تاریخ فلسفه

تاریخ فلسفه

اسلاید 1: از طبقه 27 به بعد

اسلاید 2: طبقه بیست و هفتم1.آقا محمد بید آبادى گیلانى اصفهانى. سال‏1197 2.ملا مهدى نراقى کاشانى. 3.میرزا ابو القاسم حسینى خاتون آبادى معروف به‏«مدرس‏». ‏1203 4.ملا محراب گیلانى ‏1197

اسلاید 3: طبقه بيست و هفتم 1.آقا محمد بيد آبادى گيلانى اصفهانى.از اعاظم حكماى قرون اخيره و احيا كننده فلسفه ملا صدراست.از زمان صدر المتالهين به بعد هر چند افكار و انديشه‏هاى او در ميان فضلا خصوصا آنان كه سلسله شاگردى‏شان به خود وى مى‏رسيده مطرح بوده است،ولى ظاهرا هنوز موج افكار پيشينيان از قبيل بو على و شيخ اشراق غلبه داشته است،خصوصا در نحله‏اى كه از ميرفندرسكى و سپس ملا رجبعلى تبريزى انشعاب يافته است. چنانكه مى‏دانيم-و خود ملا صدرا نيز بازگو مى‏كند-ملا صدرا در زمان خودش شهرت و احترامى نداشته است،مانند يكى از طلاب عادى زندگى مى‏كرده (46) در صورتى كه ملا رجبعلى تبريزى(مثلا)كه تقريبا معاصر اوست در مرحله‏اى از احترام بود كه شاه و وزرا به ديدارش مى‏شتافته‏اند.انديشه‏هاى صدرا تدريجا شناخته شد و رو آمد.ظاهرا آن دهانه فرهنگ كه اين آب جارى زير زمينى از آنجا كاملا ظاهر شد و بر همه پديدار گشت،مرحوم آقا محمد بيد آبادى است. وى مطابق نقل روضات مردى فوق العاده زاهد،متقى،با گذشت،ايثارگر،ساده زيست‏بوده است.آقاى آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى در كتب خود از او به عنوان يك عارف سالك ياد مى‏كند.او واقعا مردى اخلاقى و مهذب بلكه سالك بوده است.در سال 1352 شمسى دو رساله كوچك از وى در«سير و سلوك‏»به زبان فارسى وسيله آقاى مدرسى طباطبايى از افاضل قم، ضميمه مجله‏«وحيد»چاپ شد.روح اخلاقى و عرفانى بيد آبادى موجب اعراض او از توجه به صاحبان زر و زور بود،آنها به او رو مى‏آوردند و او اعراض مى‏كرد. بيد آبادى شاگردان بسيارى پرورش داده است كه عن قريب از آنها ياد خواهيم كرد،و در سال‏1197 درگذشت (47) . 2.ملا مهدى نراقى كاشانى.از اعاظم فقها و حكماست.او و پسرش ملا احمد نراقى از بزرگان علماى اسلام به شمار مى‏روند و هر دو به جامعيت معروفند.مرحوم سيد محمد باقر شفتى اصفهانى و حاج محمد ابراهيم كلباسى نزد او تحصيل حكمت كرده‏اند (48) و خود وى شاگرد ملا اسماعيل خواجويى بوده است (49) . 3.ميرزا ابو القاسم حسينى خاتون آبادى معروف به‏«مدرس‏».از مشاهير مدرسين فلسفه در اصفهان و از خانواده مير محمد حسين خاتون آبادى سبط مجلسى بوده است (50) .شاگرد ملا اسماعيل خواجويى بوده (51) و در سال‏1203 درگذشته است. 4.ملا محراب گيلانى،حكيم و عارف مشهور.ريحانة الادب او را از شاگردان خواجويى و بيد آبادى شمرده است (52) ولى روضات از او فقط به عنوان شاگرد خواجويى ياد كرده است (53) . بنابر نقل آقاى آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى در نقباء البشر(صفحه 1114)مرحوم ميرزا عبد الرزاق خان بغايرى صاحب كتاب معرفة القبله كه در سال 1372 هجرى قمرى وفات كرد،از دختر زادگان ملا محراب بوده است.ملا محراب در سال‏1197 درگذشته است (54) .

