده شو و رخ برزمين بگذار و ببين كه چگونه نعمان منذر مغلوب خسروپرويز شده است .انگار كه در بازي شطرنج شاه ،مات شده است.  -24ني ني كه چو نعمان بين پيل افكن شاهان را پيالن شب و روزش گشته به پي دوران پيل افكن‌:زورمند وشجاع .پيالن شب و روز :فيل سياه و سپيد شطرنج .اضافة تشبيهي= روزگار ،گردش ايام .پي دوران پاي و قدم روزگار .معني :نه نه ،شاهان زورمند را كه نعمانها را برزمين مي زدند مالحظه كن كه چظور گردش ايام آنان را از بين برده است.  -25اي بس شه پيل افكن كافكنده به شه پيلي شطرنجي تقديرش در ماتگه حرمان شه پيل افكن :شاهي كه آن را فيل افكنده است .در بازي شطرنج اگر رخ در قلعه رود و موجب مات شدن شاه بشود آن را شه پيلي يا شاه پيلي گويند .شطرنجي:شطرنج‌باز ،شطرنجي تقدير اضافة تشبيهي است يعني تقديري كه چون شطرنج باز است .ماتگه‌:جاي مات شدن. ماتگه حرمان ،اضافة‌تشبيهي ،نوميديي كه مانند ماتگه است .معني: اي بسا شاه نيرومندي كه شطرنج باز تقدير او را در جايگاه مات درماندگي مات كرده است.  -26مست است زمين زيرا خورده است به جاي مي در كاس سرهرمز خون دل نوشروان معني‌:زمين مست است ،زيرا به جاي خوردن مي ،در كاسة سر هرمز(نام چند تن از شاهان ساساني از جمله پسر نوشيروان) خون دل انوشيروان خورده است .اشاره است به نهايت درجه خودكامگي و مستي روزگار.  -27بس پند كه بود آنگه در تاج سرش پيدا صد پند نوست اكنون ،در مغز سرش پنهان پند تاج نوشيروان ،اشاره است به پندهايي كه در حاشيه تاج نوشيروان حك بوده است .معني‌:زماني انوشيروان زنده بود و در حاشية تاج‌اش پندهايي ثبت بود ،اكنون كه فوت كرده است مي‌توان از كاسة سرش صدها پند گرفت.  -28كسري و ترنج زر ،پرويز و به زرين بر باد شده يكسر ،با خاك شده يكسان كسري‌:معرب خسرو به معني واسع الملك ،لقب نوشيروان و غالب شاهان ساساني است .ترنج‌،بالنگ .ترنج زر ،ترنجي كه از طال مي ساختند و داراي منفذها و سوراخهايي بود و موادي خوشبو در آن مي كردند و پادشاه همواره به دست مي داشت و مي بوييد و يكي از مظاهر شكوه و تجمل محسوب مي‌گشت. »» «« به زرين :بهي موضوع از زر ،نظير زرين تره در بيت بعد كه هر دو براي زينت است .معني‌:اكنون انوشيروان با ترنج زرش و خسرو پرويز با به زرين‌اش كام ً ال از بين رفته و با خاك يكسان شده است. يعني همة شكوه سلطنت ساساني منهدم شده و آثاري از آن نمانده است.  -29پرويز بهر بومي زرين تره آوري كردي ز بساط زر زرين تره را بستان معني‌:خسرو پرويز كه از هر جايي جواهر و زينتها را مي آورد و از بساط زر براي زرين تره بستان مي ساخت.  -30پرويز كنون گم شد ،ز آن گم شده كمتر گوي زرين تره كو برخوان؟ رو كم تر كوا برخوان كم تركوا :اشاره است به آيات 27-‌25سورة :44كم تر كوا من جنات و عيون و زروع و مقام كريم و نعمه كانوا فيها فاكهين(چند فرو گذاشتند از رزان و چشمه‌ها و كشتزارها و نشستنگاههاي نيكو بشكوه و تن آساني كه در آن بودند ،شادان و نازان و خندان .معني: اكنون خسرو پرويز نيست شد ،بنابراين از آن گمشده كمتر صبحت كن ،كجاست اكنون آن زرين تره بر سفره؟ آية كم تركوا.... را بر زبان جاري كن.  -31گفتي كه كجا رفتند آن تاجوران اينك ز ايشان شكم خاكست آبستن جاويدان آيا پرسيدي كه آن تاجداران اكنون كجا رفته‌اند؟ [پاسخ اين است] شكم خاك تا ابد از ايشان آبستن است .يعني درون خاك خفته‌اند.  -32بس دير همي زايد آبستن خاك آري دشوار بود زادن ،نطفه ستدن آسان معني‌:خاك آبستن بسيار دير مي زايد(اين اصل است) نطفه گرفتن هميشه آسان ولي زاييدن دشوار است.  -33خون دل شيرين است آن مي كه دهد رز بن ز آب و گل پرويز است آن خم كه نهد دهقان شيرين :دلدار و زن ارمني خسرو پرويز :رز بن :بن رز؛ درخت تاك. دهقان‌:دهگان ‌:زمين‌دار .معني :آن مي‌كه از انگور حاصل مي‌شود. در واقع خون دل شيرين و آن خمي كه دهگان در آن شراب مي نهد بواقع از آب و گل (خاك وجود) خسروپرويز است.  -34چندين تن جباران كاين خاك فرو خورده است اين گرسنه چشم آخر هم سير نشد زايشان معني :اين خاك تن بسياري از ستمكاران را خورده است و آخر سر مانند گرسنه چشمي(حريصي) است كه از اين كار سير نمي‌شود.  -35از خون دل طفالن سرخاب رخ آميزد اين زال سپيد ابرو وين مام سيه پستان زال سپيد ابرو‌:پيرزن كه از فرط پيري حتي ابروهايش سپيد شده ،كنايه از :دنيا .مام سيه پستان :مادر سياه پستان. سياه پستان ،دايه‌اي كه هر طفلي از پستانش شير بنوشد مي‌ميرد(.ارمغان صبح ،ص? )93كنايه از :دنيا .معني :اين دنيا همچون پيرزن و دايه اي است كه سرخاب رويش را با خون دل كودكان آميخته مي‌كند .يعني دنيا فرزند كش است.  -36خاقاني از اين درگه دريوزة عبرت كن تا از در تو ز آن پس دريوزه كند خاقان دريوزه كردن :گدايي كردن .خاقان :لقب شاهان شروان. معني‌:خاقاني تو از درگاه مداين گدايي عبرت آموزي كن ،تا خاقان نيز از شعر تو كسب عبرت كند.  -37امروز گر از سلطان رندي طلبد توشه فردا ز در رندي توشه طلبد سلطان معني‌:اگر امروز رندي چون خاقاني از سلطان طلب توشه كند، فرداي قيامت سلطان از شاعر طلب توشه خواهد كرد .به عبارت ديگر امروز پادشاه شفيع شاعر است و در روز قيامت شاعر شفيع شاه خواهد بود.  -38گر زاد ره مكه توشه است به هر شهري تو زاد مداين بر تحفه ز پي شروان زاد ره مكه :توشة سفر مكه اعم از مادي و معنوي .زاد مداين: همين قصيدة شاعر است .معني‌:اگر هر زاير كعبه براي همشهريان خود از مكه سوغاتي مي برد ،تو نيز اين قصيده را به عنوان سوغاتي سفر مداين براي مردم شروان ببر.  -39هر كس برد از مكه سبحه ز گل حمزه پس تو ز مداين بر تسبيح گل سلمان سبحه :مهرة تسبيح .حمزه :ابوعماره حمزه بن عبدالمطلب (م30 هـ .ق) عموي پيامبر اكرم گل سلمان :تربت سلمان فارسي كه مقبرة وي در نزديكي ويرانه‌هاي ايوان مداين جاي دارد معني :هر كس به عنوان تبرك از مكه تسبيحي از خاك حمزه را مي برد ،تو نيز از مداين تسبيحي از خاك سلمان فارسي ببر.  -40اين بحر بصيرت بين بي شربت از او مگذر كز شط چنين بحري لب تشنه شدن نتوان بحر بصيرت :كنايه از قصيدة ايوان مداين .شربت :نوشيدن مجازاً درك كردن .معني‌:اين قص?يده پر معني را مطالعه كن و بدون درك معاني آن رهايش مكن ،دريايي از معاني كه تشنه از كنار آن گذشتن جايز نيست.  -41اخوان كه ز راه آيند آرند ره آوردي اين قطعه ره آورد است از بهر دل اخوان معني‌:برادران و دوستاني كه از سفر مي آيند با خود سوغاتي مي آورند ،اين قصيده نيز سوغاتي سفر مداين من است براي دل دوستان.  -42بنگر كه در اين قطعه چه سحر همي راند مهتوك مسبح دل ،ديوانة عاقل جان مهتوك :مرده ،فوت شده .كنايه از:كسي كه ترك تعلقات دنيوي كرده است .مسبح دل آنكه دل‌اش تسبيح كند( .فرهنگ معين) ديوانة عاقل جان‌:كسي كه ظاهراً ديوانه باطناً عاقل است .ديوانگي در اين جا تعبيري است براي شيفتگي و استغراق در مراتب معنوي(.ارمغان صبح ،ص )94معني :بنگر كه در اين قصيده ،سراينده فارغ از تعلقات دنيوي و شيفته مراتب معنوي با شعر خود چه ساحري كرده است.  -1مگر بساحت گيتي نماند بوي وفا كه هيچ انس نيامد ز هيچ انس مرا ساحت :ميدان .گشادگي و فضاي مكان و ناحيه (.غياث) انس: دلبستگي و خوگيري و الفت .انس‌:آدميان و اين مفرد است به معني جمع(غياث) جناس ناقص ميان انس و انس .معني‌:مگر در فضاي جهان بويي از وفا نمانده كه با هيچ آدميزادي مرا الفتي پديد نيامد.  -2فسردگان را همدم چگونه برسازم فسردگان ز كجا و دم صفا زكجا فسردگان :غمگينان ،دلمردگان .دم صفا‌:نفس خالص و باصفا .در ركن دوم مصراع نخست اختيار تسكين ديده مي شود .معني: چگونه با خود دلمردگان را همدم كنم‌؟ بين دلمرده‌ها و دم صفا و اهل خلوص فاصله‌هاست.  -3درخت خرما از موم ساختن سهل است و ليك ازو نتوان يافت لذت خرما درخت خرما از موم ساختن‌:اشياي مصنوعي از موم ساختن. ساختن گل و گياه از گل .نخلبندي .سعدي در گلستان آورده: «نخلبندي دانم ولي نه در بستان( ».شرح سجادي ص )146اين بيت قبلي را تعليل مي‌كند .معني‌:از موم درخت خرماي مصنوعي ساختن راحت است ،ليكن از اين درخت نمي توان لذت خرماي واقعي را چشيد.  -4مرا ز فرقت پيوستگان چنان روزي است كه بس نماند كه مانم ز سايه نيز جدا روزي‌:نصيب و بهره ،معني‌:از فراق خويشان و وابستگان نصيبم آن چنان است كه كم نمانده تا از ساية خويش نيز جدا بمانم.  -5اگر به گوش من از مردمي دمي برسد به مژده مردمك چشم بخشمش عمدا ميان مردمي و دمي جناس زايد و ميان مردمي و مردمك جناس مطرف است بين گوش ومردمك و چشم در بيت نيز مراعات نظير وجود دارد(.شرح سجادي ،ص? )147عمداً‌:از روي قصد و اراده. معني :اگر نفسي از انسانيت به گوشم برسد ،در مژگاني اين خبر مردمك چشم را عمداً بدان نفس مي بخشم.  -6اگر مرا نداي ارجعي رسد امروز وگر بشارت التقنطوا رسد فردا ارجعي :اشاره است به آية‌يا أيها الذين النفس المطمئنه‌إرجعي إلي ربك راضيه مرضيه فادخلي في عبادي و ادخلي جنتي .امروز: دم مرگ .فردا‌:فرداي قيامت بين اين دو صنعت تضاد يا طباق بكار رفته است .معني‌:اگر در دم مرگ مرا نداي ارجعي برسد و اگر فرداي قيامت بشارت التقنطوا فرا رسد.  -7به گوش هوش من آيد خطاب اهل بهشت نصيب نفس من آيد نويد ملك بقا گوش هوش :اضافة اقتراني .نويد :مژده .ملك بقا :سراي جاويد . معني‌:اگر با گوش درون خطاب اهل بهشت را بشنوم كه مژده مي دهند سراي جاويد نصيب وجود تو شده است.  -8نداي هاتف غيبي زچار گوشة عرش صداي كوس الهي به پنج نوبة ال هاتف غيبي :آواز دهنده‌اي كه خود وي ديده نمي‌شود فرشته اي كه از جهان غيب ندا مي دهد .عرش :آسمان نهم مقابل فرش= زمين است .كوس :طبل ،كوس الهي‌:نداي الهي .پنج نوبه :منظور رسمي است كه در نقاره‌ خانه‌هاي شاهان و اميران در شبانه روز سه ،پنچ يا هفت بار نقاره مي زدند. ال :نشان اختصاري الاله اال الله .پنج نوبت ال مي تواند اشاره به پنج بار اذان باشد .