صفحه 1:
برنامه ریزی شهری در ایران
ل
صفحه 2:
5
۴ ضعف در اداره مت
2 ر
سست شدن يايه هاى اقتصاد كشور
* عدم توجه به کشاورزی و صنابع داخلی
واكذار كردن w Gil jliol 0(
وام توسط سران قاجار از انان
صفحه 3:
رابطه سالم با کشورهای غربی در زمان صفوبه
رابطه کشورهای قدرتمند و پیشرفته با یک کشور
ضعيف و عقب Peele
صفحه 4:
شهرها موقعیت و وضعیت برای رشد نداشتند
2006 عدم اشاعه بهداشت و 2 2 مرگ
ومير هنوز سرريز جمعيتى در روستاها به وجود
نيامده بود
در شهرها آنجه كه بتواند قطب جاذب عمل كند ويا
انجه كه مانند كارخانجات صنعتى و يا امور ساختمانى
و خدماتی بتواند نیروی کار روستایی را به طرف خود
0 00 اختلاف سطح
زندگی و در آمد بین دوجامعه شهری و روستایی زیاد
cy
صفحه 5:
شهر نشینی در دوره جدید
-)شهرنششينى بطئى)زمان روى كار آمدن رضا خان تا سال 096-00(
از سال 969 تا سال 490
سال 9600 تا سال 4960
© - بررسى شهر نشينى سريع) از سال (09©6*0 تا به امروز(
از سال 096200 تا © م0297
از سال ©0220 تا به امروز
صفحه 6:
500 ۲
شهرنشينى بطئى
0 0
oreo
eee ا
| Lent Bes)
براى
غارت منابع آنها
ایجاد بازارهای مصرفی برای فروش تولیداتشان
فهاليت ها
el ا ا ال
*ایجاد راه های ارتباطی زیاد که اکثرا بین شهر های کو چک و بزرگ ایجاد شد
*افزایش ورود وسایل نقلیه موتوری
شیر بسا دس مت ۳
*اقداماتی در زمینه ارتباطات مانند پست »
ene) See ee) eee 0
Sere err eae 000
*تاسیس لدارات و وزارت خانه ها و سازمانهایی نیز برای تمرکز امور ادلری و کنتری آنها
ey
صفحه 7:
és
ویژگی ها
- افزايش در آمد نفت باعث كمترين توجه به صنعت و كشاورزى و از دست رفتن نقش
)| 0
Be ey See rece ey
"افزايش نقش ادارى و تجارى شهرها
* رشد آرام و طبيعى جمعيت و بغضا به سبب مهاجرت افراد از شهرهاى كوجك به
Sox
شهرنشینی از سال 190 تا 4960
اين دو عامل بر لوضاع اقتصادى و لجتماعى ايران به ويزه بر امر كشاورزى تاثير بسازايى داشت
باعث
2111101110
| از رونق شهرها كاسته شد
0 کاروکسب آن دسته ازروستاییان که به لین کارمشغول بودند مختل شد
صمالکین روستاییان و کساتی که تامین کننده امنیت و قدرت مالی برای گردش چرخ کشاورزی در پی
PORN Cope gn re
صفحه 8:
TS
- برنامه راهسازى و عمران شهرها دجار اختلال شده
0
۱
افتاد
از كودتاى ©© مرداد به بعد
*افزایش در آمدهای نفتی ایران و کشاورزی در اقتصاد ایران جای خود را به نفت داد
|
۱3 NES Ire rene
“كسترش زير ساخت هاى اقتصادى ايران
و 000
شده در غرب باشند
۱ Eel oP Ee ISB
صفحه 9:
Pree
1375 & 1340 Jlw jl cniniai quis
Peep eee Te en (|
© - وقوع تغيييرات اقتصادى در سطح جهانى و به طبع آن متاثر شدن ايران به صورت
تحميل الكوى جايكزينى واردات
- اقدامات وسیع شهرسازی و عمرانی در شهرها
250 fer eye TEC REST a
۱9 See mae)
- از هم پاشیدن رابطه شهر و روستا
شهرنشینی از سال 69/6 تا امروز
صفحه 10:
برنامه عمرانی اول (998 - 1956)
منابع مالی برنامه اول به ترتیب :
-اكليه درآمد دولت
eS ene)
© - درياقت وام از بانك بين المللى ترميم و توسعه
دريافت وام از موسسات داخلى غيردولتى يا موسسات خارجى6) -
VEEL ا ا ل ا له
شد:
0 - آغاز نهضت ملی شدن صنعت نفت
0 - تحریف نفتی ایران از طرف آمریکا
© - خوددارى سازمانهاى طرف وام از دادن وام به ايران
و باعث شد :
- اقتصاد ایران فرصتی برای توسعه و پیشرفت واقعی را از دست داده و در مسیر خدمت در جهت
اهداف خارجی افتاد
0 - اقتصاد ایران بر روند تک محصولی نفتی بیشتر به صحنه جهانی اقتصاد نزدیک شد
aes Lees Ebr a Series sete) ۱
- هزینه ها بدون برنامه و هدف در بخش کشاورزی به هدر رفت
0 - زمینه صنعتی شدن ایران فراهم شد
صفحه 11:
صفحه 12:
برنامه عمرانى دوم 1334( 1341 )
منابع مالی برنامه :
صدور نفت
000
*- فصل ارتياطات و مخابرات
*- فصل راه سازى و راه آهن و بنادر و فرودكاه ها
*- فصل کشاورزی (سد سازی - آبیاری - مطالعات سد سازی و آبیاری - ماشینهای
کشاورزی - عمران دهات و اراضی )
صفحه 13:
برنامه عمرانی سوم ( 0966 -
صفحه 14:
برنامه عمريانى جهارم ( 066:7 -
(Caan
هدف برنامه جهارم (با اعتباراتى حدود ©/© برابر اعتبارات برنامه سوم ) :
0- تسريع رشد اقتصادى و تكثير درآمد ملى از راه افزايش قدرت' توليد با اتكاى بيشتر به
Eee
- توزیع عادلانه تر درآمد
yee o) ی لی]
صفحه 15:
برنامه عمرانی پنجم (1352 - 1356 )
افزايش امكانات مالى به دليل *6 برابر شدن قيمت نفت و اين
موضوع باعث افزايش درآمد از طريق سرازير شدن يولهاى نفت به
جامعه » تقا ضاها زیاد شده و عرضه کالا کم بود به همین دلیل
واردات كالا به كشور افزايش يافت.
صفحه 16:
Bye ل ا roe ESE Were ns)
© - ساختمان و مسكن
6 - سرمایه های خصوصی در دست عده ای معدود متمرکز شد ( هدف کودتای 60
مرداد 900 که سرمایه داری کردن سیستم اقتصاد ایران بود بت موفقیت تامین شد )
© - اقتصاد ايران در يك سيستم وابستكى دو كانه قرار كرفت
© - بالارفتن سود حاصل از ساختمان سازى( افزايش فعاليت بساز بفروش ها ؛بورس
re Ss rete e ge cele) | 2
er ner)
| 200
- افزایش مهاجرت ها
- کاهش تولیدات در بخش کشاورزی
ier: ا ا ام |
شهرها
- افزایش تقاضا برای مواد غذایی و سایر مواد مصرفی و تجملی
صفحه 17:
برنامه عمرانی اول پس از انقلاب (9 - 46)
به دليل سياست هاى نادرست اعمال شده قبل از انقلاب در برنامه هاى بنج كانه واز
eT te So ا لا ا ل اس
باعث بروز مشکلات از جمله :
12111111
Ber rye Renn Oe
۲۷ م eran h Peri peee a
itr See SYob ernie neti |
۱ Tre)
CST e ee Doe Bao)
صفحه 18:
0 Nae اا ا Ce hae Ie)
ree rie
Die (CU Sea Rome vce ren coum Pay hug و re leh
0 Cc OM Tes CE TO RCS NC OD Daa ones
لاك ho eID ل pecan ye
.آورنده ی حاشیه
زا ۱ ار رباص«
كردند كه ميتوان به برخى اشاره كرد از جمله ميتوان حاشيه نشينى را منطقه اى كه واحد هاى
I ead RD ل ا ا ا
ا ا ا لت رن es Sane
ا ا ا ا ا ل تم
ذارد ولك يد علل er 2 جد نظام اقتصادى شهر شودوار خدمات شهرى اسنفاد. كه
صفحه 19:
| nO CS) a eee Oa
توان نمونه هابی از حاشيه البته با اختلافانی از نظر کمی وکیفی مشاهده کرد. به طور
هر و ی کته ای ites temo
كفت در كشورهاى بيشرفته اى اين شكل كيرى صنعت و نياز به نيروى انسانى بود كه بسيارى از
ساكنين روستاها را به سوى خود كشاند. اما در كشور هاى جهان سوم در بسيارى موارد ايجاد
صنایع را به عنوان ر اهی برای خلاصی از مشکلات مهاجرت و بیکاری مهاجرین می دانند. این نکته
۷ ا ی ES
۱ اه ۱ guey ye peec ep Vee Er Wrst enna pe Op
Re etme Leper yore Bret ba Mery Rowe aCe weer te oe wD)
Beemer gree ete ا Mel)
ساختمان هاى در خال ساخت ,كار وانششراها و ...اها مكان قاى استفرارىاكة مهاج ري
ا [ere] ل ا 070
ا BP) is ers EN es
0 rece mcd bees] Reg] rsp CMG eve) mercer tec] te) Boe] etre
BS alas ل pene eileen Ji sonra ey er pee
۱ ne Dre TRU Cia eve aU) se Ror eS) ocean eC
Cer bCee Si ene Sr rite SPICE ST ee mere te 1c tel base ier gery
.يافت ميشود. وجود تدارد
صفحه 20:
البته در مورد پیدایش حاشیه نشینی در تهران میتوان گفت بدون تردید
fre c eed) Byer: irre Cope) ic ence) ee ۱۳
ATK eee rare rene cre) reli Pred egret Tiptree) BC) prc Ot en
جنوب شهر تشکیل شدند و تا شهریور 1359 نزدیک به<10450 خانوار
با جمعیتی نزدیک 46000 نفر در جای داده اند. طبق تحقیقات انجام
شدهءظهور و رشد اجتماعات الونى نشين تهران در بازه زمانى 1345
و ی ری اسان رد ات
دانسته است. به طور کلی میتوان گفت ابتدا قطب های تمرکز در
ا ا ا ا ل 0
sere are) ل م ا ال ل 0
تجارى,اقتصادى در تهران از يى سوو به دنبال هجوم مهاجرين به سوى
loreal ا ا ار
شهرها و لبریز شدن کالبد شهرها از مهاجرین,حاشیه نشینی بروز کرد.
أما شدت كسترش مناطق الونى نشين يس از نمودارشدن عوارض
کت ارس ای ار ی
tat eet moh bien ا ل ا 0
صفحه 21:
بنابر یک گزارش ۱۳۶ واحد های حاشیه نشین قبل از سال ۱۳۳۱ و ۸۲۲ در فاصلة سال های
ا ا ا ل FON
فاصله سال های۱۳۵۰-۱۳۴۵ ۲۰۰۳/از سال ۱۳۵۰ تاکنون ایجاد شده اند.البته این موضوع در
TIO Err Fe Py ا ۱
یه ای جنوب شهر تشکیل شده است.در بوشهر حاش ace ا 0
Boss a ۷ i een ere | ter 00
eal ee Dave ete COS. SBR a Beate
شهرها دامن زده است.