اسلاید 4: آقا محمد بیدآبادی گیلانی (1197)

اسلاید 5: 1.آقا محمد بيد آبادى گيلانى اصفهانى.از اعاظم حكماى قرون اخيره و احيا كننده فلسفه ملا صدراست.از زمان صدر المتالهين به بعد هر چند افكار و انديشه‏هاى او در ميان فضلا خصوصا آنان كه سلسله شاگردى‏شان به خود وى مى‏رسيده مطرح بوده است،ولى ظاهرا هنوز موج افكار پيشينيان از قبيل بو على و شيخ اشراق غلبه داشته است،خصوصا در نحله‏اى كه از ميرفندرسكى و سپس ملا رجبعلى تبريزى انشعاب يافته است. چنانكه مى‏دانيم-و خود ملا صدرا نيز بازگو مى‏كند-ملا صدرا در زمان خودش شهرت و احترامى نداشته است،مانند يكى از طلاب عادى زندگى مى‏كرده (46) در صورتى كه ملا رجبعلى تبريزى(مثلا)كه تقريبا معاصر اوست در مرحله‏اى از احترام بود كه شاه و وزرا به ديدارش مى‏شتافته‏اند.انديشه‏هاى صدرا تدريجا شناخته شد و رو آمد.ظاهرا آن دهانه فرهنگ كه اين آب جارى زير زمينى از آنجا كاملا ظاهر شد و بر همه پديدار گشت،مرحوم آقا محمد بيد آبادى است. وى مطابق نقل روضات مردى فوق العاده زاهد،متقى،با گذشت،ايثارگر،ساده زيست‏بوده است.آقاى آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى در كتب خود از او به عنوان يك عارف سالك ياد مى‏كند.او واقعا مردى اخلاقى و مهذب بلكه سالك بوده است.در سال 1352 شمسى دو رساله كوچك از وى در«سير و سلوك‏»به زبان فارسى وسيله آقاى مدرسى طباطبايى از افاضل قم، ضميمه مجله‏«وحيد»چاپ شد.روح اخلاقى و عرفانى بيد آبادى موجب اعراض او از توجه به صاحبان زر و زور بود،آنها به او رو مى‏آوردند و او اعراض مى‏كرد. بيد آبادى شاگردان بسيارى پرورش داده است كه عن قريب از آنها ياد خواهيم كرد،و در سال‏1197 درگذشت (47) .

اسلاید 6: احیاکننده و نشردهنده فلسفه ملاصدرا1.آقا محمد بيد آبادى گيلانى اصفهانى.از اعاظم حكماى قرون اخيره و احيا كننده فلسفه ملا صدراست.از زمان صدر المتالهين به بعد هر چند افكار و انديشه‏هاى او در ميان فضلا خصوصا آنان كه سلسله شاگردى‏شان به خود وى مى‏رسيده مطرح بوده است،ولى ظاهرا هنوز موج افكار پيشينيان از قبيل بو على و شيخ اشراق غلبه داشته است،خصوصا در نحله‏اى كه از ميرفندرسكى و سپس ملا رجبعلى تبريزى انشعاب يافته است. چنانكه مى‏دانيم-و خود ملا صدرا نيز بازگو مى‏كند-ملا صدرا در زمان خودش شهرت و احترامى نداشته است،مانند يكى از طلاب عادى زندگى مى‏كرده (46) در صورتى كه ملا رجبعلى تبريزى(مثلا)كه تقريبا معاصر اوست در مرحله‏اى از احترام بود كه شاه و وزرا به ديدارش مى‏شتافته‏اند.انديشه‏هاى صدرا تدريجا شناخته شد و رو آمد.ظاهرا آن دهانه فرهنگ كه اين آب جارى زير زمينى از آنجا كاملا ظاهر شد و بر همه پديدار گشت،مرحوم آقا محمد بيد آبادى است.