بين چهار و پنج صنعت مراعات النظير است .معني: نداي هاتف غيبي از چهار گوشة آسمان و آواي الهي با پنج بار اذان شنيده شود.  -9خروش شهپر جبريل و صور اسرافيل غريو سبحة رضوان و زيور حورا شهپر :بال بزرگ .صوراسرافيل ‌:شاخي كه درآن اسرافيل روز محشر خواهيد دميد .سيه چشم بهشتي .رضوان‌:باغبان بهشتي .مراعات نظير در بيت هويداست .معني‌:خروش بال جبرئيل و صوراسرافيل ، شور و غوغاي تسبيح بهشتيان و زيور سيه چشمان بهشتي.  10لطافت حركات فلك به گاه سماع طراوت نغمات زبور گاه ادا حركات فلك :گردشهاي دايمي سپهر .صفت لطافت به جهت موزوني حركات فلك آمده .چنانكه ارغنون فلك هم گفته‌اند .سماع :شنيدن. در معني رقص و سرور و وجد مجاز است .نغمات :ج نغمه به معني ترانه و آواز .زبور :عربي ،جمع آن زبر ،كتاب مقدسي كه بر داود نازل شده و سرودهاي آن را مزامير ج مزمار گفته‌اند.معني :لطافت گردش موزون سپهر هنگام وجد و زيبايي نغمه‌هاي زبور در هنگام خواندن.  -11صرير خامة مصري ميانة توقيع صهيل ابرش تازي ميانة هيجا صرير :نامة‌قلم در آن هنگام كه روي كاغذ كشيده مي شود .خامه: قلم .توقيع .نشان كردن پادشاه بر نامه و منشور و به معني دستخط و نشاني پادشاه صهيل :آواز اسب .شيهة‌ اسب .ابرش :بر وزن مهوش ،اسبي كه نقطه‌ها بر آن ،مخالف رنگ او باشند و به معني رنگ سرخ و سپيد بهم آميخته .هيجا كارزار و جنگ ( .غياث) معني‌:نالة قلم مصري در ميانة توقيع ،شيهة‌ اسب خالدار در ميانة نبرد.  -12نواي باربد و ساز بربط و مزمار طريق كاسه‌گر و راه ارغنون و سه تا باربد :خنيانگر مشهور دربار خسرو پرويز بربط :سازي است مانند طنبوره مزمار :ني كه آن را مي‌نوازند .طريق‌:مقام ،پرده .راه .كاسه گر‌:نام مطربي كه واضع قول است و نام لحتي است .ارغنون ‌:يا ارغن يا ارغون بر وزن افزودن ،معني هر سه لفظ واحد است .نام سازي كه افالتون واضع آن است و آن كدوي خالي باشد به چرم اندر كشيده و بر آن روده‌ها بندند( .غياث) سه تا :سه تار .معني‌:لحن باربد و صداي بربط و ني و پردة كاسه‌گر و مقام ارغنون و سه تا، يعني آواي خوش همة اين سازها.  -13صفير صلصل و لحن چكاوك و ساري نفير فاخته و نغمة هزار آوا صفير‌:بانگ و فرياد .صلصل‌:فاخته .چكاوك ‌:مرغي است از گنجشك اندك بزرگ وخوش‌آواز و تاج برسر دارد( .غياث) ساري :سار . فاخته :پرنده‌اي است .كوكو .هزار آوا :هزار دستان ،بلبل .مراعات نظير ميان مرغان .معني :بانگ فاخته و لحن چكاوك و سار و ناله و صداي كوكو و نغمة‌بلبل.  -14نوازش لب جانان به شعر خاقاني گزارش دم قمري بپردة عنقا نوازش :به نوا درآمدن ،ترنم .گزارش :بيان .دم قمري :يا پردة‌قمري ،نوايي است از موسيقي پردة عنقا :نام نوايي از موسيقي است .در واژه قمري و عنقا ايهام تناسب ديده مي شود. معني :ترنم لب معشوق با شعر خاقاني و بيان لحن دم قمري در پردة عنقا.  -15مرا از اينهمه اصوات آن خوشي نرسد كه از ديار عزيزي رسد سالم وفا معني :از تمام اين آواهاي خوش آن خوشي دست نمي دهد كه از ديار عزيزي سالم از روي وفا فرا رسد.  -16چنان كه دوشم بي‌زحمت كبوتر و پيك رسيد نامة صدر الزمان به دست صبا دوشم :دوش مرا .صدر الزمان ‌:لقب رشيدالدين و طواط شاعر است. صبا :باد خنك كه غالباً پيام آور است .معني :همچنانكه ديشب بدون زحمت كبوتر نامه‌ رسان و پيك ،نامة رشيد و طواط به دست باد صبا به من رسيد.  -17درست گويي صدرالزمان سليمان بود صبا چو هدهد و محنت سراي من چو سبا درست :قيد تأكيد و ايجاب است .سبا‌:نام شهر بلقيس كه در نكاح حضرت سليمان آمده بود .هدهد‌:كه به پرنده يا مرغ سليمان نام گرفته از آن جهت است كه از ملكه سبا يعني بلقيس به سليمان پيغام آورد و از سليمان به بلقيس پاسخ برد .معني‌:حقيقتاً انگار رشيد و طواط سليمان زمان بود و باد صبا نقش هدهد او را داشت و سراي محنت زدة بنده مانند سرزمين سبا بود.  -18از آن زمان كه فرو خواندم آن كتاب كريم همي سرايم يا ايها المالء به مال فرو خواندم :تمام و كمال ،همة ابيات و خواندم .كتاب كريم: مقصود شعر رشيد و طواط است .ايها المالء‌:اشاره است به آية : قالت ياايها المأل إني ألقي إلي كتاب كريم(سورة 27آية )29 [بلقيس ] گفت[خاصه خويش را] كه اي مهينان به من اوكندند نامه‌اي نيكو .به مال‌:آشكارا .معني :از آن لحظه كه شعر نيكويي و طواط (كتاب كريم) را خواندم آشكارا از نيكويي آن ياد مي‌كنم ،همان طور كه بلقيس از نيكي نامة سليمان ياد مي‌كرد.  -19بهار عام شكفت و بهار خاص? رسيد دو نو بهار كز آن طبع و عقل يافت نوا بهار عام‌:بهار عمومي مراد بهار طبيعت است :بهار خاص :پيام و طواط مراد است .نوا :توشه و خوراك معني :بهار طبيعت شكوفا شد و پيام رشيد رسيد و از اين دو نوبهار سرشت و خرد توشة خود دريافت كرد.  -20بهار عام شكفت و بهار خاص? رسيد دو نوبهار كز آن طبع و عقل يافت نوا اعتدال‌ مزاج :مقصود اعتدال ربيعي است ،چون در اول بهار شب و روز مساوي مي شود .سيد الشعرا‌:لقب رشيد است. معني‌:بهار طبيعت محصول اعتدال طبيعي است و بهار ويژة من از شعر رشيد و طواط است.  -21سزد كه عيد كنم در جهان به عز رشيد كه نظم و نثرش عيد مؤبدست مرا عيد كردن‌:عيد گرفتن .مؤبد :از كلمة ابد ،جاودانه .معني :مي ارزد كه در زير ساية عزت رشيد و طواط عيد بگيريم زيرا كه نظم و نثر رشيد عيد جاودانه‌اي براي من است.  -23اگر به كوه رسيدي روايت سخنش زهي رشيد جواب آمدي به جاي صدا روايت :خواندن شعر كسي .زهي :از ادات تحسين است ،خوشا. صدا :در مقابل ندا ،پژواك .معني :اگر راوي شعر و طواط صدايش به كوه مي رسيد به جاي پژواك كوه مي‌گفت ‌‌:آفرين بر رشيد و طواط.  -23ز نقش خامة آن صدر و نقش نامة? او بياض صبح و سواد دل مراست ضيا روايت‌:خواندن شعر كسي .زهي‌:از ادات تحسين است. خوشا .صدا :در مقابل ندا ،پژواك .معني‌:اگر راوي شعر و طواط صدايش به كوه مي رسيد ،به جاي پژواك كوه مي گفت ‌:آفرين بر رشيد و طواط.  -24ز نظم و نثرش پروين و نعش خيزد و او به هم نمايد پروين و نعش در يك جا پروين :شش ستارة كوچك كه با هم مجتمع‌اند و آن در ايام زمستان از اول شب نمايان باشند .نعش :همان بنات النعش است .معني‌:از نظم و نثر رشيد ستارة پروين و نعش درست مي شود .و اين شگفت كه او در صورت فلكي را در يكجا با هم گرد مي آورد.  -25عبارتش همه چون آفتاب و طرفه‌تر آن كه نعش و پروين در آفتاب شد پيدا معني :سخن‌اش چون آفتاب درخشان است و شگفت آنكه پروين ونعش در هنگام تابش خورشيد يكجا گرد آمده است.  -26براي رنج دل و عيش بدگوارم ساخت جوارشي ز تحيت مفرحي ز ثنا عيش :زندگي .بدگوار‌:ناگوار در برابر خوشگوار .جوارش ‌:معرب گوارش .تركيبي است كه براي هضم غذا مي خورند .تحيت ‌:درود. مفرح ‌:دارويي تركيبي كه شيرين و خوشبو و مقوي دل و جگر باشد .ثنا :ستايش .معني :رشيد از شعر خود براي مداواي رنج دل و زندگي ناگوارم از درود و ستايش معجوني مفرح ساخته است.  -27معانيش همه ياقوت بود و زر يعني مفرح از زر و ياقوت به برد سودا معانيش‌:مفاهيم سخن و طواط را از جهت گرانبهايي به ياقوت وزر تشبيه كرده است .مفر ح از زر ....اشاره است به مفرح ياقوت يا نوعي شراب كه در آن به مقدار كم گرد ساييده شده انواع سنگهاي قيمتي از قبيل ياقوت و فيروزه و عقيق و جز آنها مي ريختند و عقيده داشتند كه موجب نشاط بيشتري است. »» «« سودا‌:يكي از سرشتهاي چهارگانه ماليخوليا و افسردگي .در عين حال رنگ زر (زردي) با صفرا و رنگ ياقوت(سرخي) با دم (خون) مناسبت دارد كه خود دوتاي ديگر از مزاجهاي چهارگانه‌اند( .شرح سجادي ،ص? )152معني :معاني و مفاهيم شعر و طواط چون ياقوت و زر بود ،مفرح ياقوت و زر ،افسردگي را بهتر مدارا مي‌كند.  -28زبونتر از مه سي روزه‌ام مهي سي روز مرا به طنز چو خورشيد خواند آن جوزا مه سي روزه :ماه سي روز بسيار الغر و ضعيف است .مهي سي روز: تمام سي روز ماه .جوزا :دو كودك بر پاي ايستاده ،دو پيكر. معني :رشيد كه چون برج دو پيكر است به شوخي من ضعيف‌تر از سي‌ام ماه در تمام زندگي را خورشيد خطاب كرده است.  -29به صد دقيقه ز آب درمنه تلخ ترم به سخره چشمة خضرم چه خواند آن دريا دقيقه‌:نكتة باريك .درمنه :نوعي از گياه دارويي( .غياث) چشمة خضر :آب حيات .دريا ‌:مجازاً رشيد .معني :به داليل باريك من از آب درمنه تلخ‌تر هستم .اما رشيد از روي طنز مرا آب حيات خوانده است.  -30طويلة سخنش سي و يك جواهر داشت نهادمش به بهاي هزار و يك اسما طويله‌:رشته .طويلة سخن :اضافة تشبيهي است كه مراد رشتة سخن(پيام) رشيد است .هزار و يك اسماء ‌:هزار و يك نام خدا. معني‌:رشتة سخن رشيد سي و يك جواهر(بيت) داشت و من برآنها ارزش هزار و يك نام خداوند را قايل شدم.  -31به سال عمرم ازو بيست و پنج بخريدم شش دگر را شش روز كون بود بها شش روز كون‌:اشاره به آفرينش جهان است در شش روز خلق السموات و االرض في سته ايام .معني‌:از اين سي و يك بيت ،بيست و پنج بيت‌اش را برابر بيست و پنج سال از عمرم خريدم و شش بيت باقيمانده هم مساوي بود با شش روز ايام آفرينش (شاعر بهاي سي و يك بيت را چنين ارزش نهاده است).  -32مگر كه جانم از اين خشكسال صرف زمان گريخت در كنف او به وجه استسقا صرف :گردش ايام .كنف‌:پهلو ،پناه .به وجه :از طريق .استسقا: آب خواستي ،نيايش براي طلب باران .معني‌:شايد جان من از دست خشكسالي گردش زمانه به جهت طلب باران به كنف حمايت او بگريزد.  -33كه او به پنج انامل به فتح باب سخن ز هفت كشور به جانم ببرد قحط و وبا انامل‌:ج انمله ،سرانگشتان .فتح باب‌:گشايش در .هفت كشور جان: اضافة تشبيهي ،تمامي وجود .معني‌:زيرا كه رشيد با پنج انگشت خود(نوشتن) و گشايش در سخن بتواند قحطي و وبا را از تمام وجودم بزدايد.  -34حيات بخشا در خامي سخن منگر كه سوخته شدم از مرگ قدوه الحكما حيات بخشا‌:منادا رشيد و طواط است .قدوه الحكما :پيشواي فرزانگان .