اما نكتة آخر اين است را و ۱
ces in eeee leven prieryar e) ypeatay 579. Heap eee orypprsT rer eo ger 7
.روستا بدبخت بودند و آزاد و درشهر فقط بدبخت هستند
صفحه 22:
ویژگیها» خصوصیات و شرایط زیست حاشیه نشینان
مردمانى كه به عنوان حاشيه نشين شناخته شده اند در حقيقت با اختيار كردن زندكى حاشنيه اى و مشغول
شدن به شغلهای حاشیه ای.سرنوشتی حاشیه ای را نیز برای خود رقم زده لند.انان اگرچه در کنار یا بطن
شهر هستند اما ویژگی های منحصر به خود را دارند.اين خصوصیات گاه از فرهنگ شهری سرچشمه گرفته
ويا تاثير بذيرفته و با شرايط زندكى و فرهنك انها تیز هر دسته یا
ee ا ا ا ل ل ا ا ل 0
انتقال داده اند.اقاى شكوئى عقيده دارد كه در مطالعات شهرى:فيتوان ويؤذكيهاى همه زاغه ها و بخش حاشيه
baie -Tiioe tre bees rns ey ayer ene ene iret any Prine
OE raed a sepete i= eNO’ Dn Core Oe
١ ا ل Rote Tas ene tee Se ees
عدم توجه و بی اعتنایی سازمانهای مسئول به احتیاجات محله
اقاى بيران نيز بس از بررسى لجتماعات الونى نشين مناطقى از تهران اظهار ميدارد كه((اجتماعات زاغه
ee ا ا
SE mneE oes) ا ا 0
ere we Soa) ا ا ا ا ا ا ا ا ما ل
۱ ا IP Ogee ome IUD. Fon
خارج از اجتمّاع خود بروز ميدهند؛هنهادهاى خاص خود بديد اورده اندإو بلاخره»و-يكديكر را به خوبى
كنترل:ميكنند.
Pos ee ere ess
صفحه 23:
jl als aga و ملطان طانيه ذافن
شهرهاى ايران
پراکندگی جغرافیایی مکانهای حاشیه نشین
CeCe Ne eet See eC Cte ee eh Tenn wd
OS ee Se eke kee Roe Ses)
DB Se wet oe ea Ceres TON ela sme remot Telny
ا ا eee CTU STS Rew a Seen ere ews)
EB ETT TC STC OCS eC Te Con Eras ener
خط كسلءاسكان يافته اند يا در كنار مسيرهاى ارتباطى كه به شهر منتهى ميشوند و امثال ان
استقرار بيدا كرده اند.
صفحه 24:
مساکن حاشیه نشینها از نظر شکل و بافت و به طور کلی فرم معماری ذارای شکلی خود
een poe و ار ار را
re ee apeeP Re st rer) و و eS
و بر بيج وخم كه حكايت از برنامه ريزى مردمى و خود رو دارد ولى با اين حال انان براى
Se eS Secon ee SS noe Bracken ane enor
وسيله اى:فرار از اجاره خانه و يا هزينه ساخت مسكن ميدانند و هميشه ترس از اقدام
شهرداری برای تخریب الونکهای انان خمیشه در انها وجود دارد به همین خاطر تمایلی نیز
OAR No SL Stee Me LeS Te SS ETC Eek tte eee ener e aes)
مشکلاتی که در روستا داشتن هثل نداشش pepe SM pc oo goa) Pes) نداقش به
es. سب 1
صفحه 25:
-شهروبرنامه ريزى شهرى درايران؛دوره باستان ودوره يس
ازوروداسلام
برنامه ريزى شهرى درايران داراى قدمتى ديرينه است. مانند شوش مربوط به
قبل ازميلاد
ساختن هكمتانه زمان مادها»)تخت جمشيدوياساركاد هخامنشيان وتكامل
ee ا ا ل ل new eo a
وسنجيده دارد.
erry ا ا ETSY Oren
واسلامی آميخته وتکامل یافت
صفحه 26:
شهروبرنامه ریزیشهرعدر دوره بباستان
از هزاره ششم نااول قبل ازمیلاد تحولاتی درایران وبین النهرین اتفاق افتاد که به آن دوران
a Tener eT) |
دراين زمان دريى رفع نيازهاى روزمره زندكى:ساكنين بناها را براساس نقشهاى از بيش
Eon ee
Soe SES Ce Sr te SSS So eee See en oe
7 م م C9
ere Bee eee Sole ere Leer Se oe Crean Soo)
است كه باايجاد حصاربه دور اينها برائ دفاع»زمينه براى برنامه ريزى فضاهاى درونى
ودرنتيجه تشكيل آنها فراهم شد.مانند شهرعيلامى درشوش يا شهرسوخته درنيمه شرقى
ايران
اس
از دوران ايجاد اولين حكومتها ويادشاهان درايران مانند مادهاوهخامنشيان وسيس
سلوكيان»اشكانيان وبعد ساسانيان»شهرها كسترش وتكامل يافته وشهرهاى جديد بانقشه
وطرحهاى تازه ايجادشدند.
صفحه 27:
صفحه 28:
-پایه گذاری و ایجاداولین هسته های شهری در زمان مادها
وهخامنشيان
اولين دولت مستقل سلسله مادهاكه يايتختش هكمتانه هم مركزحكومت وهم محل
تجمع گروهی وسیع
روند تكامل معمارى شهرسازى در زمان هخامنشى آغاز شد : مانند تويواكالا
بیشتر جنبه اداری و سیاسی و کمتر عوامل محیطی تاثیر میگذاشتند
تخت جمشيد از زمان هخامنشيان داراى طراحى و برنامه ريزى به همراه مكان
يابى فضايى عالى علاوه بر نشان از قدرت بيش بينى و محاسبه عالى » در
eee PT Peer 2 nTOr
| د ا ا 9
قسمت با توجه به بناها و يستى و بلندى سطح مورد نظر
مجارى فاضلاب بنا با توجه به موقعيت جغرافيايى تيه بيش بينيهاى لازم به
عمل امده اب حياطها و خيابانها توسط مجارى جذب و به خارج شهر هدايت
مى شود خندقى نيز قسمت زيادى اب باران را دفع مى نمود
صفحه 29:
صفحه 30:
صفحه 31:
-دوره تحولات جدید برنامه ریزی شهری در زمان سلوکیان
و اشکانیان
تحولات جدید در شهر نشینی و برنامه ریزی شهری در اين دوره به چهار
صورت انجام میگیرد :سلوکیان اولا بانی شهر های جدید درایران به سبک
هیپودام طبق نقشه شهر دارای دو خیابان اصلی شمالی _ جنوبی و شرقی__
غربی بوده کوچه هاموازی با خیابان اصلی پا عمود بر ان از جمله این شهر ها
شهر مرو میباشد به پیروی از نوع شهرسازی یونانی طرح ریزی منظمی شده
وبه پیروی از یک شکل هندسی دوباره ساخته شده است که هیپوداموس نام
داشت
شهر اورپوس از نوع دوم شهر هایی بود که سلوکیان ایجاد میکردند
نوع سوم شهرها یا پولیس هایی بودند که یونانی ها با تغییر و تبدیل
یک یا چند دهکده» قریه ؛ به وسیله ساختن استحکامات و تشکیل حصاری دور
انها وبا ایجاد مرکز دولتی و عمومی در ان »مانند تیسفون
شهر های دیگر که یونانی ها ایجاد کردند » انهایی بودند که قبلا صورت
شهری داشته و محل سکونت انها قرار میگرفتند مانند شوش
صفحه 32:
تمامی اثار دارای یک واقعیت مشترک اند وان اينکه حاصل طرح وسیع
اسکندر و سلوکیان در زمینه ی یونانی ساختن مردم بومی سرزمیین يارس
وبوجود اوردن التقاطی از دو فرهنگ ایرانی و یونانی بودند .
نتیجه دوم توسعه وگسترش شهر نشینی وشهر سازی در زمان سلوکیان از دو
عامل اصلی و عمده تاثیر پذیرفت : یکی این که انها میخواستند سرزمینهای
پهناور تحت سلطه ی خویش و همچنین نحوه ی انتظام و اداره امور کشوری و
لشکری را حفظ کنند و دیگر اين كه توسعه بازرگانی و صنعت چنین موقعیتی
را فراهم ساخت .
در زمان اشکانیان بنابر نیازهای نظامی و اقتصادی احداث قلعه ها و شهر های
مربع » مستطیل و بیضی شکل که از زملان هخامنشی و سلوکی در ایران
معمول بوده رو به افزایش گذاشت . گرگان رایج ترین شیوه ی شطرنجی یا
شبکه بندی محوطه
علاوه برحفظ شهرهای مهاجرنشین یونانی توسط اشکانیان گاه شهر های قبلی
بنابر نیاز هایی توسعه میافت مانند سیاست شهر سازی شهر مرو متاثر از
عوامل نظامی 5
صفحه 33:
شهر هایی نیز به وسیله اشکانیان به شکل مریع و گرد پایه گذاری و احداث
شدند مانند شهر دارا بجرد .
الاك دی ار شهر هی ای مانند فر ور ابا در آغاز به منظور مقاصد
نظامی بوده و سپس در اثر توسعه تبدیل به شهر شدند
اشکانیان در منطقه دشت گرگان شهرهای زیادی ساختند که رایج ترین انها در
ایجاد شهرها و قلاع نظامی در اين منطقه انواع زیر بودند :
شهر با قلعه با نقشه مریع
کی ان
شهر يا فلعه با نقشه مدور
شير با قلعه با نقشه چند تلع نا منظم
نت قن بيشى
نموته هایی از شهر هلای اشکانی : نساء _ تیسفون (پایتخت اشکانیان ) -
شهر اشکانی آشور _ شیر هترا
صفحه 34:
ساحت شهر ایرانی
درزمان سلوکیان و
۱0۳
صفحه 35:
De ات
صفحه 36:
-ادامه و تکامل روند برنامه ریزی شهری دوره باستان در
زمان ساسانیان
در زمان به همراه رونق شهر نشینی » شهر سازی نیز پیشرفت کرد
آقای نقوی نژاد گسترش دامنه شهر سازی را ناشی از سه عامل به کار گرفتن مردم در
دستگاه دولت ۰ شکوفایی بازرگانی و پیشه وری و ضرورت دفاع از مرز ها میداند .
شهر های ساسانی با طرح و نقشه قبلی ساخته ميشده و یک نقشه منظم داشتند و در
محاسبات انها دقت » نظم و ظرافت به کار رفته مانند شهر اردشیر خوره یا فیروز اباد .
مکان یابی اولیه شهر با در نظر گرفتن جوانب طبیعی دفاعی و نظامی صورت گرفته .
شهر های دیگری نیز به صورتهای شبکه بندی با نقشه منظم قائم الزاویه در این زمان وجود
داشته مانند شهر های بیشاپور در فارس » جندی شاپور و ایوان کرخه در خوزستان ؛
تیسفون و نیشابور .
دیگر شور های این رمان که با سیستم هیبودام ساخته شده برد بیشایور است .
مستله مهم در سیستم شهر سازی ساسانیان وجود کار بری ها یا عناصر سه گانه و همچنین
وجود جهات چهارگانه در هنگام ایجاد معابر و دروازه ها است . مسجد ادامه روند شهر
سازی زمان ساسانیان را منتهی باتغییراتی در دوره ی اسلامی ثابت میکند .
صفحه 37:
-اجزای سه گانه ساخت شهر ها در زمان ساسانیان
در زمان ساسانیان شهر از سه بخش تشکیل ميشد که عبارت بودند از :6-
کهندژ یاقلعه» 0-شهرستان یا شارستان 9 ربض یاحومه.
)-كهندز يا قلعه:اولين قسمت ومهمترین بخش شهر ساسانی بود این قسمت یکی
از مهمترین شهرهای اداری وسیاسی ایران بیش ازورود اسلام را تشکیل
میداد؛دارای برج وبارو بوده وبه وسیله خندقی احاطه ميشد که تنها توسط
دروازه ای به خارج راه داشت. محل احداث بهترین و بلندترین نقطه قرار
داشت . ساختمانهای اصلی شهر را کاخ و مرکز نظامی و بعدا اتشکده ساخته
ميشد .