اسلاید 7: رساله در سیر و سلوکرساله «مبدأ و معاد»

اسلاید 8: ملامحمد مهدی نراقی (1209)

اسلاید 9: 2.ملا مهدى نراقى كاشانى.از اعاظم فقها و حكماست.او و پسرش ملا احمد نراقى از بزرگان علماى اسلام به شمار مى‏روند و هر دو به جامعيت معروفند.مرحوم سيد محمد باقر شفتى اصفهانى و حاج محمد ابراهيم كلباسى نزد او تحصيل حكمت كرده‏اند (48) و خود وى شاگرد ملا اسماعيل خواجويى بوده است (49) .

اسلاید 10: محمد مهدی بن ابی ذر بن حاج محمد نراقیاحتمالا متولد 1128شاید1146 و شاید 1149نراق: قریه ای از توابع کاشانتحصیلات در اصفهان و کربلا ونجفمتوفی 1209 در نجف اشرفبنا به محاسبه مرحوم مظفر در 81 سالگی بنا به زنوزی در ریاض الجنه در 63 سالگی و بنا به نقل کوهساری 60 سالگی

اسلاید 11: احتمالا متولد 1128ولم يذكر التأريخ سنة ولادته ، وعلى التقريب يمكن استخراجها من بعض المقارنات التأريخية ، فإنه تلمذ - في أول نشأته على ما يظهر - على الشيخ المحقق الحكيم المولى إسماعيل الخاجوئي ثلاثين سنة ، مع العلم أن أستاذه هذا توفي عام 1173 ، فتكون أول تلمذته عليه عام 1143 على أقل تقدير ، إذا فرضنا أنه لازمه إلى حين وفاته . ولنفرض على أقرب تقدير أنه قد حضر عليه وهو في سن 15 عاما ، وعليه فتكون ولادته عام 1128 أو قبل ذلك . أما وفاته فقد كانت عام 1209 في النجف الأشرف ، ودفن فيها ، فيكون قد بقي بعد وفاة أستاذه الوحيد البهبهاني سنة واحدة ، ويكون عمره 81 عاما على الأقل .وفي ( رياض الجنة ) المخطوط ، تأليف السيد حسن الزنوزي المعاصر للمترجم له - حسب نقل الأستاذ حسن النراقي - : إن عمره كان 63 سنة ، فتكون ولادته سنة 1146 ه‍ . وهذا لا يتفق أبدا مع ما هو معروف في تأريخه : إنه تلمذ على المولى إسماعيل الخاجوئي ثلاثين سنة ، لأنه يكون عمره على حسب هذا التأريخ حين وفاة أستاذه 27 سنة فقط .

اسلاید 12: یکی از نوابغ دهر، جامع معقول و منقول، دائره المعارف ناطق، مجتهد، حکیم عارف و ریاضی داندر اصفهان زبان و خط عبری را هم فراگرفته بود

اسلاید 13: شخصیت نراقیوتلاحظ قوة شخصية شيخنا المترجم له في صبره وقوة إرادته وتفانيه في طلب العلم ، ثم عزة نفسه