مرا عموي خاقاني است معني :اي رشيد حيات بخش در خامي سخن‌ام(مراد جوابيه است) نگاه نكن ،زيرا از مرگ كافي الدين دلسوخته شده‌ام.  -35شكسته دل تر از آن ساغر بلورينم كه در ميانة خاراكني ز دست رها معني :تمام روشنايي فكر و باطنم وابسته به حضور عمويم بود و با مرگ وي تمام آن روشني از بين رفت.  -36فروغ فكر و صفاي ضميرم از عم بود چو عم بمرد ،بمرد آن همه فروغ و صفا معني‌:تمام روشنايي فكر و باطنم وابسته به حضور عمويم بود و با مرگج وي تمام آن روشني از بين رفت.  -37جهان به خيره كشي در كسي كشيد كمان كه بركشيدة‌حق بود و بركشندة ما خيره كشي :بيهوده كشتن .بركشيده :برگزيده .بركشنده ‌:مايه ترقي .جناس خطي و جناس اشتقاق در بيت پيداست .معني‌: جهان كمان عليه كشتن بيهودة كسي كشيد كه وي برآوردة خدا بو د و باعث ترقي من.  -38از اين قصيده نمودار ساحري كن از آنك بقاي نام تو است اين قصيدة غرا معني‌:اين قصيدة مرا در شمار ساحري بدان .زيرا باعث پايداري نام تست .در بيت مقاخره ديده مي شود.  -39به هر كسي ز من اين دولت ثنا نرسد خنك تو كاين همه دولت مسلم است ترا هر كسي شانس آن را ندارد كه من ثنايش بگويم ،خوشا به حال تو كه اينهمه شانس بر تو مسلم شد.  -40اگر خري دم اين معجزه زند كه مراست دمش ببند كه خر گنگ بهتر از گويا دم زدن :ادعا كردن .دم را بستن‌:خاموش و ساكت كردن. گنگ :بي‌زبان معني :اگر ابلهي مدعي شود كه اين معجزه از آن من است ،ساكت‌اش كن ،زيرا خر الل باشد بهتر از عرعر كردن‌اش است.  -41كمان گروهة گبران نداردآن مهره كه چار مرغ خليل اندر آورد ز هوا كمان گروهه :كماني كه در آن گلوله نهاده رها كنند( .غياث) گبران‌:كافران.چارمرغ خليل :كبوتر و زاغ و خروس و طاووس .معني‌:كافران آن وسيله و قدرت الزم را در اختيار ندارند كه معجزه‌اي از ايشان سربزند.  -42اگر چه هرچه عيال منند خصم منند جواب ندهم اال انهم هم السفها عيال :به كسر اول به معني زن و فرزندان و ديگر توابع(.غياث) منظور شاعر از عيال منند .شاعران ديگر را مي‌گويدكه نان خور طبع او هستند ،ليكن اكنون به دشمنان وي بدل شده اند .انهم هم السفها اشاره است به سورة دوم آية‌ سيزده اال انهم هم السفهاء ولكن اليعلمون .معني‌:اگرچه اكنون ريزه خواران خوان طبع من تبديل به دشمنانم شده‌اند ،ليكن من پاسخ آنان را جز به اينكه آنان سفيه‌اند نمي‌دهم.  -43كه خود زبان زبّاني به حبس گاه جحيم دهد جواب به واجب كه اخسئوا فيها عيال‌:به كسر اول به معني زن وفرزندان و ديگر توابع( .غياث) منظور شاعر از عيال منند ،شاعران ديگر را مي گويد كه نان خور طبع او هستند ،ليكن اكنون به دشمنان وي دل شده‌اند .انهم هم السفها اشاره است به سورة دوم آية سيزده اال انهم هم السفهاء و لكن اليعلمون .معني :اگرچه اكنون ريزه‌خوران خوان طبع من تبديل به دشمنانم شده‌اند ليكن من پاسخ آنان را جز به اينكه آنان سفيه اند نمي دهم.  -44محققان سخن زين درخت ميوه برند وگر شوند سراسر درختك دانا محققان سخن‌:سخن شناسان ،منتقدان .درخت :مجازاً شعر كه ميوه‌اش معني آن است .درختك دانا‌:در شرح خاقاني درختي شمرده شده است در اندلس كه چون برك آن را زير سر نهند و بخوابند هرچه فراموش كرده باشند بياد آورند . درختي كه برهر جانب آفتاب بگردد برگهاي آن رو بدان جانب كند .معني‌:سخن شناسان از درخت سخن من بهره مي برند هرچند كه خود به تمامي معني درختك دانا باشند.  -45دعاي خالص من پس رو مراد تو باد كه به ز ياد توام نيست پيشواي دعا معني :دعاي پاك من بدرقة آرزوي تو باشد ،زيرا بهتر از ياد تو پيش روي دعا نمي‌شناسم. قصيدۀ 9 منطق الطير -1زد نفس سر به مهر صبح ملمع نقاب خيمة روحانيان كرد معنبر طناب نفس :دم //.سر به مهر :ممهور ،دست نخورده //.ملمع :رنگارنگ. ملمع نقاب :كنايه از اشعة زرين آفتاب ،صبح ملمع نقاب ،صبح داراي نقاب رنگين كه از اشعة زرين آفتاب پديد مي‌آيد //.خيمه: كنايه از آسمان//. »» «« روحانيان :كنايه از فرشتگان //.معنبر:عنبرين شده ،خوشبو؛ معنبر طناب :كنايه از شعاع خورشيد //.معني :بامداد با نقابي رنگين بر چهره با اولين نفسي كه زد (بيدارشد) آسمان را با پرتو معطر خويش پر كرد.  -2شد گهر اندر گهر صفحة تيغ سحر شد گره اندر گره حلقة درع سحاب تيغ سحر :اضافة تشبيهي ،پرتو سپيده‌دم؛ صفحة تيغ سحر ،كنايه ازكران افق //.گره اندر گره :پر گره //.درع :زره //.سحاب :ابر .ابر به زره تشبيه شده و وجه شبه حلقه حلقه بودن آن دو .تيغ و درع مراعات النظير و هر دو از لوازم جنگ است //.معني :كران افق پر از ستاره و ابر ،چون زره حلقه حلقه شد.  -3بال فرو كوفت مرغ ،مرغ طرب گشت دل بانگ برآورد كوس ،كوس سفر كوفت خواب بال فرو كوفتن :كنايه از :آماده شدن براي خواندن چون پرنده براي شروع خواندن بال‌ها را به هم مي‌كوبد .مرغ طرب گشت دل :يعني دل مانند پرندة شادي شد //.كوس كوفتن :به قصد آمادگي حركت مسافران بر طبل مي‌زدند //.معني :پرنده {خروس} بالها را بهم كوفت و دميدن صبح را خبر داد ،دل نيز شاد شد ،انگار بر كوس زده باشند ،خواب آمادة سفر از ديدگان شد.  -4صبح برآمد زكوه چون مه نخشب ز چاه ماه برآمد به صبح چون دم ماهي ز آب صبح :منظور سپيدة بامداد است //.ماه نخشب :مراد آن ماه است كه هاشم بن حكيم بن عطا معروف به مقنع ،مقتول به سال 167 هـ .ق .از چاهي بر مي آورد و در ادب فارس به ماه كش و ماه مقنع نيز معروف است //.معني :سپيدة صبح مانند ماه نخشب كه از چاه بيرون مي‌آمد از پشت كوه درآمد ،ماه نيز مانند برآمدن دمب ماهي از آب در صبح پيدا شد.  -5نيزه كشيد آفتاب حلقة مه در ربود نيزة اين زر سرخ حلقة آن سيم ناب نيزه :كنايه از :شعاع آفتاب .ربودن حلقة ماه توسط نيزة خورشيد اشاره به بازيي دارد كه در آن با نيزه حلقه را مي‌ربايند( .شرح سجادي ،ص )158در مصراع دوم ،نور خورشيد سرخ و نور ماه سپيد شمرده شده است //.معني :شعاع خورشيد حلقة ماه را ربود (روز آمد و شب رفت) ،شعاع خورشيد سرخ و حلقة ماه سپيد خالص بود.  -6شب عربي‌وار بود بسته نقاب بنقش از چه سبب چون عرب نيزه كشيد آفتاب نقاب بنفش :روي بندي كه اعراب بر روي مي‌كشيدند .اشاره به رنگ بنفش آسمان است در شب //.معني :شب كه چون عرب روبند بنفش داشت به چه دليلي آفتاب مانند عرب نيزه بر او كشيد( .چرا شب رفت و روز آمد؟)  -7بر كتف آفتاب باز رداي زر است كرده چو اعرابيان بر در كعبه مآب اعرابيان :جمع اعرابي يعني باديه نشين //.مآب :بازگشت //.معني: بر دوش آفتاب جبة زرين است و مانند باديه نشينان عرب به كعبه بازگشته است.  -8حق تو خاقانيا كعبه تواند شناخت ز آخور سنگين طلب توشة يوم‌الحساب آخور سنگين :آبخور سنگي //.يوم‌الحاسب :روز حساب ،قيامت//. معني :اي خاقاني حق ترا كعبه مي‌تواند بشناسد ،بنابراين از آبشخور زمزم توشة آخرت بردار.  -9مرد بود كعبه جوي طفل بود كعب باز چون تو شدي مرد دين روي ز كعبه متاب كعب :قاب كه با آن بازي مي‌كنند كعب باز ،همان قاب باز است//. مرد :انسان كامل .كعب وكعبه :جناس زايد .مرد و طفل :تضاد//. معني :انسان كامل كعبه‌جوي است ،اما كودك كعب باز ،حال كه تو مرد دين (وارستة كامل) شده‌اي از كعبه روي مگردان.  -10كعبه كه قطب هدي است معتكفست از سكون خود نبود هيچ قطب منقلب از اضطراب هدي :هدايت و راهنمايي؛ قطب هدي :محور هدايت //.معتكف :از اعتكاف يعني گوشه نشين //.معني :كعبه كه محور هدايت است از سر آرامش ثابت مانده است ،البته هيچ محوري از بي تابي و جنبش دگرگون نمي‌شود.  -11هست به پيرامنش طوف كنان آسمان آري برگرد قطب چرخ زند آسياب در اين بيت كعبه به قطب يا محور آسياب و آسمان به خود آسياب تشبيه شده است //.معني :آسمان در پيرامون كعبه طواف كنان و گردان است ،آري آسياب حول محور خود مي گردد.  -12خانه خدايش خداست الجرمش نام هست شاه مربع نشين تازي رومي خطاب خانه خدا :صاحب خانه //.شاه مربع نشين :شاهي كه بر چهار بالش تكيه زد .اشاره بدان كه قاعدة كعبه چهارگوش است و دارالملك پيامبر اسالم مكه بوده و قبلة اسالم كعبه است //.تازي رومي خطاب :مقصود حجراالسود است كه سياه است و تازي؛ ليكن سپيدپوستان (شايد احرام پوشان) به آن روي مي‌آورند .از رومي ،سپيدي و روشني آفتاب نيز مراد است //.معني:صاحبخانة كعبه خداست‌،بناچار نام حجراالسود شاه مربع نشين شده است.  -13رخش به هرا بتاخت بر سر صفر آفتاب رفت به چرب آخوري گنج روان در ركاب هرا :گلوله‌هاي زرين و سيمين كه به زين اسب آويزان كنند//. صفر :برج حمل //.چرب آخوري :فراخي روزي .گنج روان؛ گنج قارون كه گويند پيوسته زير زمين حركت مي‌كند //.معني :آفتاب، اسب داراي گلوله‌هاي زرين و سيمين خود را بر سر برج حمل تاخت (وارد برج حمل شد) و در حالي كه گنج روان (پرتو خورشيد) در ركاب داشت به سراغ آبشخور فراخ رفت .مضمون بيت :رسيدن بهار.  -14كحلي چرخ از سحاب گشت مسلسل به شكل عودي خاك از نبات گشت مهلهل به تاب كحلي :منسوب به كحل؛ سرمه ،جامه‌اي سرمه‌اي //.كحلي چرخ: چرخ سرمه‌اي پوش يا سرمه‌اي رنگ //.عودي خاك :خاك به رنگ و بوي عود //.مهلهل :خشن بافته شده و منقش //.به تاب :از جهت تابيدگي //.معني :آسمان نيلگون از ابر به شكل زنجير يا حلقوي درآمد و خاك خوشبو بواسطة گياه از حيث تاب انبوه و تنك شد.  -15روز چو شمعي به شب زود رو و سرافراز شب چو چراغي به روز كاسته و نيم تاب معني :روز مانند شمعي كه در شب تند و سرفراز مي‌سوزد ،باال مي‌آيد و شب مانند چراغي كه در روز بسوزد كم نور است( .صبح، آفتاب بسرعت منتشر مي‌شود و در چنين حالي شب به انتها مي‌رسد).  -16دردي مطبوخ بين بر سر سبزه ز سيل شيشة بازيچه بين بر سر آب از حباب دردي :ته نشين شدة روغن و شراب و نظاير آن //.مطبوخ: جوشانده //.شيشة بازيچه :شيشة‌شعبده‌بازي .حباب را به شيشه شعبده بازي تشبيه كرده است و بقاياي سيل و رگبار به ته نشست جوشانده //.معني :آنچه از سر سيل و رگبار بر سر سبزه بر جاي مانده مانند ته‌نشين جوشانده است و حباب بر فراز آب نظير شيشة شعبده‌بازي.  -17مرغان چون طفلكان ابجدي آموخته بلبل‌الحمد خوان گشته خليفة‌كتاب ابجدي :منسوب به ابجد ،منظور حروف الفباست //.الحمدخوان: خوانندة نخستين سورة قرآن .منظور آنكه بلبل نخستين آوازش در ستايش خداوند است //.خليفه :در مكتبهاي قديم به جاي مبصر امروز در كالسها بوده است //.كتاب :مخفف كتاب به معني مكتب است //.معني :پرندگان مانند كودكان الفبا آموخته‌اند ،و بلبل، الحمد خوان و مبصر كالس درس شده است.  -18دوش ز نوزادگان مجلس نو ساخت باغ مجلسشان آب زد ابر به سيم مذاب نوزادگان :استعاره از :گلهاي نورسته //.سيم مذاب :نقره آب شده، كنايه از :دانه‌هاي باران //.معني :ديشب باغ از حضور گلهاي نورسته مجلس جديدي آراست ،و ابر اين مجلس را با باران طراوت بخشيد.  -19داد به هر يك چمن خلعتي از زرد و سرخ خلعه نوردش صبا رنگرزش ماهتاب خلعه نورد :خلعت پيچ //.معني :چمن به هر كدام از نورسيده‌ها لباس زرد و سرخ داد كه خلعت پيچ آن باد صبا و رنگرزش مهتاب بود.  -20اول مجلس كه باغ شمع گل اندر فروخت نرگس با طشت زر كرد به مجلس شتاب شمع گل :اضافة‌ تشبيهي است؛ گلي كه چون شمع فروزان و تابنده است //.اندرفروختن :افروختن ،روشن كردن //.نرگس با طشت زر: اشاره است به رنگ زرد ميان گل نرگس كه گلبرگهاي آن سفيد است //.معني :در اول مجلس كه باغ ،شمع مانند گل را روشن ساخت ،نرگس با طشت زر به مجلس شتافت //.مضمون بيت :زيبايي چمن پس از باران.  -21ژاله بر آن جمع ريخت روغن طلق از هوا تا نرسد جمع را زآتش الله عذاب طلق? :معرب تلك ،سنگي كاني .روغن طلق ،روغني كه از طلق گرفته مي شود .چون طلق نمي‌سوزد از اين رو روغن طلق مانع سوختگي از آتش الله (به مناسبت رنگ سرخ آتشين آن) تصور شده است //.معني :ژاله از هوا بر آن گلهاي باغ روغن طلق ريخت تا از آتش الله براي همة‌ آنان آسيبي نرسد.  -22هر سوي از جوي جوي رقعة شطرنج بود بيدق زرين نمود غنچه ز روي تراب رقعة شطرنج :صفحه و بساط شطرنج //.بيدق :معرب پياده //.تراب: خاك //.معني :در هر سويي از تقاطع جويباران صفحة شطرنجي تشكيل شده بود و غنچه از روي خاك همچون پياده پيش مي‌آمد//. مضمون بيت :راه افتادن جريان آب باران.  -23شاخ جواهر فشان ساخته خيرالنثار بيدق زرين نمود غنچه ز روي تراب شاخ جواهرفشان :شاخة‌ گل افشان //.خيرالنثار :بهترين شاباش//. خيرالثياب :بهترين جامه‌ها //.معني شاخة گل افشان بهترين شاباش را ترتيب داده بود و سوسن سوزن‌گون بهترين لباسها را دوخته بود //.تصوير بيت :ريزش گلبرگ‌هاي سفيد شكوفه‌ها به روي گلهاي باغ در اثر بارش باران.  -24مجمر گردان شمال مروحه زن شاخ بيد لعبت باز آسمان زوبين افكن شهاب مجمر :عود سوز ،بخوردان .باد شمال به بخوردان تشبيه شده است//. مروحه :بادبزن //.لعبت :عروسك .كنايه از ستارگان آسمان //.شهاب: ستارة تيرانداز .شعله‌هايي در آسمان كه بر اثر برخورد شهاب سنگها با جو زمين ايجاد مي‌شود //.معني :باد شمال مانند بخوردان و شاخة بيد مانند بادبزن شده و هوا را معطر مي‌كند ،آسمان با ستارگانش بازي مي‌كند و شهاب زوبين مي‌افكند.  -25پيش چنين مجلسي مرغان جمع آمدند شب شده چون شكل موي مه چو كمانچة رباب شكل موي :به شكل موي سياه //.رباب :ساز زهي //.كمانچة رباب: كمان كوچكي كه بدان وسيله رباب را نوازند .كنايه از :ماه //.معني: در مقابل چنين مجلسي پرندگان گرد آمده‌اند و شب مانند موي سياه و ماه مانند كمانچة رباب باريك شده است.  -26فاخته گفت از نخست مدح شكوفه كه نحل سازد از آن برگ تلخ ماية شيرين لعاب فاخته :كوكو //.نحل :زنبور عسل //.شيرين لعاب :لعاب شيرين با شهد //.معني :نخست فاخته به مدح شكوفه پرداخت كه زنبور عسل از برگ تلخ‌اش شهد مي‌سازد.  -27بلبل گفتا كه گل به ز شكوفه است از آنك شاخ جنيبت‌كش است گل شه واالجناب جنيبت‌كش :يدك كش .كسي كه اسب را يدك مي‌كشد //.معني: بلبل گفت :گل از شكوفه بهتر است ‌،زيرا شاخة درخت يدك كش و گل ،شاه واال دستگاه است.  -28قمري گفتا ز گل مملكت سرو به كاندك بادي كند گنبد گل را خراب قمري :كبوتر ،ياهو //.گنبد گل :غنچة گل //.معني :كبوتر ياهو گفت :مملكت درخت سرو از گل بهتر است ،زيرا گل را اندك وزشي از باد خراب مي‌كند.  -30ساري گفتا گه سرو هست زمن پاي لنگ الله از او به كه كرد دشت به دشت انقالب ساري :سار //.زمن :زمين‌گير .مزمن از اين كلمه است //.معني: ساري گفت :سرو درختي پاي لنگ و زمين‌گير است ،الله از او بهتر است زيرا دشتها را دگرگون ساخته است.  -31صلصل گفتا به اصل الله دو رنگست از او سوسن يكرنگ به چون خط اهل الثواب صلصل :فاخته .دو رنگي الله ،به جهت سياهي وسط آن است//. خط اهل الثواب :نامة اعمال نيكوكاران //.معني :فاخته گفت :چون الله در اصل دو رنگ است ،سوسن يگرنگ مانند نامة عمل ثوابكاران از الله بهتر است.  -32تيهو گفتا به است سبزه ز سوسن بدانك فاتحة صحف باغ او است گه فتح باب تيهو :پرنده‌اي كمي كوچكتر از كبك معمولي //.فاتحه :سرآغاز//. صحف :از صحف ج صحيفه؛ نامه ،كتاب .فاتحة صحف را شاعر به فاتحه‌الكتاب (سوره الحمد) اشاره كرده است //.فتح باب :گشايش در ،سرآغاز //.معني :تيهو گفت :سبزه از سوسن بهتر است ،زيرا سرآغاز كتاب باغ هنگام گشايش در اوست .يعني اول چيزي كه در باغ پديد مي‌آيد سبزه است.  -32طوطي گفتا سمن به بود از سبزه كو بوي ز عنبر گرفت ،رنگ ز كافور ناب كافور :ماده‌اي خوشبو كه از گياهاني نظير بابونه و جز آن و به ويژه از درخت كافور به دست مي‌آيد //.معني :طوطي گفت :سمن از سبزه بهتر است ،زيرا كه سمن بوي خود را از عنبر و رنگ‌اش را از كافور خالص گرفته است.  -33هدهد گفت از سمن نرگس بهتر كه هست كرسي جم ملك او و افسر افراسياب هدهد :مرغ سليمان است //.كرسي جم :اينجا مقصود شيراز است .از اين جهت كه جم در ادب فارسي گاهي به جاي سليمان نشسته و شيراز پايتخت ملك سليمان يعني فارس خوانده شده است //.افسر افراسياب :اشاره است به حلقة زرد رنگ كه در ميان گل نرگس ديده مي شود .مراعات نظير ميان ملك و افسر ،همچنين جم و افراسياب //.معني :هدهد گفت :نرگس از سمن بهتر است زيرا كه شيراز ملك او و حلقة زرد وسط‌اش تاج اوست.  -34جمله بدين داوري بر در عنقا شدند كوست خليفة طيور داور مالك رقاب عنقا :مرغي افسانه‌اي؛ سيمرغ //.خليفه :پيشوا //.رقاب :ج رقبه: گردن .در مصراع دوم واژه خليفه را بايد با (ي) ساكن خواند: خليفه‌ي //.معني :همة پرندگان براي داوري در اين مورد پيش عنقا رفتند كه وي پيشوا و صاحب اختيار آنان است.  -35صاحب ستران همه بانگ بر ايشان زدند كاين حرم كبرياست بار بود تنگ ياب صاحب ِس ْتر :پرده‌دارَ // .حرم :بارگاه ،مكان مقدس // .كبريا: بزرگي //.تنگ ياب :آنچه به دشواري حاصل آيد //.معني :پرده‌داران عنقا همه بر ايشان فرياد زدند ،كه حرم عنقا ،بارگاه مقدسي است و بار يافتن بسيار مشكل است.  -36فاخته گفت آه من كلة خضرا بسوخت حاجب اين بار كو ورنه بسوزم حجاب كله :خيمه //.خضرا :كنايه از آسمان //.معني :فاخته گفت :آه من خيمه سبز را خواهد سوزاند ،پرده‌دار اين بارگاه كو و گرنه پرده را مي‌سوزانم.  -37مرغان بر در بپاي عنقا در خلوه جاي فاخته با پرده‌دار گرم شده در عتاب خلوه جاي :جاي خلوت //.عتاب :سرزنش //.معني :پرندگاهبر درگاه منتظر ،سيمرغ خلوت كرده و فاخته با پرده‌دار گرم برخورد و درشتي بود.  -38هاتف حال اين خبر چون سوي عنقا رساند آمد و در خواندشان راند به پرسش خطاب هاتف :بانگ زنندة غيب //.حال :فوراً (قيد است) //.معني :هاتف به محض آنكه اوضاع را به عنقا گزارش داد ،عنقا آمد و آنان را فراخواند و شروع به سؤال كرد.  -39بلبل كردش سجود گفت اال انعم صباح خود بخودي باز داد صبحك الله جواب االانعم صباح (صباحاً) :هان بامداد خوش باد //.خود به خودي :بي اراده .صبحك الله ( ...صباحاً) :خدا بامداد ترا نيكو گرداند //.معني: بلبل پس از سجده در برابر سيمرغ گفت :بامدادت خوش باد! پس سيمرغ خود به خود پاسخ داد :خدا بامداد ترا نيكو كناد.  -40قمري كردش ندا كاي شده از عدل تو دانة انجير رز دام گلوي غراب رز :اينجا به معني باغ و مخصوصاً تاكستان است .دانه انجير رز ،مثلي است كه گويند :مرغي كه انجير مي‌خورد نوك‌اش كج است .اصوالً انجير را پرندگاني كه نوكشان كج است مي‌خورند ليكن براي زاغ كه نوك‌اش كج نيست گلوگير است //.معني :قمري با اشاره به سيمرغ گفت :بامدادت خوش باد! پس سيمرغ خود به خود پاسخ داد :خدا بامداد ترا نيكو كناد.  -41واي كه ز انصاف تو صورت منقار كبك صورت مقراض گشت بر پر و بال عقاب معني :واي كسي كه در ساية انصاف تو شكل منقار كبك مانند ميافتد. قيچي بر پر و بال عقاب ‌  -42ما به تو آورده‌ايم دردسر ارچه بهار دردسر روزگار برد به بوي گالب دردسر :در مصراع اول :شكوه و گاليه .در مصراع دوم به معني حقيقي و اشاره بدان اعتقاد دارد كه گالب ماية دفع سردرد است. جناس تام ميان دردسر اول و دوم //.معني :ما گرفتاري و گالية خود را پيش تو آورده‌ايم ،گرچه بهار سردرد طبيعت را با بوي گالب درمان كرده است.  -43دانكه دو اسبه رسيد موكب فص?ل ربيع دهر خرف بازيافت قوت فصل شباب دواسبه :سريع //.موكب :گروه سواران در ركاب شاه //.فصل ربيع: فصل بهار //.خرف :پير و كودن //.معني :بدان كه فصل بهار بسرعت فرا رسيد و روزگار پير دوباره عهد جواني را به دست آورد.  -44خيل رياحين بسي است ما به كه شادي كنيم زين همه شاهي كراست كيست بر تو صواب معني :لشكر گلها متنوع است ،ما به كدام گل شادي كنيم؟ و از ميان اين همه شاه‌شاه كدام است و نزد تو سزاوار؟  -45عنقا بر كرد سر گفت :كز اين طايفه دست يكي پر حناست جعد يكي پر خضاب جعد :گيسو //.خضاب :رنگ مو //.معني :سيمرغ سر را بلند كرد و پاسخ داد :از اين گروه گلها يكي دستش و ديگري مويش رنگين است. (اشاره دارد به تنوع رنگها)  -46اين همه نورستان بچة حورند پاك خورده گه از جوي شير گاه ز جوي شراب نورسته :تازه روييده //.