©- شهرستان يا شارستان : قسمت دوم شهر دوره ساسانيان كه ييرامون كهندز
قرار داشته و در واقع شهر قلعه اى » همان بخش اصلى شهر است . محلات را
در بر میگیرد . دروازه ی شهر نیز به اين قسمت باز ميشد .
صفحه 38:
ربض یا حومه : در بیرون از حصاری که شهرستان را احاطه میکرد » ربض
یال حومه قرار گرفته بود کشتزارها و مزارع در این قسمت قرار داشت اين
بخش دارای اهمیت کمتری است گاه دیواری نیز این قسمت را احاطه مییکرد .
به دلیل توسعه ورونق تجارت در زمان ساسانیان»بازارها ومراکز تولیدقلب
واقعی شهرها راتشکیل میداد.بازار به تدریج جای خود را در شهرساسانی باز
کرده ودر بافت شهر جای گرفت.اين نقش واهمیت در دوره پس از ورود اسلام
صفحه 39:
-نظام طبقاتی موجود درشهرهای زمان ساسانیان
در اين زمان بافت طبقاتی به چهار طبقه ی روحانیون » ارتشیان » دبیران و
توده ملت شکل گرفت . در نظام طبقاتی حاکم بر ساخت شهرها تنها سه بخش
نشاف شر كه ناف از ات( 2 و اجتماعی حاکم بر فصای کالیدی
شهرهای آن زمان است طبقه اول در کهندژ طبلقه دوم وسوم که هردو جز
طبقات بالا وممتاز به حساب می آمدند در شهرستان وطبقه چهارم درحومه
جای میگرفتند.( شهر نساء ۰ دارای طبقه بندی شهری در زمان اشکانیان )
صفحه 40:
-جهت یابی چهار گانه در شهر های زمان ساسانی
خصوصیات دیگر شهر های ساسانی منتهی شدن معابر اصلی شهر به چهار
دروازه اطراف شهر است . به تبعیت از چهار جهت جغرافیایی و ناشی از
جهان بینی و فرهنگ حاکم بر اعتقادات . مانند چهار دروازه در شهر گور
( فیروز آباد ) .
با ورود اسلام به ایران مسجد جامع یک عنصر مهم در ارتباط با بازار شهر
بنا گردید . عناصر و فضاهای شهر های اسلامی ایران : بازار » ارگ ومسجد
جامع به همراه محلات
صفحه 41:
-شهرو برنامه ریزی شهری در دوره پس از ورود اسلام
پس از ورود اعراب به ایران و تسلط انها بر اوضاع سیاسی کشور » سیر
شهر نشینی و شهرسازی نیز تغییراتی کرد .
زندگی شهری از زمان ساسانیان شکل گرفت روابط اجتمای » اقتصادی و
سیاسی بر ان تاثیر گذاشت.
مهمترین ویژگی شهری این دوره گونه شدن و فشرده شدن عناصر تشکیل
دهندو بافت شهر ها یداش
صفحه 42:
سیر تحول‌تاریخی‌شهر و برنامه ویزی
شهركدر دوره ى 9 XL) اسلام به
: در سه محدوده زمانى, قرون اوليه لاسلامى 3200 wl
0 CV] ESCA UE BC mr mire) Ov re OC
قرون اوليه اسلامى
صفحه 43:
قرون ميانى اسلامى
ا ا الت
وارد مرحله جديدى شد و اهميت ويزه ail. wal sl اصفهان
, ری و جورجان . يكى از وظايف دولت احداث شهر هاى جديد
Ne OL ae ا ا ا ا ا ا كت
كرمان و شيراز رونق خود را حفظ كردند. در زمان حكومت
۳ چون 092 7 الجایتو و ابو سعيد و صدارت خواجه
رشیدالدین فضل الله , شهرسازی شیوه ی نوین را پذیرا شده
SSO a Be UL e ae LCST aE) 20
Per ا ال ا ال 0 بخارا و هرات داراى
اهمیت شدند
صفحه 44:
صفحه 45:
قرون متأخر اسلامی
شهر سازی پس از ورود اسلام به ایران در زمان پادشاهی شاه عباس اول تا
شاه سلیمان به اوج و تکامل خود رسید. مانند اصفهان .
فعالیت اساسی معماری و شهر سازی از زمان شاه عباس اول شروع
شد .دراين زمان شهر های دیگری مانند تبریز » کلاشان » بندر عباس » قزوین
» مشهد و تعدادی از شهر های حاشیه های خزر اهمیت یافتند .
در واقع نزول شهر سازی دراين زمان در هم ریختن سیستم اداری شهرها
همراه است . پس از مشروطیت که نقطه عطفی در تاریخ سیاسی ایران است ۰
روند شهر سازی نیز وارد مرحله جدیدی شد .
صفحه 46:
CLUS Ce CMC Str mere Dee more ce
ایرانی در دوره پس از ورود اسلام به ایران
ا ل ل ل ل
Bree ESS a ha SSeS eee EOS cane)
ای کی ای اد رين ارد ان خصو اس سيماى
كالبدى شهرهاى ايرانى در دوره مذكور مورد بررسى قرار
بحث ویژگیهای کالبدی شهرهای ایرانی _اسلامی,بررسی بافت ene 5
تب
صفحه 47:
ويزكيهاى ساخت كالبدى شهرهاى ۳0|
شهرهای ایران در دوره پس از ورود اسلام.در ابتدا با همان شکل اولیه به حیات خویش
EOS eG eee CHEE ND I TG EM Pers 7K Sr CLOT SS RTS) RY Os K))
ایرانی زمان ساسانیان در ساخت شهرها پدید امده بودنده‌در سالهای اولیه نیز اجزاء شهرهای
اسلامی را تشکیل میدادند.و توسعه شهرنشینی باعث گسترش حومه(ربض) شهرها شد.
ND ee precise err eS Pee Ste rca Onn
اصلی که به مرکز شهرها ختم ميشد و از سوی دیگر در امتداد راه ها و جاده های اصلی که
| ee ye De ا Tere ne
شدند.مساجد و به ويزه مسجد جامع در ارتباط فضايى با بازار و در نزديكى ارك (در مركز
ل اا ا ا ا ا لاق
eS Seine) ا ل ا ا ل
Serene) ل ل ا ا ا ا ا ESIC
Sy} ol pas 9 15 ا 0 00
Tee ESE Teese aL) ا ات
Se SES) Ieee a eo BE ie: Tete a)
صفحه 48:
صفحه 49:
ويزكّى هاى سيماى كالبدى شهرهاى ايرانى_اسلامى
به تبعييت از تغييراتى كه در روند شهرسازى شهرهاى ايران در
دوره پس از ورود اسلام صورت گرفت,سیمای شهرهاى اين
دوره نیز علاوه بر حفظ ۳ از owed كذشته ويزكيهاى
جديد را يذيرفته و شكلى تازه را يديد اوردند.سيماى شهر
Res ا 1
5 کر لا ا عامل م cpeery
خصوصیات کالبدی(فیزیکی)و نا رويت شهر از قبیل
۹ sk و 000 ويزكى 52500 |, Saw SS 0 jlail
Ree ار Cie] ee eC aN eer ete) OS ee)
حالی و تبر ا کال ی اشار: کرد مات
هر شهر علاوه بر اينكه در هر زمانى از رشد و توسعه شهر و
همچنین در هر موقعی از روز شکل ویژه ای به خود میگیرد,به
.دو بخش سيماى بیرونی و سیمای درونی نیز تقسیم میگردد
صفحه 50:
2 Se Ree Dem eer Selene e a
باغات,یعنی نخستین فضاهایی که نزدیک به سه چهارم محیط شهر را فرا گرفته بودند؛
olen Sev ار کل 9 alte: اي اك [ees a (onl eee
۱ EL me i ea tals nL Cr Oe nC eS a ee eae)
شهر در معرض نمایش قرار میدهند. کوین لینج در کتاب خود عوامل پنج گانه
ا ا ل ۹
شتاخت سيماق خارجب شهرهاى اسلافن مكوان به نشائيكا ات تک
كاربردهاى شهرى مورد استفادة قرار ميكرفيتة Ein iyi us ous Sager
ae yey lect 7 ۱ راز sp Don ined
Pome Sumcser acl sre Us eu nS Scer MBN Or Near ear ee emt Str)
انبارهای بزرگ بیرون شهر نیز دارای چنین خصوصیتی بوده اند.سیمای خارجی شهرهای
Bare ا ا ا ا
را ا ا ces ks cote اک ار از
as وی زا اف پر ار ما رس ی
انبارها و بازارها را مشاهده کرد کاشی کاری هاءقوس های تزئینی و هنرمندی هایی که
aid, IS a rogat 9 ogee sla ylaisly 59 b 5 2zlue uid yirlu 59 1[
Fe Crecente] corte] eels yes cee wy. a sec reat ever ued en ROS SB eX)
شهر قديم. بوشهر اشاره كرد كه با استفاده از كاربرد مصالح يكبارجه و بيروى از يك
شیوه طراحی شهری معین سیمای خاص به شهر داده است که انرا از شهرهای
۱ Co Se anes etc
صفحه 51:
صفحه 52:
صفحه 53:
7
00 2 ا ا C15) Resse cd
۳ پب ا ا
هستند تفاوت هایی را نشان میدهند.اما ویژگی های درونی مشترکی را با
یکدیگر دارند.بافت شهرها بنا به شرایط سرزمینی گوناگون شکل گرفته
لكت E ae crs SCC) OPO cd ل Pore
See ts] Ror) crea) preven er hc Fee) herp CM Es
شهرهايى مثل بندرعباس,خانة ها با فاصله از هم ديكر قرار دارند تا به
ورود و كردش باد و نسيم دريا امكان بدهند در بوشهر زمين ها به
ا ا 0
ved CE PR STEP) ا ا ا ا 0
Pe Ieee note es ot Peewee 001
م را Alben
.نمایش میگذارد.
صفحه 54:
قوانینی نیز نه به صورت مدرن,بلکه به صورت ضمنی بر ساخت,تغییر و
تحول انها و روابط و زندگی ساکنین ان حاکم بوده است,بافت هر شهر نخست
دانه بندى فضاى كالبدى يعنى فضاهاى خالى و ير و مقدار انها را نسبت به
ا ا ا ا
ارتباطات و نحوه دسترسى ها و خصوصيات كلى راه ها و كوجه ها را اشكار
ا OES ee er
ere rene Were YOY TE Te SE aT See ne كت
از فضاهاى كالبدى توسط ابعاد و اندازه هايش در سطح و در ارتفاع ميتواند
ا Ne eet Sean Ey ee
شکل گیری و مراحل رشد و توسعه شهر در طی تاریخ را منعکس
میکند.قسمتی از بافت کهن شهر دزفول وجود کوچه های باریک با دیوارهای
بلند در اين شهر به منظور غلبه بر تابش افتاب و هواى كرم از طريق ايجاد
سایه و گردش هواست.
صفحه 55:
بافت كهن شهر دزفول
صفحه 56:
صفحه 57:
فضاها و عناصر اصلی_کالبدی شهررهای ایرانی_اسلامی
عناصر و اجزایی که در شهرهای قدیمی ایران وجود داشته اند در رابطه
متقابل با هم»داراى يك ارتباط فضايى يكيارجه و به هم بيوسته اى بوده
اند.مناظر و مزاياى شهرى متفاوت با شهرهاى غربى بوده و معمارى اسلامى
از فرم هاى منفرد و مجزا دورى ميجويد.فرم معمارى شهرها از جنبه فضاهاى
داخلی اش قابل لمس و تشخیص بوده است.به موازات عملکرد های مختلف
SOE DTCC eS Lae ESE Se kw est eee ec)
انها نیز این خصوصیات را حفظ کرده اند.مفاهیم جاری مربوط به فرهنگ
غربى از قبيل خيابان»ميدانءبناءو غيره را نميتوان در مورد شهر اسلامى به
كار برد.به عكس مفاهيمى نظير عمومى خصوصى كه درهر فرهنك معناى
ویژه ای دارند»تعیین کننده محتوای اجزای مادی شهر هستند.