اسلاید 14: استاداندر اصفهان:إن أسبق أساتذته وأكثرهم حضورا عنده هو المولى إسماعيل الخاجوئي المتقدم الذكر . وهذا الأستاذ كان مقره في أصفهان ، وفيها توفي ودفن ، والظاهر أنه لم ينتقل عنها حتى في الكارثة التأريخية المفجعة التي أصابتها من الأفغانيين الذين انتهكوها بما لم يحدث التأريخ عن مثلها ، وذلك سنة 1134 . فتكون نشأة شيخنا المترجم له العلمية في مبدأ تحصيله في أصفهان على هذا الشيخ الجليل . والظاهر أنه عليه قرأ الفلسفة ، لأن هذا الشيخ من أساتذة الفلسفة المعروفين الذين تنتهي تلمذتهم في ذلك العصر إلى المولى صدر الدين الشيرازي صاحب الأسفار . وكفى أن من تلاميذه المولى محراب ، الآلهي المعروف ، الذي طورد لقوله بوحدة الوجود ، ولما جاء إلى إحدى العتبات المقدسة متخفيا . وجد في الحرم شيخا ناسكا يسبح بلعن ملا صدرا وملا محراب ، ولما سأله عن السبب في لعنهما قال : لأنهما يقولان بوحدة واجب الوجود ) ، فقال له ساخرا : إنهما حقا يستحقان منك اللعن ! الشيخ محمد بن الحكيم العالم الحاج محمد زمان ، والشيخ محمد مهدي الهرندي . وهما من أساتذة الفلسفة على ما يظهر . محمد مهدی بن شیخ بهاء الدین عاملیولا شك أنه انتقل إلى كربلا والنجف ، فدرس على الأعلام الثلاثة : الوحيد البهبهاني الآتي ذكره - وهو آخر أساتذته وأعظمهم ، وتخريجه كان على يديه – والفقيه العالم صاحب الحدائق الشيخ يوسف البحراني المتوفى 1186 ، والمحقق الجليل الشيخ مهدي الفتوني المتوفى 1183 .

اسلاید 15: عصر نراقی دو ویژگی:قوت گرفتن تصوفاخباری گری به زعامت محمد امین استرآبادی (1033)، صاحب کتاب «الفوائد المدنیه»شیخ یوسف بحرانی مخالفان اخباری گری:وحید بهبهانی (استاد نراقی)، سید بحرالعلوم، شیخ جعفر کاشف الغطاء

اسلاید 16: موضع نراقیطرفداری از مخالفان اخباری گریدر «جامع السعادات» جانب فلاسفه را می گیرددر فصل«مجاری التفکیر فی المخلوقات»

اسلاید 17: آثارجامع السعادات - محمد مهدي النراقي - ج 1 - ص 15 – 20مقدمه مظفر

اسلاید 18: ( في الفقه ) : 1 - ( لوامع الأحكام في فقه شريعة الإسلام ) : وهو كتاب استدلالي مبسوط ، وقد خرج منه كتاب الطهارة في مجلدين يقرب من ( 30 ) ألف بيت . 2 - ( معتمد الشيعة في أحكام الشريعة ) : هو أتم استدلالا وأخصر تعبيرا من كتاب اللوامع السالف الذكر ، خرج منه كتاب الطهارة ونبذ من الصلاة والحج والتجارة والقضاء . قال في الروضات عن الكتابين : ينقل عنهما ولده المحقق في المستند والعوائد كثيرا . 3 - التحفة الرضوية في المسائل الدينية ) : في الطهارة والصلاة فارسي ، يقرب من ( 10 ) آلاف بيت . 4 - ( أنيس التجار ) : في المعاملات ، فارسي ، يقرب من ( 8 ) آلاف بيت . 5 - ( أنيس الحجاج ) : في مسائل الحج والزيارات ، فارسي ، يقرب ‹ صفحه 14 › من ( 4 ) آلاف بيت . 6 - ( المناسك المكية ) : في مسائل الحج أيضا ، يقرب من ألف بيت 7 - ( رسالة صلاة الجمعة ) : ذكرها وما قبلها حفيده ( الأستاذ حسن النراقي ) في رسالته لنا . ( في أصول الفقه ) : 8 - ( تجريد الأصول ) : مشتمل على جميع مسائل الأصول مع اختصاره ، يقرب من ( 3 ) آلاف بيت . قال عنه في الروضات : شرحه ولده في مجلدات غفيرة جمة . 9 - ( أنيس المجتهدين ) : توجد منه نسخة مخطوطة في مكتبة الإمام أمير المؤمنين ( ع ) العامة بالنجف الأشرف ( برقم 408 - سجل المخطوطات ) ، تقع في 411 صفحة ، بخط محمد حسين بن علي نقي البزاز ، فرغ منها بتأريخ 3 صفر من سنة 1181 . وفي تقدير رياض الجنة يقرب من ( 10 ) آلاف بيت . 10 - ( جامعة الأصول ) : يقرب من ( 5 ) آلاف بيت . 11 - ) رسالة في الإجماع ( : يقرب من 3 ) آلاف بيت .