حور :جمع احور و حورا در فارسي مفرد بكار رود؛ سياه چشم بهشتي .خورده گه از جوي شير ...اشاره است به قيها انها من ماء غير آسن و انهار من لبن لم يتغير طعمه و انهار من خمر لذه للشار بين و انهار من عسل مصفي (سورة 47آية :)15 در آن بهشت جويهاست از آب نه گندا و نه حال گشته و جويها از عسل پالوده آفريده //.معني :تمام اين گلهاي نودميده مثل حورند كه از جويهاي شير و شراب بهشتي نوشيده‌اند.  -47گرچه همه دلكشند از همه گل نغزتر كو عرق مصطفاست و اين دگران خاك و آب گل :مطلق گل سرخ محمدي است .از قول پيامبر در حديث است كه الورد الحمر مني ،بنابراين آن را عرق مصطفي گفته‌اند زيرا از افتادن عرق محمد(ص) بر خاك است كه اين گل روييده است//. معني :گرچه همة گلها زيبا و تاره هستند ليكن گل سرخ چون عرق مصطفي است از همه بهتر و مابقي محصول معمولي آب و خاكند.  -48هادي مهدي غالم ،امي صادق كالم خسرو هشتم بهشت ،شحنة چارم كتاب هشتم بهشت :برترين مرتبة بهشت به اعتبار آنكه بهشت هشت باب دارد //.چارم كتاب :قرآن و سه كتاب ديگر :زبور ،تورات و انجيل ميگويد: است //.امي :درس نخوانده //.معني :در ادامه بيت پيشين ‌ حضرت مصطفي هدايت كننده رستگاران ،درس نخوانده راست گفتار ،پادشاه بهشت هشتم و پاسبان كتابي آسماني است.  -49باج ستان ملوك ،تاج ده انبيا كز در او يافت عقل خط امان از عقاب خط امان :امان نامه //.عقاب :كيفر ،عذاب.  -50احمد مرسل كه كرد از تپش و زخم تيغ تخت سالطين زگال گردة شيران كباب تپش :تافتن .تف //.زخم تيغ :ضربت شمشير //.زكال :زغال //.گروه: كليه ،قلوه.  -51جمع رسل بر درش مفلس طالب زكوه او شده تاج رسل تاجر صاحب نصاب رسل :جمع رسول .پيامبران //.مفلس :از افالس ،بي‌چيز //.زكوه: آنچه از مال الزم است براساس مقداري كه شريعت تعيين كرده است به امام يا نايب او دادن //.صاحب نصاب :واجب الزكوه //.معني: همة پيامبران بر در محمد (ص?) تهيدست و زكوه خواه هستند و او تاج رسوالن و بازرگان واجب الزكوه است.  -52عطسة او آدم است ،عطسة آدم مسيح اينت خلف كز شرف عطسة او بود باب عطسه :زاده ،برآورد .عطسة‌ او آدم است اشاره به حديث نبوي دارد: كنت نبيا و آدم بين الماء و الطين (من پيامبر بودم حال آنكه آدم در ميان آب و گل بود) //.خلف :بازمانده ،فرزند //.باب :پدر //.معني: حضرت آدم پروردة پيامبر است و مسيح نتيجة آدم ،زهي فرزندي كه از راه شرف و بزرگي ،پدر نتيجه و پروردة اوست.  -53گشت زمين چون سفن چرخ چو كيمخت سبز تا ز پي تيغ او قبضه كنند و قراب سفن :پوست درشت كه بر قبضة شمشير وصل كنند //.كيمخت: جرم ساغري //.قراب :غالف //.معني :زمين زمخت شد مانند پوست قبضة شمشير ،آسمان مانند چرم ساغري گرديد تا براي قبضة شمشير پيامبر غالف درست كنند.  -54ذرة خاك درش كار دو صد دره كرد راند بران آفتاب بر ملكوت احتساب دره :تازيانه //.ملكوت :عالم مجردات //.احتساب راندن :اجراي حدود شرعي كردن نظير تازيانه زدن در برخي موارد .جناس مصحف در دره و ذره //.معني :ذره خاك در محمد(ص) كار دو صد تازيانه كرده است و آفتاب با آن ذره بر عالم ملكوت اجراي حد شرعي كرده است.  -55ال جرم از سهم آن بربط ناهيد را بند رهاوي برفت ،رفت بريشم ز تاب سهم :ترس //.رهاوي :مقامي از موسيقي قديم كه در آخر افشاري نواخته شود //.بريشم :مخفف ابريشم ،مراد تار و سيم آلت زهي است //.تاب :پيچ و تاب //.معني :ناچار از ترس آن تازيانه بند آهنگ رهاوي بربط زهره رفت و كوك زه آن خراب شد.  -56ديده نه‌اي روز بدر كآن شه دين بدروار راند سپه در سپه سوي نشيب و عقاب روز بدر :جنگ پدر كه در رمضان سال دوم هجرت اتفاق افتاد//. بدروار :ماه كامل //.عقاب :جمع عقبه :گردونه‌ها //.معني :آيا نديده‌اي كه آن شاه دين (پيامبر) در جنگ بدر مانند ماه كامل سپاه را در نشيب و گردونه‌ها حركت داد؟  -57بهر پلنگان دين كرد سراب از محيط بهر نهنگان كين كرد محيط از سراب پلنگان دين :كنايه از :مجاهدان راه دين //.محيط :دريا //.نهنگان كين :كنايه از :پهلوانان كينه‌جوي دين //.معني :جهت مجاهدان راه دين دريا را سراب و براي پهلوانان كينه جو ،سراب را دريا كرد. يعني او ياور مجاهدان است.  -58از شغب هر پلنگ شير قضا بسته دم و ز فزع هر نهنگ حوت فلك ريخت ناب شغب :جنگ و ستيز //.قضا :حكم الهي //.شير قضا :اضافة تشبيهي به معني قضاي آسماني چيره چون شير //.بستن دم :بند آوردن نفس //.فزع :ترس //.حوت :ماهي //.ناب :دندان //.معني :از فرياد هر مجاهد ،شير قضا خاموش ماند و از ترس هر مجاهد دندان ماهي فلك ريخت.  -59از پي تأييد او صف ماليك رسيد آخته شمشير غيب ،تاخته چون شير غاب تأييد :تصديق ،توانا كردن //.غاب :بيشه //.معني :در جهت توانا كردن پيامبر ،فرشتگان به كمك اش شتافتند در حالي كه شمشير بركشيده و چون شير بيشه مي‌تاختند.  -60در علمش مير نحل نيزه كشيده چو نخل غرقة صد نيزه خون اهل طعان و ضراب مير نحل :نحل زنبور عسل و اميرالنحل لقب علي(ع) است //.نيزه كشيده جو نخل :نيزه را به برگ نخل تشبيه كرده //.طعان :نيزه به يكديگر زدن //.ضراب :به يكديگر شمشير زدن .جناس مصحف يا خطي در نحل و نخل //.معني :در زير بيرق محمد(ص) حضرت علي(ع) نيزه كشيده و اهل جنگ به اندازة صد نيزه خون غرق خون شده اند.  -61چون الف سوزني نيزه و بنياد كفر چون بن سوزن به قهر كرده خراب و يباب الف سوزان :سوزني كه چون الف باريك است //.بن سوزن :سوراخ سوزن //.يباب :ويران و خراب //.معني :نيزه مانند سوزن راست است و بنياد كفر را مانند سوراخ سوزن به زور خراب و ويران كرده است.  -62حامل وحي آمده كامد يوم الظفر اي ملكان الغزاه اي ثقلين النهاب حامل وحي :مقصود جبرئيل است //.يوم‌الظفر :روز پيروزي //.ملكان: جمع ملك ،فرشته //.الغزاه :غزاه از غزو ،جنگ با كافر //.ثقلين :دو تكيه‌گاه مقصود جن و انس است //.نهاب :غارت .الغزاه اينجا يعني بجنگيد و النهاب يعني غارت كنيد //.معني :جبرئيل آمد و وحي آورد كه اكنون روز پيروزي است ،اي فرشتگان به جنگ كافران بشتابيد و اي جن و انس غرت كنيد.  -63خاطر خاقانيست مدح‌گر مصطفي زان ز حقش بي حساب هست عطا در حساب معني :ضمير خاقاني مداح پيامبر است ،بدان جهت‌ او را در روز قيامت پاداش بي‌شمار است.  -64كي شكند همتش قدر سخت پيش غير كي فكند جوهري دانة‌ در در خالب جوهري :معرب گوهري ،كوهر فروش //.خالب :گل +آب= لجنزار. شاعر خود را به گوهر فروش و سخت را به دانة در تشبيه كرده است //.معني :خاقاني قدر سخن را با بكار بردنش براي غير رسول(ص) نمي‌شكند ،همان‌طور كه گوهر فروش ،دانه در را در لجنزار نمي‌افكند.  -65يا رب ازين حبسگاه باز رهانش كه هست شروان شرالبالد خصمان شرالدواب حبسگاه :كنايه از :شروان //.شرالبالد :بدترين شهرها //.شرالدواب: بدترين چهارپا //.معني :خدايا ،خاقاني را از اين بازداشتگاه برهان كه شروان بدترين شهرها و دشمنان او بدترين نوع چهارپا هستند.  -66زاين گره ناحفاظ حافظ جانش تو باش كز تو دعاي غريب زود شود مستجاب نا حفاظ :بيشرم ،گستاخ //.مستجاب :قبول .پذيرفته //.معني :خدايا تو نگهبان جان خاقاني از اين گروه بيشرم باش ،زيرا دعاي غريب از جانب تو زود پذيرفته مي‌شود. قصيدۀ 10 در حكمت و عزلت و فقر و شكايت -1قلم بخت من شكسته سر است موي در سر ز طالع هنر است قلم بخت :اضافة‌ مجازي .بختي كه داراي قلم و قدرت نگارش است. شكسته‌ سر :در مورد قلم ،شكستگي سر به معني درست ننوشتن »» است//. «« موي در سر :اگر موي بر سر قلم گير كند مانع درست نويسي مي شود .در كلمه‌هاي بخت و طالع مراعات النظير است //.معني :به خاطر لياقت و هنر بخت و طالع من كج‌تاب و كج‌رو است .شاعر تمام بدبختيهاي خود را ناشي از اهل هنر بون مي‌داند.  -2بخت نيك آرزو رسان دلست كه قلم نقش بند هر صور است معني :شانس خوب ،دل را به آروز مي‌رساند ،زيرا كه قلم فقط تصويرگر صورتهاست و نقشي در اقبال آدمي ندارد //.نقش بند را هم مي‌توان به معني تصويرگر و هم زنداني تصوير معني كرد. نتيجه يكي است يعني قلم و سواد و نتيجة آن تأثيري در سعادت ندارد.  -3نقش اميد چون تواند بست قلمي كز دلم شكسته‌تر است نقش بستن :نگاشتن ،شكل دادن ،تصوير كردن //.معني :قلمي كه از دل من شكسته‌تر است چگونه مي‌تواند تصويرگر اميد باشد؟ جمله پرسشي انكاري يعني هرگز نمي‌تواند...  -4ديده دارد سپيد بخت سياه آن سپيد آفت سياه‌ سر است ديده سپيد داشتن :مقصود نابينا بودن است //.سياه سر :مراد رنگ سياه مو ،كنايه از جواني است //.معني :بخت سياه ،نابيناست و آن سپيدي ،آفت سر سياه يعني جواني است .آرايه تضاد ميان سپيد و سياه و مراعات نظير بين سر و ديده.  -5بخت را در گليم بايستي اين سپيدي برص كه در بصر است برص? :پيسي .سپيدي گليم بخت يعني نيكبختي و سياهي گليم بخت يعني بدبختي و تيره‌روزي //.معني :سپيدي پيسي كه در چشم (ديدة بخت) افتاده است ،مي‌بايست در گليم بخت مي‌افتاد تا خوشبخت مي‌شدم.  -6چشم زاغ است بر سياهي بال گر سپيدي به چشم زاغ در است در اين بيت شاعر سياه بختي خود را تشبيه به سياهي بال زاغ كرده است .گرچه سپيدي در چشم زاغ نيز هست ولي چه فايده كه هر گاه به پر خود و يا به كل وجود خود بنگرد جز سياهي چيزي نخواهد ديد //.معني :چشم زاغ منظر و ديدگاهش سياهي بالش است ،گرچه او نيز در چشم سپيدي دارد.  -7كوه را زر چه سود بر كمرش كه جهان را زر از پي كمرست معني :چه فايده از زري (معدن) كه كوه در دامن خود دارد .زيرا جهانيان زر را براي بستن كمر زرين استفاده مي‌كنند .يعني كوه از زر خود بهره‌اي ندارد بلكه ديگران از آن بهره‌مند مي‌شوند .شاعر نيز كه قلم زرين دارد به درد خودش نمي‌خورد و جز بدبختي برايش ره‌آوردي ندارد .در قديم بستن كمر زرين نشانة ثروتمندي و قدرتمندي بود .نيز در قديم پول را به كمر مي‌گذاشتند نه جيب.  -8تن چو ناخن شد استخوانم از انك بخت را ناخنه به چشم در است ناخنه :گوشتي باشد مايل به سفيدي ،مشابه ناخن كه در كنج چشم پيدا شود //.معني :استخوان تنم مانند ناخن شد (از فشار زندگي بسيار الغر شدم) ،زيرا كه چشم بختم ناخنه در آورده است؛ بد اقبالي روي آورده است.  -9استخوان پيشكش كنم غم را زآنكه غم ميهمان سگ جگرست سگ جگر :كنايه از :موذي و بي‌رحم //.معني :براي غم مي‌بايست استخوان پيشكش كنم ،زيرا كه غصه ميهمان موذي بيرحمي است .استخوان دادن به مهمان به تلويح يعني نداشتن گوشت (الغري).  -10روز دانش زوال يافت كه بخت به من راست فعل كژ نگرست معني :روزگار دانش پايان گرفت ،زيرا كه بخت با من راست كردار، كژبين شده است .تضاد ميان راست و كژ و مراعات نظير ميان فعل و نگر.  -11بس به پيشين نديده‌اي خورشيد كه چو كژ سر ببود كژ نظر است پيشين :ضد پسين؛ نيمروز ،هنگام ظهر //.معني :بسيار اوقات ديده‌اي كه خورشيد پس از نيمروز كج مي‌تابد و آن‌گاه كه كج تابد ديدش نيز كج مي‌شود .احتماالً نظر به سايه نيز هست .به هر حال مقصود آن است كه هنگام زوال روز دانش ،بخت بي مهر مي‌شود.  -12خوش نفس مي‌زنم كژم نگرد چرخ كژ سير كاهرمن سيراست كج سير :كجرفتار //.سير :جمع سيرت يعني روش .بين سير و سير جناس ناقص است //.معني :تا مي‌آيم نفسي به خوشي بزنم چرخ كجرفتار شيطان روش به من بدرفتاري مي‌كند.  -13چون صفيرش زني كژت نگرد اسب كو را نظر بر آبخور است صفير :آواز طايران در اينجا آوازي است براي اسب در نوشيدن آب؛ سوت //.آبخور :رودخانه و تاالب و نهر كه مردم و بهايم از آنجا آب خورند //.معني :اسبي كه چشم‌اش به سوي آب است اگر صدايش بزني بر تو كج مي‌نگرد .با توجه به بيت قبلي چرخ كجرفتار را به اسب تشنه تشبيه كرده است.  -14يا مگر راست مي كند كژ من كه مرا از كژي هنوز اثر است معني :شايد هم با اين نگاه لج مي خواهد كژي مرا اصالح كند، زيرا كه هنوز در من از كژي نشانه‌هايي باقي است.  -15ترك از آن كژ نگه كند در تير تا شود راست كالت ظفر است ترك :مجازاً سپاهي //.آلت ظفر :وسيلة پيروزي //.معني :در تأييد بيت قبل گويد ،سپاهي از آن جهت در تير خود كج نگاه مي‌كند كه آن را راست به هدف زند ،زيرا وسيلة پيروزي اوست .يعني بعيد نيست كه چرخ قاتل از آنجهت به من كج نگاه مي‌كند كه درست هدف‌گيري كند.  -16همه روز اعور است چرخ وليك احولست آن زمان كه كينه‌ور است اعور :يك چشم //.احول :دو بين //.معني :چرخ پيوسته يك چشم است ،ليكن آن‌گاه كه كينه‌ور شود دوبين مي‌شود.يعني يك ذره خوشي را چند برابر مي‌بيند.  -17هركه را روي راست بخت كژ است مار كژ بين كه بر رخ سپر است ماركژ بر رخ سپر :اشاره به نقش مار و اژدهاست كه روي سپرها نقش مي‌زده‌اند //.معني :هر كه روراست باشد بدبخت است، چنانچه سپر چون روبه‌رو مي‌ايستد ماركژ بر آن نقش مي‌زنند.  -18بس نبالد گيابني كه كژ است بس نپرد كبوتري كه تر است باليدن :رشد كردن //.گيابن :چيزي كه از ريشه رشد مي‌كند، درخت .تناسب ميان گياه و تر //.معني :درختي كه كج روييده خيلي رشد نمي‌كند ،كبوتري كه بال‌اش خيس شده ،به علت سنگيني ،خيلي اوج نمي‌گيرد.  -19دهر صياد و روز و شب دو سگست چرخ ،باز كبود تيز پر است معني :روزگار چون شكارچي ،شب و روز مانند دو سگ تازي ،چرخ نظير عقاب كبود تيزپر است .در هر سه مورد تشبيه بليغ روشن است.  -20همه عالم شكار گه بيني كاين دو سگ زير و باز بر زبر است معني :در نتيجه ،همة عالم نظير شكارگاهي است كه اين دو سگ در پايين و آن باز در باال در حال شكار و بريدن عمر آدمي‌اند.  -21عقل سگ جان هوا گرفت چو باز كاين سگ و باز چون شكارگر است سگ جان :جان سخت ،سمج //.هوا گرفت :به پرواز درآمد//. شكارگر :شكارچي //.معني :عقل سمج وقتي اين سگ و باز شكارچي را ديد ،جاي مقاومت نديد و به پرواز درآمد تا خود را نجات دهد .عدم مقاومت عقل و احساس اسارت در دستان شكارچيان توجيه ترس در بيت بعدي است.  -22من چو كبك آب زهره ريخته رنگ صيد باز و سگي كه بوي بر است آب زهره :آب كيسة صفرا كه در مقام ترس مي تركد و اسباب مرگ مي‌شود //.سگ بوي بر :سگ كه بو مي‌كشد ،سگ تازي//. معني :من مانند كبكي كه شكار عقاب و سگ تازي شده باشد زهره‌ام ريخته است.  -23نيك بد حال و سخت سست دلم حال دل بر دو ،يك نه ،بر خطر است معني :كام ً ال بد حال و سست دل هستم و اين دو حالت بد حالي و سستي با خطر همراه است .به كارگيري واژگان متضاد (نيك و بد، سخت و سست) قابل توجه است.  -24عافيت آرزو كنم هيهات اين تمناست يافتن دگر است معني :با اين اوصاف ،من سالمتي مي‌طلبم ،البته اين آرزوست و به آرزو رسيدن نكتة ديگري است .يعني همه آرزومند چيزهاي خوبند ،خوش به حال كسي كه در عمل به آرزو مي رسد وگرنه صرف آرزو كه فايده‌اي ندارد.  -25آرزو را ذخيره اميد است واصل اميد عمر جانور است معني :اندوخته و يا پشتوانة آرزو اميد است ،و اميدواري اساس زندگي زنده محسوب مي شود.  -26آرزو چون نشاند شاخ طمع طلبش بيخ و يافت برگ و بر است شاخ :شاخه //.بيخ :ريشه و بن //.يافت :در معني يافته؛ يافته شده، به دست آمده //.برگ و باز :ثمره //.معني :آرزو وقتي شاخة طمع را در دل آدمي كاشت ،طلب آن آرزو مي‌شود بن و ريشه و ره‌آورد و نتيجه‌اش مي‌شود برگ و بار درخت.  -27طمع آسان ولي طلب صعب است صعبي يافت از طب بتر است معني :طمع آسان است ولي طلب مشكل و سختي مطلوب و به دست آمده از طلب نيز سخت‌تر است.  -28آرزويي كه از جهان خواهم بدهد ز آنكه مست بي خبر است معني :آرزويي كه از جهان مي‌خواهم مي‌دهد ،زيرا كه جهان مست و ناهشيار است .مقصود آنكه گاهي روزگار با آدمي موافق خواسته‌اش حركت مي‌كند ،اما چون اين مورد نادر است شاعر اين نادره را به مستي جهان تعبير مي‌كند .چنانچه مفهوم بيت بعد همين نكته را تأييد مي كند.  -29لكن آن داده را به هشياري واستاند كه نيك بدگهر است معني :ليكن آن داده را به هنگام هشياري پس مي گيرد زيرا كه اساساً بدنهاد است.  -30در دبستان روزگار مرا روز و شب لوح آرزو به بر است دبستان روزگار :اضافة استعاري //.لوح آرزو :اضافة استعاري //.بر: كنار ،پهلو //.معني :در مدرسة روزگار شبانه‌روزي لوح آرزو در پهلوي من است .در عمرم هميشه آرزومند بوده‌ام (نيازمندي).  -31هيچ طفلي در اين دبستان نيست كه ورا سورة وفا ز بر است سورة وفا:اضافة مجازي //.زبر :مخفف از بر يعني از حفظ //.معني: در اين مدرسة روزگار هيچ شاگردي نيست كه سورة وفا را از حفظ باشد .در اين دو بيت شاعر زمانه را به مدرسه و اهل زمانه را به كودكان دبستاني تشبيه كرده است كه معموالً كودك فراموشكار است و درسهاي مدرسه را به فراموشي مي‌سپارد.  -32چون كند آيت وفا فرموش كاخر «اوفوا بعهدي» از سور است آيت :آيه //.فرموش :فراموش //.اوفوابعهدي :اشاره است به آية اوفوابعدي اوف بعهدكم و اياي فارهبون (سورة آية ) باز آييد پيمان مرا تا باز آيم شما را به پيمان شما و از من بترسيد //.معني: چطور آية وفاداري را مردم فراموش مي‌كنند؟ حال آنكه افوابعهدي از زمرة سوره‌هاي قرآن است.  -33خاطرم بكر و عهد نامرد است نزد نامرد بكر كم خطر است خاطر :طبع //.بكر :دوشيزه ،دست نخورده //.خطر :ارزش ،بزرگي//. معني :طبع‌ام بكر و زمانه ناجوانمرد است ،و بكر در نزد ناجوانمرد كم بهاست.  -34نالش بكر خاطرم ز قضاست گلة شهربانو از عمر است بكر خاطر :اضافة مقلوب ،طبع دست نخورده //.شهربانو :دختر يزدگرد مادر امام زين‌العابدين(ع) .گلة شهربانو اشاره است به آنكه عمر دستور داد شهربانو را با ساير اسيران در بازار بفروشند و حضرت علي (ع) او را از اين كار منع كرد ،طبع بكر خود را به شهربانو و قضا را به عمر تشبيه كرده است //.معني :خاطر بكر من از قضا و قدر مي‌نالد چنانكه گالية شهربانو نيز از رفتار عمر مي‌باشد.  -35ساية من خبر ندارد از آنك آه من چرخ سوز و كوه در است چرخ سوز :آسمان سوز //.كوه در :شكافنده و درندة كوه //.معني: حتي ساية من خبر از ان ندارد كه آه من آسمان‌سوز و درندة كوه است .يعني آه من بسيار تأثير گذار و قوي است.  -36جوش دريا دريد زهرة كوه گوش ماهي بنشود كه كر است زهره :كيسة زرداب .زهره دريدن ،ترساندن ،زيرا از ترس فراوان زهره مي‌تركد //.بنشنود :باء تأكيد دارد //.معني :خروش دريا زهرة كوه را دريد اما گوش ماهي ،كه ماهي در داخل جوش و خروش درياست ،نمي‌شنود زيرا كر است.  -37مر ما مر من حساب‌العمر چون به پنجه رسد حساب مر است مر ما مر من حساب‌العمر:گذشت آنچه از حساب عمر گذشت .بيت ملمع است //.معني :گذشت از حساب عمر آنچه گذشت و آن‌گاه كه عمر من به پنجاه رسيد حساب از دست در رفت.  -38ناودان مژه ز بام دماغ قطره ريز است و آرزو خضر است خضر :جمع خضرت :سرسبزي //.بام دماغ :شاعر مكان گريه را باالي سر دانسته است //.معني :اشك از فراز سر جاري و از ناودان مژه قطره قطره مي‌ريزد و موجب سبز شدن دوباره آرزو مي شود.  -39سبب آبروي آب مژه است صيقل تيغ كوه تيغ خور است معني :مژه است كه بر اشك جلوه مي‌بخشد و آن را پالوده و شفاف مي‌كند ،همان‌طور كه اشعة خورشيد تيغ (قله و ستيغ) كوه را با روشنايي خود صيقل مي‌دهد.  -40نكنم زر طلب كه طالب زر زر نثار پي سپر است همچو ِّ زر نثار :سكة طاليي كه بر سر عروس بريزند //.پي سپر :زير پا ريخته //.معني :خواهان زر نيستم زيرا كه طالب آن دنبال چيزي است كه زير پا مي‌ماند و بي‌ارزش است.  -41عاقبت هركه سر فراخت به‌زر سرنگون همچو سكه زخم خور است فراخت :افراخت //.سكة زخم‌خور:سكه معموالً در ضرابخانه براي حك نشانها و نامها زير فشار قرار مي‌گيرد //.معني :هر كس به وسيلة زر سرافراز شد ،عاقبت مانند سكه زير فشار قرار گرفت و زخمي شد.  -42روي عقل از هواي زر همه را آبله خورده همچو روي زر است هوا :آرزو //.آبله خورده :نوشته‌ها و عالمتهاي روي سكه را به آبلة صورت تشبيه كرده است //.معني :چهرة خرد همه به مناسبت آرزومندي زر مانند رخسار سكه نشاندار چون آبله شده است.  -43از شمار نفس فذلك عمر هم غم است ارچه غم نفس شمر است شمار نفس :به حساب دم //.فذلك :نتيجة حساب پس از جمع و كسر ،بازمانده //.نفس شمر :كشندة و هالك كننده //.معني :در محاسبة نفسهايي كه مي‌كشيم نتيجة زندگي چيزي جز غم نيست. هر چند غم شمارشگر دمها و هالك كنندة آدمي است.  -44غم هم از عالم است و در عالم مي‌نگنجد كه بس قوي حشر است حشر :سپاه ،گروه نظامي نامرتب //.قوي حشر :داراي سپاه قوي//. معني :غم نيز چيزي است دنيايي اما سپاهي قوي كه در اين جهان نمي‌گنجد.  -45عالم از جور مايه زاي غم است تبر از هيمه مادت شرر است هيمه :هيزم سوختني( .غياث) //مادت :مايه ،موجب //.شرر ،شراره، پاره آتش //.معني :حضور و فلسفة غم در عالم زاييدة ستم است، همان‌طور كه فلسفة تبر از وجود درخت است.  -46چون شرر شد قوي همه عالم طعمه سازد چه حاجت تبر است شرر :يك پارة آتش( .غياث) //.معني :زماني كه شرر قوي شد همة جهان را طعمة خود مي‌سازد در چنين وضعي هيچ نيازي به وسيلة ويران كردن نيست.  -47لهو يك جزو و غم هزار ورق غصه مجموع و حصه مختصر است لهو :بازي و نشاط //.جزو :مقدار مختصر //.هزار ورق :اينجا مقصود مقدار زياد است //.حصه :سهم //.معني :شادي بسيار اندك و غم بسيار زياد است .غص?ه فراوان و سهم شادي بسيار اندك است.  -48قابل گل منم كه گل همه تن رگ خونست و خار نيشتر است قابل :درخور .شاعر در اين بيت ضمن توجه به همراهي پيوسته خار و گل ،خويشتن را چون گل و آفتهاي زمانه را كه موجب ناراحتي اوست چون خار مي‌داند //.معني :من نظير گل سرخي‌ام كه همة وجود او را خون (سرخي) فراگرفته و خار نيشتر او محسوب مي‌شود.  -49غم ز دل زاد و خورد خون دلم خون مادر غذا ده پسر است زادگاه غصه دل آدمي است و خوراكش خون دل ،و اين طبيعي است زيرا تغذيه كنندة بچه در شكم مادر خون اوست.  -50آتشي كز دل شجر زايد طعمة او هزار بن شجر است معني :آتشي كه از درون درخت پديد آيد ،خوراكش ريشة هزاران درخت است .مفهوم بيت قبل را تأييد مي‌كند.  -51چرخ بازيچه گون چو بازيچه در كف هفت طفل جان شكر است هفت طفل :كنايه از :هفت سياره //.جان شكر :جان شكار كننده. شكردن به معني شكار كردن و شكستن است .هفت طفل جان شكر ،كنايه از :هفت شمع كه هفت سياره باشد //.معني :زمانه چون بازيچه‌اي در كف دست هفت سيارة شكارگر جان قرار گرفته است.  -52بدو خيط ملون شب و روز در كشاكش بسان بادفر است خيط :رشته ،خيط اسود ،سياهي شب و خيط ابيض ،روشنايي صبح //.ملون :رنگارنگ //.بادفر :چوبي تراشيده كه اطفال ريسماني در آن مي‌پيچند و از دست رها مي كنند تا بر روي زمين ،گردان شود //.معني :با دو رشتة رنگين شب و روز ،اين چرخ مانند فرفره در كشاكش است.  -53شب كه تركان چرخ كوچ كنند كاروان حيات بر حذر است تركان چرخ :استعاره از سپيدي چرخ است //.معني :شب كه سپيدي رو در حال كوچ است( ،آن‌گاه كه تاريكي شب فرا مي‌رسد) ،كاروان حيات مي‌ترسد.  -54چند تركان كنند بر سر كوچ غارت كاروان كه بر گذر است چند تركان :تعداد اندكي از تركان .ترك در اين جا مجازاً به معني غارتگر است //.معني :تعداد اندكي از غارتگران ،هنگام گذر كاروان و كوچ كردن غارت‌شان مي كنند.  -55خواجه چون ديد دردمند دلم گفت كاين دردناكي از سفر است خواجه :شخص معيني مراد نيست //.معني :خواجه زماني كه دل مرا دردمند ديد گفت :اين دردناكي نتيجة سفر است.  -56هان كجايي چه مي‌خوري گفتم مي‌خورم خون كه خرد ماحضر است خرد :اندك ،مختصر //.ماحضر :آنچه حاضر است //.معني :خواجه در ادامة سؤال مي‌پرسد :كجا هستي ،خوراكت چيست؟ گفتم :خون مي‌خورم كه ماحضر اندكم همين است.  -57چه خورش‌كو خورش كدام خورش دست خون مانده را چه جاي خور است دست خون :بازي آخر نرد است //.جاي خور :موقعيت خوردن .مراد خوردن يا زدن و اخراج مهرة بازي است //.معني :ادامة پاسخ است: چه خورش ،كجاست خورش و كدام خورش ،براي كسي كه در موقعيت دست خون است چه جاي خوردن مهره .يعني ديگر وسايل و وسايط كاميابي به پايان آمده است.  -58گويد آخر چه آرزو داري آرزو زهر و غم نه كام و گر است كام و گر :مراد و مقصود //.معني :پرسش آخرين آن است كه آرزويت چيست؟ پاسخ آنكه آرزو در ديدگاه من زهر و غم نيز مراد و مقصود نتواند بود.  -59نيم جنسي و يكدلي خواهم آرزوم از جهان همين قدر است جنس :در شعر خاقاني مقصود اهل دل و همدم و همزبان و دوست است.نيم در اين تركيب در معني اندكي و قليلي بكار رفته است؛ نيمچه آدمي //.معني :همدل و نص?فه دوست يكرنگي مي‌خواهم و تنها آرزويم از جهان همين مقدار است.  -60از دو يكدم كه در جهان يابم ناگزيرست و از جهان گزر است معني :گرچه مي‌توان از جهان دست كشيد اما از به دست آوردن دو مجانس صميمي گزيري نيست .بيت بعد تأييد اين معني است.  -61نگذرد ديگ پايه را ز حجر بگذرد ز آتشي كه در حجر است معني :با توجه به اينكه در بيابان براي بار گذاشتن ديگ از سنگ استفاده مي‌شود مي‌گويد :براي ايجاد پاية ديگ چاره‌اي از سنگ نيست حال آنكه مي‌توان از آتش درون سنگ صرفنظر كرد.  -62به مقامي رسيده‌ام كه مرا خار و حنضل به جاي گلشكر است حنظل :هندوانة ابوجهل //.گلشكر :گل قند //.معني :به جايگاهي رسيده‌ام (دچار چنان وضعي شده‌ام) كه خار و حنظل برايم گلشكر است .يعني بس كه زندگيم تلخ است شيريني برايم معني ندارد.  -63كو سر تيغ كارزوي سرست كانس وحشي به سبزه و شمر است وحشي :غير متمدن //.شمر :جويبار //.معني :كجاست لبة شمشير كه در آرزوي بريدن سر مي‌باشد؟ كه الفت وحشي با سبزه و جويبار است .يعني من نيز به جايي رسيده‌ام كه عالقه‌اي به زندگي ندارم و دنبال فرصتي براي مرگ هستم.  -64بر سر تيغ به سري كه سر است خرج قصاب به بزي كه نر است البته سري كه ارزش داشته باشد بهتر آنكه با شمشير تماس داشته باشد ،همان‌طور بزي كه نر است به درد قصاب مي خورد. مراد شاعر آن است كه هر سري ارزش بريده شدن را ندارد اگر چنين بود آن را ماية مباهات بايد دانست .چند بيت پايين تأييد همين موضوع است.  -65ابله ازچشم زخم كم رنج است اكمه از چشم درد كم ضرر است اكمه :كور مادرزاد //.معني :نادان و سفيه از چشم زخم ديگران كمتر دچار رنج مي شود ،و كور مادرزاد از درد چشم كمتر زيان مي‌بيند.  -66جاهل آسوده ،فاضل اندر رنج فضل مجهول و جهل معتبر است معني :نادان آسوده خاطر و فاضل در رنج است ،فضل امري ناياب و گمشده و ناداني داراي اعتبار شده است.  -67سفله مستغني و سخي محتاج اين تغابن ز بخشش قدر است سفله :دون و پست //.مستغني :بي‌نياز //.سخي :سخاوتمند ،اهل كرم و بخشش //.تغابن :يكديگر را در زيان افكندن //.قدر :قضا و حكم كلي مجمل الهي در روز ازل //.معني :آدم پست بي‌نياز و بخشنده نيازمند است و اين غبن و افسوس را از بخشش‌هاي! قضا و تقدير بايد دانست.  -68همه جور زمانه بر فضالست بوالفضول از جفاش ز آنستر است بوالفضول :بيهوده‌گوي ،ياوه سرا //.زآنستر :زان سوتر ،بري ،بركنار//. معني :زمانه تمامي ستمهايش معطوف بر فاضالن است .حال آنكه ياوه‌گوي از ستمهاي آن بركنار است.  -69سوس را با پالس كيني نيست كين او با پرند شوشتر است سوس :كرمي است كه جامة ابريشمي را تباه كند //.پالس :چيزي است مثل كرباس كه از ريسمان پوست درخت رسن بافند //.پرند: حرير ساده و بافتة ابريشمي //.معني :سوس نسبت به پالس كينه اي ندارد ،كينة وي با حرير اعالي شوشتري است .خوردن و از ميان بردن ابريشم توسط سوس به كينه آن تعبير شده است.  -70حال مقلوب شد كه بر تن دهر ابره كرباس و ديبه آستر است مقلوب :وارونه ،برعكس ،قلب شده //.ابره :چيزي است مشابه نمد و به غايت جاذب آب باشد .اينجا به معني آستر //.كرباس :جامة سفيد معروف ،مجازاً جامه كه از پنبه ساخته شود //.سمر :قصه و افسانه ،در بيت به معني سخن گسترش يافته //.معني :گرچه كلمة عالم از علم مشتق است ،ليكن در زمانة ما قصه عالمان جاهل همه جا را پر كرده است.  -72معني از اشتقاق دور افتد كز صلف الف و از اصف كبر است صلف :الف زدن //.اصف :بيخ كبر است و كبر نباتي است خاردار//. معني :وقتي كلمه مشتق شود معني‌اش تغيير مي‌يابد چنانكه از صلف ،الف و از اصف كبر مشتق است.  -73قوت مرغ جان به بال دلست قيمت شاخ گز به زال زر است مرغ جان :اضافة تشبيهي .جان مانند پرنده است //.شاخ :شاخه//. گز :درختي باشد كه بيشتر در كنار رودخانه‌ها رويد //.زال :نام پسر سام و پدر رستم است .به معني پير سفيد موي ،چون زال نيز هنگام تولد سپيد موي بود //.معني :نيروي پرندة جان به بال دل است كما اينكه قيمت واقعي شاخة گز را زال زر مي‌داند .بيت داراي تلميح است.  -74دل پاكان شكستة فلك است زال دستان فكندة پدر است دستان :لقب زال است .علت بي ارجي زال نزد پدر خودش اشاره بدان است كه چون وي از مادر بزاد سپيد موي بود و پدرش سام او را از همان شيرخوارگي از خود جدا كرد و بر دامنة البرز نه?اد و سيمرغ آن نوزاد را پرورش داد //.معني :دل انسانهاي پاك مقلوب است .چنانچه زال نيز زمين خوردة پدر خود مي‌باشد.  -75جان دانا عجب بزرگ دلست تن ادريس بس بلند پر است ادريس :نام پيامبري است كه به حيات در جنت رفت //.معني :در اين بيت شاعر پس از ذكر ركود بازار عالم و بعكس ،شأن و منزلتي كه نادانان به دست آورده‌اند اين ارزش و آن ركود را ناپايدار مي داند و منزلت دانا را اصل و اساس و بنياد حقيقي ارزشها قلمداد مي كند.  -76در گلستان عمر و رستة عهد پس گل خار و بعد نفع ضر است معني :به هر حال زمان و زمانه و زندگي انسان يكسان و يكنواخت نمي‌گذرد ،اين طبيعت عمر و زمان است كه از پس گل خار و بعد سود زياني حاصل آيد.  -77از پس هر مباركي شومي است از پس هر محرمي صفر است اين بيت در تأييد بيت قبل گويد :همان طور كه در گلستان عمر و بازار زمانه به دنبال مباركي ،شومي و پس از محرم ،صفر مي‌آيد. تمثيل در بيت ديده مي‌شود.  -78فقر كن نصب عين و پيش خسان رفع قصه مكن نه وقت جر است نصب عين كردن :در پيش چشم داشتن//.