صفحه 58:
ارك و بارو
2200 0 ساخت | AAG]
ارق بوده است.ارگ مجموعه اى از orld wo Suu |,
ا ا ا الل Reiter CSS Pre evi ete Ft]
در خود جاى داده و همجنين مقر حاكم يا سلطان بوده
صفحه 59:
صفحه 60:
روند برنامه ريزى شهرى در ايران در طى زمان و به همراهذتحولاتى كه در روند
شهرنشينى صورت كرفته فراز و نشيب هاى بسيارى را يشت سر نهاده است در دوره
nese erro eT pepe ree 121111111100
هاى زيستى تبديل به شهرهاى بزركى شدند كه داراى طرحها نقشه ها تاسيسات و اجزا
ا ل ل ل ات ال Une
به اوج خود رسيد.شهرها به طبقات مختلف اجتماعى تقسيم شده و اجزا سه كانه ارك
۱ ۷ ۱0 ا ل رس( Te DD ed
سب
es rie Stoo و ee
كذارى و ساخته شد.در ابتدا مسجد يكانه عامل تمايز شهر از روستا بود.اوج شهرسازى در
دوره يس از ورود اسلام در زمان صفويه است در اين موقع علاوه بر بياده شدن يك
TED eB Tees ا ل ا ا ل ا 0ك
از ان رونق يافتند مانند قزوينءتبريز»مشهد و...
صفحه 61:
درطى مراحل زمانى مختلف,تغييروتحولاتى دربافت شهرها
اتفاق افتاد كه درشكلهاى زير قابل بررسى ميباشد. بافت
تاریخی, بافت قدیمی, بافت میانی, بافت جدید, بافت
۱
بافت تاريخى؛ايجاد وكسترش هسته اوليه شهرها
بافت تاريخى هسته اوليه هرشهرميباشد.مانند قلعه ياارك
دربافت تاریخی شهرها ساختمانهای قدیمی وبناهای بسیار باارزش وهسته اولیه
بازارها قرار دارد.بافت تاريخى دزفول درزمان ساسانيان»بافت تاريخى بوشهر
درزمان افشاريه وتهران»اصفهان وشيراز در دوره يس ازورود اسلام
صفحه 62:
۱ arr pence
بافت قديمى بافتى است كه به دور هسته اوليه شهرها يابافت تاريخى تنيده
شده.انتهاى مرحله زمانى اين بافت به اواخر دوره قاجار ميرسد.
بافت قديمى به دورهسته اوليه »كه اغلب درمحل تقاطع راههاى قديمى
وباستانى يادر نزديكى نقاط بااهميت وجود داشتءوبه تبعيت از جهات رشد
ی ار رنه درس ار
بافت قديمى شهرها نشان دهنده نظام اجتماعى خاصى است كه درقديم وجود
داشت.اين بافت ازاوضاع طبيعى_اقليمى وسرزمينىءتاريخى»سياسى
واجتماعى _فرهنكى تاثير كرفته و خودرا باشرايط زمانى ومكانى وفق داده.
cles ل Ribot sie
ل و6
صفحه 63:
7 h
كالبدى درانها
310 ا TEER ND Eee)
Drees a See ا
دربرمیگرفت.
خیابان کشیهای جدید.اولین نمودهای شهرسازی جدید هستند.
ازخصوصيات بافت ميانى درداخل شهرهاءيهن تر بودن كوجه هاءوجود
eleva] ا 0 ا Ben
وایجادنماسازی درلبه خیابانها است.
دربافت ميانى اداراتى نيز به سبى جديد ايجاد شد.بسيارى از ويزكيهاى
كنار روشب ري aA CAA chal ما بامصالح جنب يوك
صفحه 64:
صفحه 65:
بافت جدید؛رشد شتابان شهرسازی وگسترش
بی رویه شهرها
باشروع دهه()4وباشديدتر شدن تغييروتحولات دراوضاع اجتماعى
واقتصادى كشورءبافت جديد به دور بافت قبلى شهرها شكل كرفت.
عاملهاى بالا رفتن رشدجمعيت شهرى وافزايش ساخت وسازهاى داخل شهرها
یکی اقدامات عمرانی و دیگری افزايش مهاجرت میباشد.
باكسترش سريع شهرها وافزايش رشد شهرنشينى»سطح بسيار زيادى از
اراضى اطراف شهرها به زير ساختمان رفته وتعادل زيست محيطى بين سطح
الت ا Oye
0
O Ser ion ۳
eS ite te DE Tee Tee SS SS Ie es)
سالهاى2©)00)- ©<6»خود تشديد كننده كسترش بى رويه شهرها بود.
صفحه 66:
بافت پیرامونی؛گسترش شهرک سازی
باافزایش جمعیت شهرها ومهاجرت شدید روستاییان به شهرها نیاز به مسکن
وخدمات شهرى افزايش يافته وقيمت زمين به شدت بالارفت.
اين مناطق كه از دهه0)©به بعد شكل كرفتند»درحقيقت نقش خوابكاهى داشته
ووابسته به شهرمادر بودند.
Oh Seer ere De Se Bee ESE To Bi STE SSeS
BIO een ORE ا ا ا ا
صفحه 67:
0 Cap pres SEC] Ot)
این بافت که ازدهه(00 تالوایل دهه(0 شکل گرفت.شامل ایجاد شهرکهای
PW COP CC CONS TRIE TE
دسته اول شهرکهای اقماری وخوابگاهی هستندکه در زمین های بایر توسط
دولت يابخش خصوصى ساخته شدند.اين شهركها از امكانات كافى جهت زندكى
بى بهره اند.
دسته دوم شامل مناطقى ميشد كه باتغيير شكل روستاهاونقاط جمعيتى اطراف
Ter te ewe ا ا ل wee ا 0
ا ل ا ا ال ا
اطراف شهرها به همان شكل وصورت روستايى واوليه.
۱ ا ا ا ل saree)
1 ا eee Cees poe nee PrP
کرج ویاشهرگونه های اطراف تهران ازاین جمله اند.
برنامه ریزی شهری در ایران
قاجار
ضعف در اداره حکومت
سست شدن پایه های اقتصاد کشور
عدم توجه به کشاورزی و صنایع داخلی
واگذار کردن امتیازاتی به کشورهای
استعمارگری چون روسیه و انگلستان و اخذ
وام توسط سران قاجار از آنان
رابطه سالم با کشورهای غربی در زمان صفویه
رابطه کشورهای قدرتمند و پیشرفته با یک کشور
ضعیف و عقب مانده
شهرها موقعیت و وضعیت برای رشد نداشتند
بدلیل عدم اشاعه بهداشت و افزایش نرخ مرگ
ومیر هنوز سرریز جمعیتی در روستاها به وجود
نیامده بود
در شهرها آنچه که بتواند قطب جاذب عمل کند و یا
انچه که مانند کارخانجات صنعتی و یا امور ساختمانی
و خدماتی بتواند نیروی کار روستایی را به طرف خود
بکشاند وجود نداشت به عبارت دیگر اختالف سطح
زندگی و در آمد بین دوجامعه شهری و روستایی زیاد
نبود
شهر نشینی در دوره جدید
1شهرنششینی بطئی)زمان روی کار آمدن رضا خان تا سال (1340از سال 1299تا سال 1320
سال 1320تا سال 1340
- 2بررسی شهر نشینی سریع) از سال 1340تا به امروز(
از سال 1340تا 1375
از سال 1375تا به امروز
شهرنشینی بطئی
شهر نشینی از سال 1299تا 1320
استعمار نوین
سرمایه گذاری در کشور های جهان سومی
رواج و توسعه الگوی سرمایه داری در این کشورها
برای
غارت منابع آنها
ایجاد بازارهای مصرفی برای فروش تولیداتشان
فهالیت ها
•امنیت درجاده ها برقرار شد و راهزنی از میان برداشته شد
•ایجاد راه های ارتباطی زیاد که اکثرا بین شهر های کو چک و بزرگ 6ایجاد شد
•افزایش ورود وسایل نقلیه موتوری
•تسهیالتی در رفت و آمد و حمل و نفل کاال ،تسریع آن و کاهش هزینه ها
•اقداماتی در زمینه ارتباطات مانند پست ،تلفن و تلگراف
•تاسیس بانکهای متهدد برای به جریان اندا6ختن اندوخته های مردم
•به وجود آمدن و پایه گذاری صنایع جدید
•تاسیس ا6دارات و وزارت خانه ها و سازمانهایی نیز برای تمرکز امور ادا6ری و کنتری آنها
ویژگی ها
افزایش در آمد نفت باعث کمترین توجه به صنعت و کشاورزی و از دست رفتن نقشآنها در صادرات غیر نفت
•وابستگی عمیق به کشور های دیگر
•افزایش نقش اداری و تجاری شهرها
• رشد آرام و طبیعی جمعیت و بغضا به سبب مهاجرت افراد از شهرهای کوچک به
بزرگ
شهرنشینی از سال 1320تا 1340
•وقوع جنگ جهانی دوم
•برکناری رضاخان
این دو عامل بر ا6وضاع اقتصادی و ا6جتماعی ایران به ویژه بر امر کشاورزی تاثیر بسازایی دا6شت
باعث
صادر نشدن مواد خام کشاورزی ایرا6ن
-1از رونق شهرها کاسته شد
-2کاروکسب آن دسته ازروستاییان که به ا6ین کارمشغول بودند مختل شد
-3مال6کین روستاییان و کسانی که تامین کننده امنیت و قدرت مالی برای گردش چرخ کشاورزی در پی
اشتغال نظامی ،پراکنده و متواری شدند.