اسلاید 19: ( في الحكمة والكلام ) :12 - ( جامع الأفكار ) : في الإلهيات ، يقرب من ( 30 ) ألف بيت ، قد فرغ من تأليفه سنة 1193 ، وعليه فليس هو من أوائل مؤلفاته ، كما قال عنه صاحب ( رياض الجنة ) ، وستجد راموزا للصفحتين الأولى والأخيرة منه بخط المؤلف ، منقولتين عن النسخة التي هي بحوزة أحد أحفاده ( الأستاذ حسن النراقي ) . والذي يجلب الانتباه في الصفحة الأخيرة ما ذكره من الحوادث المروعة في الوباء وغيره التي وقعت في تلك الفترة . 13 - ( قرة العيون ) : في أحكام الوجود والماهية ، يقرب من ( 5 ) آلاف بيت . 14 - ( اللمعات العرشية ) : في حكمة الاشراق ، يقرب من ( 25 ) ألف بيت . 15 - ( اللمعة ) : وهو مختصر اللمعات ، تقرب من ألفي بيت . 16 - ( الكلمات الوجيزة ) : وهو مختصر اللمعة ، يقرب من ثمانمائة بيت . ‹ صفحه 15 › 17 - ( أنيس الحكماء ) : في المعقول ، وهو من أواخر تأليفاته ، لم يتم . إحتوى على نبذ من الأمور العامة والطبيعيات ، يقرب من ( 4 ) آلاف بيت . 18 - ( أنيس الموحدين ) : في أصول الدين ، فارسي ، يقرب من ( 4 ) آلاف بيت . 19 - ( شرح الشفا ) : في الإلهيات ، النسخة الأصلية بخط المؤلف موجودة عند أحد أحفاده ( الأستاذ حسن النراقي ) . 20 - ( الشهاب الثاقب ) : في الإمامة ، في رد رسالة الفاضل البخاري ، يقرب من ( 5 ) آلاف بيت .

اسلاید 20: ( في الرياضيات ) : 21 - ( المستقصى ) : في علوم الهيئة ، خرج منه مجلدان إلى مبحث أسناد الحركات ، يقرب من ( 40 ) ألف بيت ، قال عنه في رياض الجنة : لم يعمل أبسط وأدق منه في علم الهيئة ، ولقد طبق فيه أكثر البراهين الهندسية بالدلائل العقلية ، لم يتم . 22 - ( المحصل ) : كتاب مختصر في علم الهيئة ، يقرب من ( 5 ) آلاف بيت . 23 - ( توضيح الأشكال ) : في شرح تحرير إقليدس الصوري في الهندسة ، وقد شرحه إلى المقالة السابعة ، فارسي ، يقرب من ( 16 ) ألف بيت . 24 - ( شرح تحرير أكرثا ذو سنيوس ) يقرب من ( 3 ) آلاف بيت . 25 - ( رسالة في علم عقود الأنامل ) : فارسية ، تقرب من ألف بيت . 26 - ( رسالة في الحساب ) : ذكرها في روضات الجنات .

اسلاید 21: ( في الأخلاق والمواعظ ) : 27 - ( جامع السعادات ) : هذا المطبوع بثلاثة أجزاء - حسب تقسيمنا له - قال عنه في رياض الجنة : يقرب من ( 25 ) ألف بيت . وقد طبع في في إيران على الحجر سنة 1312 بجزءين ، وسيأتي وصفه ، وقد تقدم شئ من وصفه . وهذه الطبعة الثالثة له على الحروف بالنجف الأشرف . 28 - ( جامع المواعظ ) : في الوعظ ، يقرب من ( 40 ) ألف بيت ، لم يتم ‹ صفحه 16 › في المتفرقات : 29 - ( محرق القلوب ) : في مصائب آل البيت ، فارسي ، يقرب من ( 18 ) ألف بيت ، قال عنه في روضات الجنات : طريف الأسلوب .