قصه رفع كردن :كنايه از شكايت كردن //.جر :كش دادن ،جر و بحث //.فقر :درويشي، ترك تعلقات دنيوي ،بي نيازي از مال و جاه دنيا و بسنده كردن به نصيب الهي //.معني :درويشي پيش چشم دار و در برابر بي مقدارها شكايت مكن كه زمان جر و بحث در اين موارد نيست.  -79دهر كو خوان زندگاني ساخت خورد هر چاشني كه كام و گر است ساختن :مهيا و آماده كردن //.كام وگر :توان و قدرت //.معني: روزگار كه سفرة‌ زندگي را پهن مي‌كند ،خود بس كه قلدر است چاشني آن را مي‌خورد.  -80سال كو خرمن جواني ديد سوخت هر خوشه‌اي كه زيب و فر است زيب :زينت ،آرايش //.فر :شكوه //.معني :زمان وقتي خرمن جواني را در آدمي مي‌بيند ،فرراً خوشه‌هاي آن را كه موجب زيبايي است مي‌سوزد.  -81درزيي صدرة مسيح بريد علمش برد و گفت گوش خر است درزي :خياط //.صدره :سينه پوش ،پيراهن نيم تنه //.معني: خياطي صدرة مسيح را بريد ،و مقداري از آن دزديد ،وقتي فهميدند گفت گوش خر است .مقصود آنكه يك بار هم كه كسي براي مسيح بدون لباس ،لباس سفارش داد آنرا هم به قامت او ندوختند و سهمي از آن را دزديدند.  -82كشت اميد چون نروياند گريه كو فتح باب هر نظر است معني :شاعر گريه را هم ديگر مشكل گشا ندانسته و از عدم كارسازي آن تعجب مي‌كند :گريه كه معموالً فتح باب و گشايش هر فكري است چگونه است كه كشت اميد را نمي‌روياند؟ بيت بعد تأييد همين مطلب است.  -83وقت تب چون به ني نبرد تب شير كز نيستانش مستقر است وقت تب ...تب را به ني دعا خوانده مي‌بندند ،و شير هميشه تب‌دار است و در نيستان از ني خوب نمي‌شود //.معني :شيري كه خود مقيم نيستان است شگفت آنكه آن گاه كه دچار تب مي‌شود با ني دعا تب‌اش نمي‌برد.  -84دفع عين الكمال چون نكند رنگ نيلي كه بر رخ قمر است عين الكمال :چشم زخم يعني نظري كه به چيز زيبا و خوش ضرر برساند //.رنگ نيلي ...براي دفع چشم زخم به پيشاني كودكان نيل مي‌كشند //.معني :رنگ نيلي كه بر چهرة ماه است چگونه است كه دفع چشم زخم نمي‌كند!  -85دي همين گفتم آه كز ره چشم دل من نيم گشتة عبر است نيم گشته :دو نيم شده ،شكسته //.عبر :عبرت گرفتن و اشك باريدن. اينجا جمع عبرت است //.معني :ديروز با خود مي‌گفتم :افسوس كه از راه چشم ،دلم به دو نيم شده و شكستة عبرتها گشته است .شاعر از او رؤيت ناراحتيها قلبش مي‌شكند.  -86مرگ ياران شنيدم از ره گوش دلم امروز كشتة فكر است فكر :جمع فكرت //.معني :از راه گوش خبر مرگ دوستان را شنيدم ،بدان سبب امروز دلم كشته افكار است .مثل است كه انسان از طريق گوش ،با شنيدن اخبار خوش‌ ،چاق مي شود .شاعر عكس آن را نيز اراده كرده.  -87هركه از راه گوش كشته شود ز اندرون پوست خون او هدر است معني :هركس كه از راه گوش كشته شود ،خوني كه زير پوستش جاري است بي فايده است.  -88آري آري هم از ره گوش است كشتن قندزي كه در خزر است قندز :نام جانوري سياه رنگ مشابه سگ كه در تركستان مي‌باشد از پوست آن پوستين سازند //.معني :در تأييد بيت قبل شاعر تصديق مي كند كه آدمي از راه گوش شكار مي كنند.  -89نقطة‌ خون شد از سفر دل من خود سفر هم به نقطه‌اي سقر است سفر و سقر :در نقطه تفاوت دارد //.سقر :يكي از مراتب هفتگانة دوزخ .حديثي از پيامبر نقل شده است كه السفر قطعه من السقر، سفر پاره‌اي است از دوزخ //.معني :دلم از سفر به لكة خوني بدل شده است ،البته سفر با افزودن نقطه سقر مي شود .شايد اين گاليه اشارتي بدان باشد كه خاقاني پيوسته به سفر و دوري از شروان عالقمند بود و بنا به داليل شخصي و غير شخصي زيانهاي زيادي از اين عالقه بدو رسيد.  -90تا به غربت فتاده‌ام همه سال نه مهم غيبت و سه مه حضر است حضر :مقابل سفر ،در شهر بودن .حضارت :شهر نشيني //.معني :از زماني كه به غربت افتاده‌ام ،از تمام سال نه ماه در سفرم و سه ماه در شهرم.  -91ني ني از بخت شكرها دارم چند شكري كه شوك بي ثمر است شوك :خار //.معني :در ابيات پيش كه شاعر گاليه‌ها داشت اكنون اظهار پشيماني مي‌كند و مي‌گويد :نخير بايد از بخت خود سپاسگزار باشم ،اما ظاهراً شكر به خار بي‌ثمر تبديل شده است.  -92صورت بخت من طويل الذيل در وفا چون قص?ير با قصر است طويل الذيل :داراي ساية بلند //.قصير :در وفا چون قصير مثل است .در عربي «ادهي من قصير» گويند .وي نديم جذيمة ابرش از ملوك حيره بود و جزيمه مي‌خواست با زنوبيا وصلت كند اما زنوبيا او را كشت و قصير با عده‌اي در صندوقهاي بسته وارد شد و شبانه زنوبيا را كشت( .تعليقات ديوان ،سجادي ،ص //)1007قصر: كوتاهي //.معني :هيكل اقبال من داراي ساية بلندي است و در وفاداري نظير قصير با خاطي عمل مي‌كند.  -93بخت مالح كشتي طرب است بخت فالح كشتة بطر است بطر :شادي ،فراخي عيش ،توانگري //.مالح :كشتيبان //.فالح: كشاورز //.معني :بخت بواقع كشتيبان كشتي طرب و كشاورز كشتة شادي است.  -94چشم بد دور بر در بختم چرخ حلقه بگوش همچو در است چشم بد دور :دعايي است در برابر چشم زخم حسود //.در بخت: اضافة استعاري //.حلقه به گوش :كنايه از رام //.معني :چشم بد دور! كه چرخ بردر خانة من فرمانبردار ايستاده است .بيت مفاخره دارد.  -95بخت مرغ نشيمن امل است روز طفل مشيمة سحر است امل :آرزو //.نشيمن :خلوتگاه ،آرامگاه و آشيانة مرغان( .غياث)// مشيمه :پوست رقيق كه بر بچه وقت والدت پيچيده مي‌باشد و نام پردة هفتم چشم //.معني :بخت ،مانند پرندة آشيانه آرزوهاست و روز كودكي است پيچيده در پوست سحر.  -96هم ز بخت است كز مقالت من همه عالم غرايب و غرر است مقالت :گفتار //.غرر :سپيديها و اول چيزها و بهترهاي هر چيز .در اين صورت جمع غره است .درر و غرر به معني مرواريدهاي بهتر و برگزيده .مجازاً برگزيده‌ها //.معني :اين نيز از بخت نيك من است كه سروده‌هاي من در جزو غرايب و غرر جهان شده است .در بيت مفاخره ديده مي شود.  -97استراحت ببخت يا نعمست استطابت بآب يا مدر است نعم :جمع نعمت //.استطابت :پاكي خواستن و خوشي كردن و خوشبودار كردن و لذيذ شدن //.مدر :كلوخ //.معني :استراحت آدمي به واسطة وجود بخت يا نعمتهاست ،همانگونه كه طلب پاكيزگي بواسطة آب يا كلوخ مقدور است .آب و در صورت نبود آب ،كلوخ از وسايل طهارت است.  -98فخر من ياد كرد شروان به كه مباهات خور به باختر است مباهات :نازيدن و تفاخر كردن به چيزي( .غياث) //خور :خورسيد//. معني :فخر فروختن من با ياد كرد شروان بهتر است ،همچنانكه نازيدن خورشيد به مشرق است .شروان زاگاه خاقاني است.  -99ليك تبريز به اقامت را كه صدف قطره را بهين مقر است صدف و قطره :معتقدند كه صدف قطره‌اي از قطره‌هاي باران را مي‌بلعد و سپس در دل خود آن را به مرواريد بدل مي‌كند //.معني: ليكن براي اقامت ،تبريز بهتر است ،زيرا كه براي قطره بهترين جايگاه صدف مي‌باشد .شاعر با ظرافت تمام تبريز را صدف و خود را مرواريد قلمداد كرده است .داراي تشبيه مض?مر.  -100هم به مولد مقام نتوان كرد كه صدف حبس خانة‌ درر است مولد :اسم مكان ،محل تولد //.مقام كردن :اقامت گزيدن //.درر: جمع در ،مرواريد //.معني :همچنين ماندن در زادگاه درست نيست زيرا كه صدف در عين حال زندان مرواريد است.  -101گرچه تبريز شهره‌تر شهريست ليك شروان شريفتر ثغر است شهره‌تر :مشهورتر //.ثغر :دندان پيش .مجازاً مرز ،توسعاً واليت//. معني :گرچه تبريز از شهرهاي مشهور است ،ليكن شروان نيز از شريفترين واليتهاست .شاعر ميان عالقمندي به زادگاه و ترك آنجا به مناسبت خاطرات نامباركي كه از آن دارد در ترديد است .از بيت بعد و ماقبل اين نكته را مي‌توان دريافت.  -102خاك شروان مگو كه وان شر است كان شرفوان به خير مشتهر است وان شر است :به مناسبت وجود كلمة شر در شروان مي‌توان به تعبير برخي آن را شر خواند //.مشتهر :اشتهار يافته ،مشهور//. معني :خاك شروان را شر مخوان زيرا همين شرف بر آن بس كه مشهور به خير است.  -103هم شرفوان ببينمش لكن حرف علت از آن ميان به در است حرف علت :حرف عله در نحو عربي واو و ياء و الف است //.معني: من نيز آن را داراي شرف مي‌دانم زيرا حرف عله از آن به دور است .شرفوان :واو را اگر از آن حذف كنيم شرفان مي ماند.  -104عيب شروان مكن كه خاقاني هست از آن شهر كابتداش شر است معني :عيب شروان را بدان دليل كه ابتداي اين كلمه «شر» است مكنيد زيرا خاقاني از آن شهر بپا خاسته است.  -105عيب شهري چرا كني به دو حرف كاول شرع و آخر بشر است معني :چرا بايست عيب شهري را به مناسبت داشتن دو حرف ش و ر (شر) كرد كه آغاز واژة شرع و پايان كلمة‌ بشر از آن حروف مي باشد؛  -106جرم خورشيد را چه جرم بدانك شرق و غرب ابتدا شر است و غر است غر :بد دل و زن فاحشه .مخنث //.معني :جثه و هيكل خورشيد را چه جرم و گناه از اينكه شرق و غرب با «شر» و «غر» شروع مي‌شوند!  -107گرچه ز اول غر است حرف غريب مرد نامي غريب بحر و بر است معني :در تأييد ابيات قبل مي گويد :گرچه حرف اول كلمة غريب «غر» مي‌باشد ،ليكن مرد نامي غريب بر و بحر است.  -108چه كني نقص مشك كاشغري كه غر آخر حروف كاشغر است مشك :مادة معطر //.كاشغر :شهري است از توران در اقليم پنجم ما بين توران و تركستان و چين //.معني :نمي‌تواني اين نكته را نقص كاشغر بشماري كه كلمة «غر» در پايان كاشغر قرار گرفته است.  -109گرچه هست اول بدخشان بد نه نتيجش نكوترين گهر است بد خشان :نام شهري است كه امروزه در افغانستان قرار دارد و معدن عقيق آن مشهور است //.معني :گرچه اول بدخشان با «بد» شروع مي‌شود ليكن يكي از بهترين گوهرها را در خود داراست.  -110نه تب اول حروف تبريز است ليك صحت رسان هر نفر است معني :نه اين است كه اول حروف تبريز با«تب» شروع مي شود ليكن بهبود بخش هر كسي است؟  -111ديدي آن جانور كه زايد مشك نامش آهو و او همه هنر است آهو :نام حيواني است‌؛ غزال و هم به معني عيب است //.معني :آن جانوري كه مشك مي‌زايد نامش آهو (عيبناك) است ولي سر تا پا شايستگي است.