ویژگی ها
– برنامه راهسازی و عمران شهرها دچار اختالل شده
- 2در کل رشد اقتصادی کشور متوقف شد
•در روند مدرنیزاسیون که با حکومت رضا شاه پایه گذاری شده بود تا 28مرداد وقفه
افتاد
از کودتای 28مرداد به بعد
• افزایش در آمدهای نفتی ایران و کشاورزی در اقتصاد ایران جای خود را به نفت داد
•شروع برنامه عمرانی 7ساله دوم ( گسترش سیستم تلفن وتلگراف ،لوله کشی
آب ،تامین برق ،افزایش ادارات و امور خدماتی )
•گسترش زیر ساخت های اقتصادی ایران
•واردات کاالی سرمایه ای و بازارهای داخلی آماده شدند تا پذیرای سیل کاالهای تولید
شده در غرب باشند
•مهاجرت روستاییان به صورت محدود به شهر و رشد شهرنشینی تسریع شد
شهرنشینی سریع
شهرنشینی از سال 1340تا 1375
- 1اجرای اصالحات ارضی
– 2وقوع تغیییرات اقتصادی در سطح جهانی و به طبع آن متاثر شدن ایران به صورت
تحمیل الگوی جایگزینی واردات
– 3اقدامات وسیع شهرسازی و عمرانی در شهرها
– 4رشد سریع و شتاب آلود شهرنشینی
- 5مهاجرت روستاییان به شهر
- 6از هم پاشیدن رابطه شهر و روستا
شهرنشینی از سال 1375تا امروز
بر6نامه عمر6انی اول ()1334 - 1332
منابع مالی برنامه اول به ترتیب :
1کلیه درآمد دولت – 2استقراض از بانک ملی
– 3دریافت وام از بانک بین المللی ترمیم و توسعه
دریافت وام از موسسات داخلی غیردولتی یا موسسات خارجی– 4
با روی کار آمدن دکتر مصدق این برنامه به دالیل زیر تنها 2سال اجرا
شد:
– 1آغاز نهضت ملی شدن صنعت نفت
– 2تحریف نفتی ایران از طرف آمریکا
– 3خودداری سازمانهای طرف وام از دادن وام به ایران
و باعث شد :
– 1اقتصاد ایران فرصتی برای توسعه و پیشرفت واقعی را از دست داده و در مسیر خدمت در جهت
اهداف خارجی افتاد
– 2اقتصاد ایران بر روند تک محصولی نفتی ،بیشتر به صحنه جهانی اقتصاد نزدیک شد
– 3الگوی مصرف مورد نظر سرمایه داری جهانی به تدریج بر جامعه ایرانی تحمیل شد
– 4هزینه ها بدون برنامه و هدف در بخش کشاورزی به هدر رفت
– 5زمینه صنعتی شدن ایران فراهم شد
برنامه عمرانی دوم ( 1334ـ ) 1341
منابع مالی برنامه :
صدور نفت
قسمت های مهم برنامه :
• -فصل ارتباطات و مخابرات
•– فصل راه سازی و راه آهن و بنادر و فرودگاه ها
•– فصل کشاورزی (سد سازی ـ آبیاری – مطالعات سد سازی و آبیاری – ماشینهای
کشاورزی – عمران دهات و اراضی )
برنامه عمرانی سوم ( – 1342
) 1346
بر6نامه عمر6انی چهارم ( – 1347
) 1351
هدف برنامه چهارم (با اعتباراتی حدود 5/2برابر اعتبارات برنامه سوم ) :
–1تسریع رشد اقتصادی و تکثیر درآمد ملی از راه افزایش قدرت تولید با اتکای بیشتر به
توسعه صنعتی
– 2توزیع عادالنه تر درآمد
–3کاهش نیازمندیها به خارج
ت666نوع ب666خشیدنب666ه 6ک666ا66الهایص66ادرا6تیک666شور – 4
برنامه عمرانی پنجم () 1356 – 1352
افزایش امکانات مالی به دلیل 4برابر شدن قیمت نفت و این
موضوع باعث افزایش درآمد از طریق سرازیر شدن پولهای نفت به
جامعه ،تقا ضاها زیاد شده و عرضه کاال کم بود به همین دلیل
واردات کاال به کشور افزایش یافت.
اختصاص بودجه های کالن به - 1 :شبکه زیر بنایی اقتصاد کشور
– 2ساختمان و مسکن
– 1سرمایه های خصوصی در دست عده ای معدود متمرکز شد ( هدف کودتای 28
مرداد 1332که سرمایه داری کردن سیستم اقتصاد ایران بود بت موفقیت تامین شد )
– 2اقتصاد ایران در یک سیستم وابستگی دو گانه قرار گرفت
– 3باالرفتن سود حاصل از ساختمان سازی( افزایش فعالیت بساز بفروش ها ،بورس
بازی زمین ،عنوان شدن زمین و خانه به عنوان کاال )
این 3مورد باعث :
– 1مشکالت در سیستم شهرسازی
– 2افزایش مهاجرت ها
– 3کاهش تولیدات در بخش کشاورزی
– 4افزایش در آمدهای حاصل از اشتغال ایجاد شده در بخش های ساختمان سازی
شهرها
– 5افزایش تقاضا برای مواد غذایی و سایر مواد مصرفی و تجملی
برنامه عمرانی اول پس از انقالب () 1366 – 1362
به دلیل سیاست های نادرست اعمال شده قبل از انقالب در برنامه های پنج گانه و از
طرف دیگر نبود کنترل صحیح و برنامه های اصولی در جهت هدایت اقتصاد کشور
باعث بروز مشکالت از جمله :
•افزایش واردات کاالهای مصرفی
• ایجاد نابسامانی در اقتصاد کشور
با این حال برنامه اول عمران پس از انقالب برای سال های 62تا 66تدوین شد
- 1توجه به شهرها به منظور کنترل رشد بی رویه آنها
- 2جلوگیری از تمرکز گرایی در تهران و شهرهای بزرگ
– 3برنامه تهیه و تامین مسکن
حاشیه نشینی در ایران
یکی از پدیده های مخرب و جبران ناپذیری که به دوگانگی منظر و سیمای شهرها لطمه میزندو
هم اکنون جوامع شهری راتهدید می کند حاشیه نشینی است،که در پی وجود یک اقتصاد بیمار و
ناسالم و در کنار سایر عوامل بر مشکالت شهری افزوده است .البته این نکته قابل ذکر است که
عامل مهاجرت که عوارضی همچون بیکاری نهان و آشکار،شلوغی و تراکم بیش از حد جمعیت و
بروز مشکالت شهری و ناتوان ماندن شهر در ارائه خدمات و ......را به دنبال دارد خود از عوامل پدید
.آورنده ی حاشیه نشینی است
البته بحث و گفتگوهایی در مورد حاشیه نشینی مطرح Gاست که در این مورد این پدیده مطرح
کردند که میتوان به برخی اشاره کرد از جمله میتوان حاشیه نشینی را منطقه ای که واحد های
مسکونی رو به ویرانی،فرسودگی و دارای تجهیزات ناقص و تسلط فقر در منطقه،جدائی گزینی توده
ای مردم روستایی از جامعه شهری و شهرک هایی چسبیده به شهر با مواد و مصالح کم دوام
ساختمانی معرفی کرد .در مفهوم کلی حاشیه نشین به کسی گفته می شود که در شهر سکونت
.دارد ولی به علل گوناگون نتوانسته جذب نظام اقتصادی شهر شودو از خدمات شهری استفاده کند
پدیده حاشیه نشینی مختص به کشورهای جهان سومی نیست،بلکه در کشورهای پیشرفته نیز می
توان نمونه هایی از حاشیه نشینی البته با اختالفاتی از نظر کمی وکیفی مشاهده کرد .به طور
متوسط در حدود %33جمعیت شهرهای بزرگ به صورت حاشیه نشین زندگی می کنند .میتوان
گفت در کشورهای پیشرفته ای این شکل گیری صنعت و نیاز به نیروی انسانی بود که بسیاری از
ساکنین روستاها را به سوی خود کشاند .اما در کشور های جهان سوم در بسیاری موارد ایجاد
صنایع را به عنوان ر اهی برای خالصی از مشکالت مهاجرت و بیکاری مهاجرین می دانند .این نکته
.قابل توجه است که هم اکنون نیز %50از افراد کشورهای در حال توسعه زاغه نشین هستند
:در اGیGنقGGسمتبGGه حGاشGیه نGGشینیدر اGیراGنو عGواGمGلپGGیداGیGشآGنمGیپGGردازGیGم:
در ایران بیشتر مهاجرین روستایی که برای خود مسکن یا سرپناهی نمیابند به صورت
های گوناگون شب را به صبح می رسانند .کارتن خوابی یا خیابان خوابی،اقامت در
ساختمان های در حال ساخت،کاروانسراها و .....اما مکان های استقراری که مهاجرین
برای خود بر میگزیند باید به اشکال الونک نشینی،حصیر آباد ها،حلبی اباد ها ،کپرنشین
ها و گTود نشین ها اشاره کرد،که در بطن یا حاشیه شهر ها اشاره کرد .البته در
شهرهای ایران حاشیه نشینی به آن شکل که در بسیاری از شهرهای کشور های در
حال توسعه مثل مکزیکوسیتی قابل مشاهده است وجود ندارد،چنانکه کاستللو در مورد
تهران ضمن اشاره به موقعTیت تهران جنوبی به عنوان نقطه پذیرش اکثریت مهاجرین
می گوید:در تهران حاشیه نشینی به صورتی که در خیلی از شهرهای با رشد فزاینده
.یافت میشود،وجود ندارد
البته در مورد پیدایش حاشیه نشینی در تهران میتوان گفت بدون تردید
پس از کودتای آمریکایی 28مرداد اجتماعات آلونک نشین تهران با
سرعت قد برافراشتند.نخستین اجتماعات آلونک نشین در گودهای
جنوب شهر تشکیل شدند و تا شهریور 1359نزدیک به 10450خانوار
با جمعیتی نزدیک 46000نفر در جای داده اند .طبق تحقیقات انجام
شده،ظهور و رشد اجتماعات آلونک نشین تهران در بازه زمانی 1345
تا 1355ذکر شدو حلب شهر را قدیمی ترین اجتماع مورد مطالعه
دانسته است .به طور کلی میتوان گفت ابتدا قطب های تمرکز در
تهران و چند شهردیگر شکل گرفت و پس ازآن روابط و مناسبات به
هم خورد،قطب های جاذبه و دافعه در شهر نمودارشد.فعالیت های
تجاری،اقتصادی در تهران از یک سوو به دنبال هجوم مهاجرین به سوی
این مراکز جذاب از سویی دیگربود که پس از اشباع بخش اشتغال
شهرها و لبریز شدن کالبد شهرها از مهاجرین،حاشیه نشینی بروز کرد.
اما شدت گسترش مناطق آلونک نشین پس از نمودارشدن عوارض
ناهنجار اصالحات ارضی،سیاست های غلط منجر شده به تمرکز گرائی
.و دادن وعده های بسیار در مورد اسکان روستاییان صورت گرفت
بنابر یک گزارش %13.6واحد های حاشیه نشین قبل از سال 1331و %22در فاصله سال های
1339-1331و مقارن رونق فعالیت های اقتصادی در تهران پدید امدند %15.9 .این نقاط در
فاصله سال های%20.3 1350-1345از سال 1350تاکنون ایجاد شده اند.البته این موضوع در
شهرهای متوسط دیده می شود به عنوان مثال در انزلی محالت آلونکی و خرابه در ناحیه های
حاشیه ای جنوب شهر تشکیل شده است.در بوشهر حاشیه نشینی به صورت کپر نشینی نمایان
شده ،یا الونک نشینان در حسین آباد مهر شهر کرج که تبدیل به روستای درون شهری شده اند.از
این قبیل در بسیاری از شهرهای ایران دیده می شود که این امر بر دوگانگGی منظر و سیمای
.شهرها دامن زده است
اما نکته اخر این است که حاشیه نشینان قربانی سیاست های اشتباهی هستند که به امید زندگی
بهتر،امکانات رفاهی بیشتر و شرایط مطلوب تر روانه ی شهرها شده اند،غافل از اینکه این افراد در
..روستا بدبخت بودند و آزاد و درشهر فقط بدبخت هستند
ویژگیها،خصوصیات و شرایط زیست حاشیه نشینان
مردمانی که به عنوان حاشیه نشین شناخته شده اند در حقیقت با اختیار کردن زندگی حاشیه ای و مشغول
شدن به شغلهای حاشیه ای،سرنوشتی حاشیه ای را نیز برای خود رقم زده ا6ند.انان اگرچه در کنار یا بطن
شهر هستند اما ویژگی های منحصر به خود را دارند.این خصوصیات گاه از فرهنگ شهری سرچشمه گرفته
و یا تاثیر پذیرفته و با شرایط زندگی و فرهنگ انها تلفیق شده است.در بسیاری از موارد نیز هر دسته یا
گروه از هر محلی که امده اند اداب و رسوم،فرهنگ و گاه حتی شیوه معماری خویش را نیز به ان نقطه
انتقال داده اند.اقای شکوئی عقیده دارد که در مطالعات شهری میتوان ویژگیهای همه زاغه ها و بخش حاشیه
نشینان را به این شرح بیان نمود-1:واحدهای مسکونی رو به ویرانی،فرسوده و با تجهیزات ناقص؛-2تسلط
فرهنگ فقر و انعکاس ان در رفتارهای اجتماعی مردم؛-3فقر اقتصادی مردم؛-4گوشه گیری مردم از همه
جریانات شهری؛-5ایجاد مرزهای پردوام در اطراف محله و جدائی گزینی مردم از سایر طبقات شهری؛-6
عدم توجه و بی اعتنایی سازمانهای مسئول به احتیاجات محله
اقای پیران نیز پس از بررسی ا6جتماعات الونک نشین مناطقی از تهران اظهار میدارد که((اجتماعات زاغه
نشین شهری که مختصات خرد و تجربی انها زمینه ساز سطح خرد تحلیل اند،از مختصات اجتماع شهری
بهره مندند.به زبان دیگر چنین اجتماعاتی:الف-دربرگیرنده مکان جغرافیایی مشخص اند؛ب-دارای منافع
مشترکی هستند که ساکنین را به هم پیوند می دهد؛ج-الگوهای مشترکی بر روابط اجتماعی و اقتصادی
ساکنین انها حاکم است؛د-تجانس گروهی و همبستگی نسبتا باالیی خاصه در مواجه با مسایل مشترک و افراد
خارج از اجتماع خود بروز میدهند؛ه-نهادهای خاص خود پدید اورده اند؛و بالخره،و-یکدیگر را 6به خوبی
کنترل میکنند.