اسلاید 22: 30 - ( مشكلات العلوم ) : في المسائل المشكلة من علوم شتى ، مطبوع على الحجر بإيران ، يشبه بعض الشئ كشكول البهائي . وقد نسج على منواله ولده المحقق في كتابه ( الخزائن ) المطبوع على الحجر بإيران . 31 - ( رسالة نخبة البيان ) : ذكرها حفيده الأستاذ حسن النراقي . 32 - ( معراج السماء ) : ذكره أيضا حفيده المذكور .

اسلاید 23: دیوان اشعار (طائر قدسی)

اسلاید 24: جامع السعاداتهم پایه آثار مهم اخلاقی:ابن مسکویه (421)ترتیب السعاده، تهذیب الاخلاقغزالی (505)احیاء علوم الدینخواجه نصیر الدین طوسی (673)اخلاق ناصری، اوصاف الاشرافدر این کتاب با روح علمی و فلسفی به آیات وروایات استشهاد شده، و با اینکه روح اشراقی بر بیشتر مباحث آن سیطره دارد، جسته و گریخته بر صوفیه حمله می کند و از مشرب غزالی فاصله می گیرد.نظر نراقی در اخلاق همچون اسلاف او، بر تفکر «وسط و طرف» مبتنی است که حد وسط افراط و تفریط است و در اخلاق ارسطویی نیز بدان تکیه شده است.

اسلاید 25: افادات نراقی 1 در ساقی نامهبیا ساقیا من به قربان توفدای تو و عهد وپیمان تومی ای ده که افزایدم عقل جانفتد در دلم عکس روحانیانشنیدم ز قول حکیم مهینفلاطون مه ملک یونان زمینکه می بهجت افزا واندُه زداستهمه دردها را شفا ودواستنه زان می که شرع رسول انامشمرده خبیث و نموده حراماز آن می که پروردگار غفورنموده است نامش شراب طهوربیا ساقی ای مشفق چاره سازبده یک قدح زان می غم گذار

اسلاید 26: نظر به آیه کریمه:وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَاباً طَهُوراً«دهر، 21»این شراب ابرار را از هر چه غیر خداست پاک می کند

اسلاید 27: افادات نراقی 2تجرد نفس ناطقه:در ابتدای «جامع السعادات» دلایلی آورده استاخلاق بر فنا ناپذیری نفس مبتنی است و الا سعادت ابدی بی معناست

اسلاید 28: افادات نراقی 3ان العمل نفس الجزاءتجسم یا تجسد اعمالهر عمل صورتی دارد که در برزخ، آن عمل بر آن صورت بر عاملش ظاهر می شود و صورت انسان در آخرت، نتیجه و غایت فعل او در دنیاست

اسلاید 29: 3.ميرزا ابو القاسم حسينى خاتون آبادى (1203)

اسلاید 30: 3.ميرزا ابو القاسم حسينى خاتون آبادى معروف به‏«مدرس‏».از مشاهير مدرسين فلسفه در اصفهان و از خانواده مير محمد حسين خاتون آبادى سبط مجلسى بوده است (50) .شاگرد ملا اسماعيل خواجويى بوده (51) و در سال‏1203 درگذشته است.

اسلاید 31: 4.ملا محراب گيلانى (1197)

اسلاید 32: 4.ملا محراب گيلانى،حكيم و عارف مشهور.ريحانة الادب او را از شاگردان خواجويى و بيد آبادى شمرده است (52) ولى روضات از او فقط به عنوان شاگرد خواجويى ياد كرده است (53) . بنابر نقل آقاى آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى در نقباء البشر(صفحه 1114)مرحوم ميرزا عبد الرزاق خان بغايرى صاحب كتاب معرفة القبله كه در سال 1372 هجرى قمرى وفات كرد،از دختر زادگان ملا محراب بوده است.ملا محراب در سال‏1197 درگذشته است (54) .