نمونه هایی از خصوصیات مناطق حاشیه نشین
شهرهای ایران
پراکندگی جغرافیایی مکانهای حاشیه نشین
حاشیه نشین ها در هر شکل خاصی مانند زاغه،الونک،کپر،گود و ...در بدترین نقاط شهری
در زمینهای پست و اغلب غیر قابل استفاده و ناهنجار داخل یا کنار شهرها در کنار کانال
های فاضالب در اطراف راه اهن در روی تپه ها و در نقاط جنوبی شهر که گاه از نظر
شیب طبقاتی و گاه از نظر جغرافیایی و طبیعی کثیف ترین و متراکم ترین نقاط شهری
هستند مستقر شده و اسکان یافته اند در شهرهای دیگر مثل تبریز در پای کوه و در روی
خط گسل،اسکان یافته اند یا در کنار مسیرهای ارتباطی که به شهر منتهی میشوند و امثال ان
استقرار پیدا کرده اند.
چگونگی مسکن حاشیه نشینان
مساکن حاشیه نشینها از نظر شکل و بافت و به طور کلی فرم معماری دارای شکلی خود
ساخته و متاثر از فرهنگ و سنت همان روستاها و مناطقی است که حاشیه نشینها از انجا
امده اند؛مانند الونک نشینهای تهران و تبریز.منتهی گاه همین بافت مساکن و کوچه های تنگ
و پر پیچ وخم که حکایت از برنامه ریزی مردمی و خود رو دارد ولی با این حال انان برای
همین مساکن اغلب یک یا دو اطاقه ارزش قائلند و داشتن یک سرپناه را به هر شکل و
وسیله ای،فرار از اجاره خانه و یا هزینه ساخت مسکن میدانند و همیشه ترس از اقدام
شهرداری برای تخریب الونکهای انان خمیشه در انها وجود دارد به همین خاطر تمایلی نیز
در جهت بهبود مسکن انها دیده نمیشود و زندگی در انجا را به روستا ترجیح میدهند.به دلیل
مشکالتی که در روستا داشتن مثل نداشتن زمینو اب و عدم درامد کافی،دسترسی نداشتن به
پزشک،دارو و درمان و عدم وجود مراکز دینی و فرهنگی و...
شهروبرنامه ریزی شهری درایران؛دوره باستان ودوره پسازوروداسالم
برنامه ریزی شهری درایران دارای قدمتی دیرینه است .مانند شوش مربوط به
قبل ازمیالد
ساختن هگمتانه زمان مادها،تخت جمشیدوپاسارگاد هخامنشیان وتکامل
شهرسازی باستان تازمان ساسانیان همه نشان از طراحیها وبرنامه ریزی منظم
وسنجیده دارد.
پس از ورود اسالم ویژگیهای شهرسازی سنتی ایران با خصوصیات مذهبی
واسالمی آمیخته وتکامل یافت
Tتان
شTTهTروTبرنامTه رTیزیشTTهTریدر دورTه بTTTاس -
ازهزاره ششم تااول قبل ازمیالد تحوالتی درایران وبین النهرین اتفاق افتاد که به آن دوران
تکوین وتکامل شهرسازی می گویند.
دراین زمان درپی رفع نیازهای روزمره زندگی،ساکنین بناها را براساس نقشهای از پیش
اندیشیده شده میساختند.
تجمع بیشتر وازدیاد جمعیت وتمرکزقدرت وثروت به ظهور طرحهای معماری کمک کرد
که از تک بناها مانند معابد شروع وباعث ایجاد زمینه ساخت مجموعه های معماری شد.
محوطه هایی مانند تپه حصار دردامغان،تپه یحیی وابلیس درکرمان،چغازنبیل نمونه هایی
است که باایجاد حصاربه دور اینها برای دفاع،زمینه برای برنامه ریزی فضاهای درونی
ودرنتیجه تشکیل آنها فراهم شد.مانند شهرعیالمی درشوش یا شهرسوخته درنیمه شرقی
ایران
از دوران ایجاد اولین حکومتها وپادشاهان درایران مانند مادهاوهخامنشیان وسپس
سلوکیان،اشکانیان وبعد ساسانیان،شهرها گسترش وتکامل یافته وشهرهای جدید بانقشه
وطرحهای تازه ایجادشدند.
چغازنبی
ل
پایه گذاری وایجاداولین هسته های شهری در زمان مادهاوهخامنشیان
اولین دولت مستقل سلسله مادهاکه پایتختش هگمتانه هم مرکزحکومت وهم محل
تجمع گروهی وسیع
روند تکامل معماری شهرسازی در زمان هخامنشی آغاز شد :مانند توپواکاال
بیشتر جنبه اداری و سیاسی و کمتر عوامل محیطی تاثیر میگذاشتند
تخت جمشید از زمان هخامنشیان دارای طراحی و برنامه ریزی به همراه مکان
یابی فضایی عالی عالوه بر نشان از قدرت پیش بینی و محاسبه عالی ،در
عمل نیز موفق بوده .این مجموعه بر روی تپه سنگی طبیعی واقع شده
اقداماتی صورت گرفته مانند هموار ساختن سطح باالی تپه .ساخت و ایجاد هر
قسمت با توجه به بناها و پستی و بلندی سطح مورد نظر
مجاری فاضالب بنا با توجه به موقعیت جغرافیایی تپه پیش بینیهای الزم به
عمل امده اب حیاطها و خیابانها توسط مجاری جذب و به خارج شهر هدایت
می شود خندقی نیز قسمت زیادی اب باران را دفع می نمود
شهرآشوری از
ده_دژهرمار
تخTت جمشید
دوره تحوالت جدید برنامه ریزی شهری در زمان سلوکیانو اشکانیان
تحوالت جدید در شهر نشینی و برنامه ریزی شهری در این دوره به چهار
صورت انجام میگیرد :سلوکیان اوال بانی شهر های جدید درایران به سبک
هیپودام طبق نقشه شهر دارای دو خیابان اصلی شمالی_ جنوبی و شرقی _
غربی بوده کوچه هاموازی با خیابان اصلی یا عمود بر ان از جمله این شهر ها
شهر مرو میباشد به پیروی از نوع شهرسازی یونانی طرح ریزی منظمی شده
وبه پیروی از یک شکل هندسی دوباره ساخته شده است که هیپوداموس نام
داشت
شهر اورپوس از نوع دوم شهر هایی بود که سلوکیان ایجاد میکردند
نوع سوم شهرها یا پولیس هایی بودند که یونانی ها با تغییر و تبدیل
یک یا چند دهکده ،قریه ،به وسیله ساختن استحکامات و تشکیل حصاری دور
انها وبا ایجاد مرکز دولتی و عمومی در ان ،مانند تیسفون
شهر های دیگر که یونانی ها ایجاد کردند ،انهایی بودند که قبال صورت
شهری داشته و محل سکونت انها قرار میگرفتند مانند شوش
تمامی اثار دارای یک واقعیت مشترک اند وان اینکه حاصل طرح وسیع
اسکندر و سلوکیان در زمینه ی یونانی ساختن مردم بومی سرزمیین پارس
وبوجود اوردن التقاطی از دو فرهنگ ایرانی و یونانی بودند .
نتیجه دوم توسعه وگسترش شهر نشینی وشهر سازی در زمان سلوکیان از دو
عامل اصلی و عمده تاثیر پذیرفت :یکی این که انها میخواستند سرزمینهای
پهناور تحت سلطه ی خویش و همچنین نحوه ی انتظام و اداره امور کشوری و
لشکری را حفظ کنند و دیگر این که توسعه بازرگانی و صنعت چنین موقعیتی
را فراهم ساخت .
در زمان اشکانیان بنابر نیازهای نظامی و اقتصادی احداث قلعه ها و شهر های
مربع ،مستطیل و بیضی شکل که از زمالن هخامنشی و سلوکی در ایران
معمول بود ،رو به افزایش گذاشت .گرگان رایج ترین شیوه ی شطرنجی یا
شبکه بندی محوطه
عالوه برحفظ شهرهای مهاجرنشین یونانی توسط اشکانیان گاه شهر های قبلی
بنابر نیازهایی توسعه میافت مانند سیاست شهر سازی شهر مرو متاثر از
عوامل نظامی .
شهر هایی نیز به وسیله اشکانیان به شکل مربع و گرد پایه گذاری و احداث
شدند مانند شهر دارا بجرد .
احداث تعدادی از شهر های اشکانی مانند فیروز اباد در اغاز به منظور مقاصد
نظامی بوده و سپس در اثر توسعه تبدیل به شهر شدند
اشکانیان در منطقه دشت گرگان شهرهای زیادی ساختند که رایج ترین انها در
ایجاد شهرها و قالع نظامی در این منطقه انواع زیر بودند :
شهر یا قلعه با نقشه مربع
شهر یا قلعه با نقشه مستطیل
شهر یا قلعه با نقشه مدور
شهر یا قلعه با نقشه چند ضلعی نا منظم
شهر یا قلعه با نقشه بیضی
نمونه هایی از شهر هالی اشکانی :نساء _ تیسفون ( پایتخت اشکانیان ) _
شهر اشکانی اشور _ شهر هترا
ساخت شهر ایرانی
در6زمان سلوکیان و
اشکانیان
مرو درزمان سلوکیان
ادامه و تکامل روند برنامه ریزی شهری دوره باستان درزمان ساسانیان
در زمان به همراه رونق شهر نشینی ،شهر سازی نیز پیشرفت کرد
آقای تقوی نژاد گسترش دامنه شهر سازی را ناشی از سه عامل به کار گرفتن مردم در
دستگاه دولت ،شکوفایی بازرگانی و پیشه وری و ضرورت دفاع از مرز ها میداند .
شهر های ساسانی با طرح و نقشه قبلی ساخته میشده و یک نقشه منظم داشتند و در
محاسبات انها دقت ،نظم و ظرافت به کار رفته مانند شهر اردشیر خوره یا فیروز اباد .
مکان یابی اولیه شهر با در نظر گرفتن جوانب طبیعی ،دفاعی و نظامی صورت گرفته .
شهر های دیگری نیز به صورتهای شبکه بندی با نقشه منظم قائم الزاویه در این زمان وجود
داشته مانند شهر های بیشاپور در فارس ،جندی شاپور و ایوان کرخه در خوزستان ،
تیسفون و نیشابور .
دیگر شهرهای این زمان که با سیستم هیپودام ساخته شده بود بیشاپور است .
مسئله مهم در سیستم شهر سازی ساسانیان وجود کار بری ها یا عناصر سه گانه و همچنین
وجود جهات چهارگانه در هنگام ایجاد معابر و دروازه ها است .مسجد ادامه روند شهر
سازی زمان ساسانیان را منتهی باتغییراتی در دوره ی اسالمی ثابت میکند .
اجزای سه گانه ساخت شهر ها در زمان ساسانیاندر زمان ساسانیان شهر از سه بخش تشکیل میشد که عبارت بودند از -1:
کهندژ یاقلعه-2،شهرستان یا شارستان-3ربض یاحومه.
-1کهندژ یا قلعه:اولین قسمت ومهمترین بخش شهر ساسانی بود این قسمت یکی
از مهمترین شهرهای اداری وسیاسی ایران بیش ازورود اسالم را تشکیل
میداد،دارای برج وبارو بوده وبه وسیله خندقی احاطه میشد که تنها توسط
دروازه ای به خارج راه داشت .محل احداث بهترین و بلندترین نقطه قرار
داشت .ساختمانهای اصلی شهر را کاخ و مرکز نظامی و بعدا اتشکده ساخته
میشد .
-2شهرستان یا شارستان :قسمت دوم شهر دوره ساسانیان که پیرامون کهندژ
قرار داشته و در واقع شهر قلعه ای ،همان بخش اصلی شهر است .محالت را
در بر میگیرد .دروازه ی شهر نیز به این قسمت باز میشد .
ربض یا حومه :در بیرون از حصاری که شهرستان را احاطه میکرد ،ربض
یال حومه قرار گرفته بود کشتزارها و مزارع در این قسمت قرار داشت این
بخش دارای اهمیت کمتری است گاه دیواری نیز این قسمت را احاطه مییکرد .
به دلیل توسعه ورونق تجارت در زمان ساسانیان،بازارها ومراکز تولیدقلب
واقعی شهرها راتشکیل میداد.بازار به تدریج جای خود را در شهرساسانی باز
کرده ودر بافت شهر جای گرفت.این نقش واهمیت در دوره پس از ورود اسالم
بیشتر شد.
نظام طبقاتی موجود درشهرهای زمان ساسانیاندر این زمان بافت طبقاتی به چهار طبقه ی روحانیون ،ارتشیان ،دبیران و
توده ملت شکل گرفت .در نظام طبقاتی حاکم بر ساخت شهرها تنها سه بخش
مشاهده میشود که ناشی ازساخت اقتصادی واجتماعی حاکم برفضای کالبدی
شهرهای آن زمان است طبقه اول در کهندژ،طبلقه دوم وسوم که هردو جز
طبقات باال وممتاز به حساب می آمدند در شهرستان وطبقه چهارم درحومه
جای میگرفتند (.شهر نساء ،دارای طبقه بندی شهری در زمان اشکانیان )
جهت یابی چهار گانه در شهر های زمان ساسانیخصوصیات دیگر شهر های ساسانی منتهی شدن معابر اصلی شهر به چهار
دروازه اطراف شهر است .به تبعیت از چهار جهت جغرافیایی و ناشی از
جهان بینی و فرهنگ حاکم بر اعتقادات .مانند چهار دروازه در شهر گور
( فیروز آباد ) .
با ورود اسالم به ایران مسجد جامع یک عنصر مهم در ارتباط با بازار شهر
بنا گردید .عناصر و فضاهای شهر های اسالمی ایران :بازار ،ارگ ومسجد
جامع به همراه محالت
شهرو برنامه ریزی شهری در دوره پس از ورود اسالمپس از ورود اعراب به ایران و تسلط انها بر اوضاع سیاسی کشور ،سیر
شهر نشینی و شهرسازی نیز تغییراتی کرد .
زندگی شهری از زمان ساسانیان شکل گرفت روابط اجتمای ،اقتصادی و
سیاسی بر ان تاثیر گذاشت.
مهمترین ویژگی شهری این دوره گونه شدن و فشرده شدن عناصر تشکیل
دهنده بافت شهر ها میباشد.
Tیزی
سTیر تTTTحولتTTTارTیTخیشTTهTر و بTTTرنامTه ر -
شTهTریدر دورTه ی پTTTساز ورود اTسTالTم بTTTه
قسمت در سه محدوده زمانی ،قرون اولیه السالمی ،
ااین
Tیران
.قرون میانی اسالمی و قرون متاخر اسالمی میباشد
قرون اولیه اسالمی
بنا های احداث شده تحت تاثیر معماری ساسانی و اصول قبلی بنا شده .
به تدریج عوامل شرایط جدید مانند دین اسالم ویا گسترش و رونق بازرگانی ،سیاست های
شهر سازی تغییر کردند .
شهر های نخستین اسالمی به دو دسته تقسیم میشوند :یکی شهر های نوساز و دیگری شهر
های تغییر شکل یافته ..
قرون میانی اسالمی
در این زمان شهر سازی و شهر نشینی در زمان سلجوقیان
وارد مرحله جدیدی شد و اهمیت ویژه ای یافت .مانند اصفهان
،ری و جورجان .یکی از وظایف دولت احداث شهر های جدید
بود .یورش مغول باعث ویرانی شهر ها شد فقط شهر های
کرمان و شیراز رونق خود را حفظ کردند .در زمان حکومت
شاهانی چون غازان ،الجایتو و ابو سعید و صدارت خواجه
رشیدالدین فضل الله ،شهرسازی شیوه ی نوین را پذیرا شده
و شهر هایی چون مراغه و تبریز باز سازی شده و سلطانیه بنا
شده .در این زمان شهر های سمر قند ،بخارا و هرات دارای
اهمیت شدند
شهرحلب،قرون
میانی اسالمی
قرون متاخر اسالمی
شهر سازی پس از ورود اسالم به ایران در زمان پادشاهی شاه عباس اول تا
شاه سلیمان به اوج و تکامل خود رسید .مانند اصفهان .
فعالیت اساسی معماری و شهر سازی از زمان شاه عباس اول شروع
شد .دراین زمان شهر های دیگری مانند تبریز ،کالشان ،بندر عباس ،قزوین
،مشهد و تعدادی از شهرهای حاشیه های خزر اهمیت یافتند .
در واقع نزول شهر سازی دراین زمان در هم ریختن سیستم اداری شهرها
همراه است .پس از مشروطیت که نقطه عطفی در تاریخ سیاسی ایران است ،
روند شهر سازی نیز وارد مرحله جدیدی شد .
شناخت و بررسی ویژگیهای کالبدی شهرهای
ایرانی در دوره پس از ورود اسالم به ایران
ویژگیهای کالبدی شهرهای ایرانی در دوره پس از ورود اسالم به ایران در سه
قسمت مورد بررسی قرار خواهند گرفت.ابتدا در مورد تغییر ساخت شهر
ایرانی _ساسانی در این دوره صحبت میشود.پس از ان خصوصیات سیمای
کالبدی شهرهای ایرانی در دوره مذکور مورد بررسی قرار میگیرد.سومین
بحث ویژگیهای کالبدی شهرهای ایرانی _اسالمی،بررسی بافت کالبدی این
شهرهاست .
ویژگیهای ساخت کالبدی شهرهای ایرانی_اسالمی
شهرهای ایران در دوره پس از ورود اسالم،در ابتدا با همان شکل اولیه به حیات خویش
ادامه دادند.اجزای سه گانه کهندژ،شارستان و ربض که به عنوان اجزاء اصلی شهرهای
ایرانی زمان ساسانیان در ساخت شهرها پدید امده بودند،در سالهای اولیه نیز اجزاء شهرهای
اسالمی را تشکیل میدادند.و توسعه شهرنشینی باعث گسترش حومه(ربض) شهرها شد.
بازارها که قبال در نزدیکی دروازه های شهر جای داشتند،از یک طرف در امتداد راه های
اصلی که به مرکز شهرها ختم میشد و از سوی دیگر در امتداد راه ها و جاده های اصلی که
به بیرون شهر ادامه داشت،گسترش یافته و دارای فضاها و عناصر داخلی و شهری
شدند.مساجد و به ویژه مسجد جامع در ارتباط فضایی با بازار و در نزدیکی ارگ (در مرکز
قدیمی شهر)و یا در ربض ساخته شد از بازارها که ستون فقراتی شهر را تشکیل
میدادند،کوچه هایی چون خط سیر های ثانوی جدا میشدند.مساجد که مهمترین ویژگی را
نصیب شهرهای اسالمی کردند،به عنوان مالک تمایز شهر از ده در شهر جای گرفتند و
همراه با ارگ و بازار،عناصر سه گانه تشکیل دهنده ساخت شهرهای اسالمی را تشکیل
دادند.در این دوره رابطه بین شهر و روستا نیز شکل تازه و منسجمی یافت.چرا که
شهروندان در این دوره نقش مهمتری را در اداره و استفاده از شهر پیدا کردند.
ویژگی های سیمای کالبدی شهرهای ایرانی_اسالمی
به تبعییت از تغییراتی که در روند شهرسازی شهرهای ایران در
دوره پس از ورود اسالم صورت گرفت،سیمای شهرهای این
دوره نیز عالوه بر حفظ بعضی از خصوصیات گذشته،ویژگیهای
جدید را پذیرفته و شکلی تازه را پدید اوردند.سیمای شهر
عبارت است از تصویر و ترکیبی از شهر که توسط عوامل
متعددی شکل گرفته است.از جمله این عوامل میتوان به
خصوصیات کالبدی(فیزیکی)و قابل رویت شهر از قبیل
اندازه،شکل،سبک،ارتفاع،حجم و سایر ویژگی های ظاهری
فضاهای کالبدی،مناظر حاصل از فضاهای سبز و فضاهای
خالی و نیز ترکیبی از ان با فضاهای کالبدی اشاره کرد.سیمای
هر شهر عالوه بر اینکه در هر زمانی از رشد و توسعه شهر و
همچنین در هر موقعی از روز شکل ویژه ای به خود میگیرد،به
.دو بخش سیمای بیرونی و سیمای درونی نیز Tتقسیم میگردد
عوامل سازنده سیمای خارجی شهرهای ایرانی عبارتند از.1:فضاهای سبز،مزارع و
باغات،یعنی نخستین فضاهایی که نزدیک به سه چهارم محیط شهر را فرا گرفته بودند؛
.2خط اسمان،یعTنی خط و تصویری که توسط حد نهایی فضاهای کالبدی پدید می ایند؛
.3عناصر مهم کالبدی شهر که به نحوی توسط ارتفاع و حجم شان خود را از بیرون
شهر در معرض نمایش قرار میدهند.کTوین لینچ در کتاب خود عوامل پنج گانه
راه،لبه،نشانه،گره و محله را در تشکیل سیمای درونی شهرها موثر میداند.و همچنین در
شناخت سیمای خارجی شهرهای اسالمی میتوان به نشانه هایی اشاره کرد که هم برای
کاربردهای شهری مورد استفاده قرار میگرفته اند و هم هدایت کننده مسافرینی بوده
اند که نیاز به راهنمایی برای هدایت شدن به طرف مقصد داشته اند.مناره ها در
شهرهای اسالمی به خوبی این نقش را ایفا میکرده اند.در شهرهای کویری ایران اب
انبارهای بزرگ بیرون شهر نیز دارای چنین خصوصیتی بوده اند.سیمای خارجی شهرهای
کویری و ساحلی ایران با توجه به ویزگی های جغرافیایی،طبیعی و محیطی انها،متاثر از
وجود بادگیرهای بسیار است که فضای خارجی شهر را پوشانده اند.در شناخت سیمای
داخلی شهرهای ایرانی_اسالمی در درجه اول میتوان سر درب مساجد،خانه ها،اب
انبارها و بازارها را مشاهده کرد کاشی کاری ها،قوس های تزئینی و هنرمندی هایی که
در ساختن گنبد مساجد و یا در ساختمان های خصوصی و عمومی به کTار رفته،ویژگی
های زیبایی شناسانه سیمای شهرها را به نمایش میگذارد.در این میان میتوان به سیمای
شهر قدیم بوشهر اشاره کرد که با استفاده از کاربرد مصالح یکپارچه و پیروی از یک
شیوه طراحی شهری معTین سیمای خاص به شهر داده است که انرا از شهرهای
.شمالی و مرکزی ایران متمایز میگرداند
منارهای شهر اصفهان
سیمای شهر کویری گناباد
بادگیرهای حجیم چهارطرفه بندرلنگه
ویژگی های بافت کالبدی شهرهای ایران-اسالمی
شهرهای ایرانی دارای بافتهایی هستند که هر چند به نسبت تنوع اب و
هوایی و شرایط محیطی که از عوامل اصلی و مهم شکل دهنده انها
هستند تفاوت هایی را نشان میدهند.اما ویژگی های درونی مشترکی را با
یکدیگر دارند.بافت شهرها بنا به شرایط سرزمینی گوناگون شکل گرفته
است.در شمال ایران در ساحل دریای خزر و همچنین در نواحی ساحلی
خلیج فارس شاهد بافتهای گسسته اما متفاوت از هم هستیم.در
شهرهایی مثل بندرعباس،خانه ها با فاصله از هم دیگر قرار دارند تا به
ورود و گردش باد و نسیم دریا امکان بدهند در بوشهر زمین ها به
قطعاتی کوچک و متشکل از یک یا چند خانه تقسیم شدند تا گردش هوا
در دور تا دور ساختمان و تهویه وبه داخل کوچه و خانه کشیدن نسیم
خنک دریا فراهم اید.بافت شهر ایرانی دارای اجزاء و عناصر و فضاهایی
است که چه به طور انفرادی و جمعی،روابط اصولی،حساب شده را به
.نمایش میگذارد
قوانینی نیز نه به صورت مدرن،بلکه به صورت ضمنی بر ساخت،تغییر و
تحول انها و روابط و زندگی ساکنین ان حاکم بوده است.بافت هر شهر نخست
دانه بندی فضای کالبدی یعنی فضاهای خالی و پر و مقدار انها را نسبت به
یکدیگر و چگونگی رابطه و حد نزدیکی بین انها را مشخص میکند.دوم،شبکه
ارتباطات و نحوه دسترسی ها و خصوصیات کلی راه ها و کوچه ها را اشکار
میکند و توسط ان میتوان راه های اصلی و فرعی را تشخیص داد.سوم بافت
هر شهر میتواند گویای چگونگی نحوه توزیع فضایی فعالیت ها باشد.هر یک
از فضاهای کالبدی توسط ابعاد و اندازه هایش در سطح و در ارتفاع میتواند
نمایانگر نوع و حجم فعالیت جاری در خود باشد.چهارم،بافت هر شهر نحوه
شکل گیری و مراحل رشد و توسعه شهر در طی تاریخ را منعکس
میکند.قسمتی از بافت کهن شهر دزفول وجود کوچه های باریک با دیوارهای
بلند در این شهر به منظور غلبه بر تابش افتاب و هوای گرم از طریق ایجاد
سایه و گردش هواست.
بافت کهن شهر دزفول
بافت قدیمی شهر قم
فضاها و عناصر اصلی_کالبدی شهرهای ایرانی_اسالمی
عناصر و اجزایی که در شهرهای قدیمی ایران وجود داشته اند در رابطه
متقابل با هم،دارای یک ارتباط فضایی یکپارچه و به هم پیوسته ای بوده
اند.مناظر و مزایای شهری متفاوت با شهرهای غربی بوده و معماری اسالمی
از فرم های منفرد و مجزا دوری میجوید.فرم معماری شهرها از جنبه فضاهای
داخلی اش قابل لمس و تشخیص بوده است.به موازات عملکرد های مختلف
اجتماعی و مذهبی که در شهرها در هم امیخته بوده،فرم های فیزیکی بیان کننده
انها نیز این خصوصیات را حفظ کرده اند.مفاهیم جاری مربوط به فرهنگ
غربی از قبیل خیابان،میدان،بنا،و غیره را نمیتوان در مورد شهر اسالمی به
کار برد.به عکس مفاهیمی نظیر عمومی خصوصی که درهر فرهنگ معنای
ویژه ای دارند،تعیین کننده محتوای اجزای مادی شهر هستند.
ارگ و بارو
یکی از عناصر سه گانه ای که ساخت شهرهای اسالمی
را تشکیل می داده ارگ بوده است.ارگ مجموعه ای از
ساختمانها بوده که تشکیالت و سازمان حکومتی شهر را
در خود جای داده و همچنین مقر حاکم یا سلطان بوده
.است
نقشه شهر قدیم بم
خالصه و نتیجه
روند برنامه ریزی شهری در ایران در طی زمان و به همراهذتحوالتی که در روند
شهرنشینی صورت گرفته فراز و نشیب های بسیاری را پشت سر نهاده است در دوره
باستان به تدریج با پیشرفت تمدن و باال رفتن سطح تکنیک و فرهنگ تک بناها و مجموعه
های زیستی تبدیل به شهرهای بزرگی شدند که دارای طرحها نقشه ها تاسیسات و اجزا
حساب شده ای بوده اند.روند برنامه ریزی شهری از نظر کمی و کیفی در زمان ساسانیان
به اوج خود رسید.شهرها به طبقات مختلف اجتماعی تقسیم شده و اجزا سه گانه ارگ
شارستانو ربض شکل گرفتند.با ورود اسالم به ایران شهرها بتدریج تغییرات قابل توجهی
نکردند.البته با وارد شدن عناصری مانند مسجد در فرهنگ شهر سازی شهرها شکل ویژه
ای را به خود گرفتند.در دوره پس از ورود به اسالم به تدریج شهرهای بسیاری پایه
گذاری و ساخته شد.در ابتدا مسجد یگانه عامل تمایز شهر از روستا بود.اوج شهرسازی در
دوره پس از ورود اسالم در زمان صفویه است در این موقع عالوه بر پیاده شدن یک
طرح جامع شهرسازی برای اصفهان که پایتخت شده بود شهرهای دیگری نیز قبل یا بعد
از ان رونق یافتند مانند قزوین،تبریز،مشهد و...
مراحل رشد وتوسعه فضایی شهرهای ایران
درطی مراحل زمانی مختلف،تغییروتحوالتی دربافت شهرها
اتفاق افتاد که درشکلهای زیر قابل بررسی میباشد .بافت
تاریخی ،بافت قدیمی ،بافت میانی ،بافت جدید ،بافت
پیرامونی ،بافت اقماری
بافت تاریخی؛ایجاد وگسترش هسته اولیه شهرها
بافت تاریخی هسته اولیه هرشهرمیباشد.مانند قلعه یاارگ
دربافت تاریخی شهرها ساختمانهای قدیمی وبناهای بسیار باارزش وهسته اولیه
بازارها قرار دارد.بافت تاریخی دزفول درزمان ساسانیان،بافت تاریخی بوشهر
درزمان افشاریه وتهران،اصفهان وشیراز در دوره پس ازورود اسالم
بافت قدیمی؛شکل گیری شهرهای ایرانی-اسالمی
بافت قدیمی بافتی است که به دور هسته اولیه شهرها یابافت تاریخی تنیده
شده.انتهای مرحله زمانی این بافت به اواخر دوره قاجار میرسد.
بافت قدیمی به دورهسته اولیه ،که اغلب درمحل تقاطع راههای قدیمی
وباستانی یادر نزدیکی نقاط بااهمیت وجود داشت،وبه تبعیت از جهات رشد
مانند جادهای ارتباطی رشد کرده است.
بافت قدیمی شهرها نشان دهنده نظام اجتماعی خاصی است که درقدیم وجود
داشت.این بافت ازاوضاع طبیعی_اقلیمی وسرزمینی،تاریخی،سیاسی
واجتماعی _فرهنگی تاثیر گرفته و خودرا باشرایط زمانی ومکانی وفق داده.
(بیشترشهرهای ایران دارای ساخت متحدالمرکز هستند مانند
تبریز،اصفهان،اردبیل وتهران)
بافت میانی؛رشدآرام شهرها وشروع تغییرات
کالبدی درانها
باشروع شهرسازیهای دوره جدید،بافت تازه ای گرداگرد بافت قدیم تشکیل
شد.بافت میانی با رشدی آرام هسته تاریخی وبافت قدیمی شهر را
دربرمیگرفت.
خیابان کشیهای جدید،اولین نمودهای شهرسازی جدید هستند.
ازخصوصیات بافت میانی درداخل شهرها،پهن تر بودن کوچه ها،وجود
نشانه هایی ازخیابان بندیها وهمجنین درختکاریها وپیاده روها
وایجادنماسازی درلبه خیابانها است.
دربافت میانی اداراتی نیز به سبک جدید ایجاد شد.بسیاری از ویژگیهای
.معماری وشهرسازی این بافت مشابه بافت قدیم اما بامصالح جدید بود
توسعه فیزیکی
شهرقم
بافت جدید؛رشد شتابان شهرسازی وگسترش
بی رویه شهرها
باشروع دهه40وباشدیدتر شدن تغییروتحوالت دراوضاع اجتماعی
واقتصادی کشور،بافت جدید به دور بافت قبلی شهرها شکل گرفت.
عاملهای باال رفتن رشدجمعیت شهری وافزایش ساخت وسازهای داخل شهرها
یکی اقدامات عمرانی و دیگری افزایش مهاجرت میباشد.
باگسترش سریع شهرها وافزایش رشد شهرنشینی،سطح بسیار زیادی از
اراضی اطراف شهرها به زیر ساختمان رفته وتعادل زیست محیطی بین سطح
شهر وباغات واراضی کشاورزی برهم خورد.
باتوسعه شهرها،شبکه های جدید ارتباطی داخل شهری ساخته شده وسایر
معابر وخیابانها عریض شدند.
توقف ورکورد دراجرای قوانین نوسازی وبهسازی شهرها طی
سالهای،45-1320خود تشدید کننده گسترش بی رویه شهرها بود.
بافت پیرامونی؛گسترش شهرک سازی
باافزایش جمعیت شهرها ومهاجرت شدید روستاییان به شهرها نیاز به مسکن
وخدمات شهری افزایش یافته وقیمت زمین به شدت باالرفت.
این مناطق که از دهه50به بعد شکل گرفتند،درحقیقت نقش خوابگاهی داشته
ووابسته به شهرمادر بودند.
گسترش شهرها دراین دوره به موازات جادهای ارتباطی صورت گرفت.این
امر به شکل گیری نقشه شهرها به صورت خطی-شعاعی دامن زد.
بافت اقماری؛گسترش ناپیوسته شهر
این بافت که ازدهه 60تااوایل دهه70شکل گرفت،شامل ایجاد شهرکهای
گوناگون دراطراف شهرهای بزرگ بود،شامل سه دسته میباشد:
دسته اول شهرکهای اقماری وخوابگاهی هستندکه در زمین های بایر توسط
دولت یابخش خصوصی ساخته شدند.این شهرکها از امکانات کافی جهت زندگی
بی بهره اند.
دسته دوم شامل مناطقی میشد که باتغییر شکل روستاهاونقاط جمعیتی اطراف
شهرهایی چون تهران به صورت شهرکها ونقاط مسکونی جدید درآمده بودند.
دسته سوم عبارت بوداز توسعه بی رویه وبدون برنامه روستاها ونقاط جمعیتی
اطراف شهرها به همان شکل وصورت روستایی واولیه.
شهرکها اغلب بدون برنامه ریزی به منظور درنظرگرفتن امکانات کافی بوده
وتنها به صورت مجتمع متراکمی ازجمعیت شناخته شده اند.شهرکهای اطراف
کرج ویاشهرگونه های اطراف تهران ازاین جمله اند.