اسلاید 33: طبقه بیست و هشتم1.ملا على نورى مازندرانى اصفهانى. ‏1246 2.حاج ملا احمد نراقى فرزند حاج ملا مهدى نراقى سابق الذکر 1244 یا 1245 3.میرزا مهدى بن میرزا هدایت الله شهید مشهدى. 1152 1218

اسلاید 34: طبقه بيست و هشتم 1.ملا على نورى مازندرانى اصفهانى.از بزرگترين حكماى الهى اسلامى و از افراد معدود انگشت‏شمار سه چهار قرن اخير است كه تا عمق فلسفه صدرايى نفوذ كرده‏اند.ابتداى تحصيلش در مازندران و قزوين بوده،سپس به اصفهان آمده و از محضر درس آقا محمد بيد آبادى و سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى استفاده كرده و خود بزرگترين حوزه حكمت را در اصفهان داير كرده است. ملا على نورى از نظر تدريس و تشكيل حوزه درسى و تربيت‏شاگردان و طولانى بودن مدت كار تدريس و ربيت‏شاگرد(گفته شده قريب هفتاد سال)و ترويج علوم عقلى،كم نظير و شايد بى نظير است. هنگامى كه مرحوم محمد حسين خان مروى مدرسه مروى را در تهران ساخت،از فتحعليشاه تقاضا كرد ملا على نورى را از اصفهان براى تدريس معقول در اين مدرسه دعوت كند.شاه از او دعوت كرد و او در جواب نوشت در اصفهان دو هزار محصل مشغول تحصيل‏اند كه چهار صد نفر آنها-بلكه متجاوز-كه شايسته حضور درس اين دعاگو هستند در حوزه درس دعاگو حاضر مى‏شوند،چنانچه به تهران بيايد اين حوزه از هم مى‏پاشد.شاه مجددا از او خواست‏يكى از بهترين شاگردهاى خود را براى تدريس در اين مدرسه انتخاب كند و او ملا عبد الله زنوزى را انتخاب كرد و فرستاد (55) . همه اين شاگردان از حومه اصفهان نبوده‏اند،از اطراف و اكناف در حوزه درس اين مرد بزرگ-كه مى‏گويند در حدود هفتاد سال تدريس كرده-شركت كرده‏اند و به اطراف پراكنده شده و علم و حكمت را با خود پراكنده‏اند. صاحب روضات مى‏گويد:در كودكى او را در حالى كه پير مردى سپيد مو بود ديده‏ام.در مسجد سيد به نماز مرحوم سيد محمد باقر حجة الاسلام مى‏آمد و بعد از نماز با هم جلسه مى‏كردند.سيد حجة الاسلام خود زمانى شاگرد او بوده است.او و مرحوم حاجى كلباسى-كه مرجعيت و رياست اصفهان را داشتند و فوق العاده محترم بودند-ملا على نورى را در مجالس بر خود مقدم مى‏داشتند (56) . با وجود حكماى بزرگ ديگر در آن زمان،آنچه بعدها ادامه يافت از طريق اين مرد بزرگ بود.بعضى حواشى مختصر و كوتاه از او بر اسفار باقى است كه در نهايت متانت و دقت است.گويند تفسير بزرگى بر سوره توحيد نوشته است.وى در سال‏1246 درگذشته است (57) . 2.حاج ملا احمد نراقى فرزند حاج ملا مهدى نراقى سابق الذكر.مانند پدر خود جامع الفنون و مفتى و مجتهد و مرجع فتوا بوده است.معقول را از پدر خود فرا گرفته است.در سال 1244 يا 1245 درگذشته است (58) . مرحوم علامه تهرانى در الكرام البررة و نقباء البشر نقل از كتاب لباب الالقاب مرحوم ملا حبيب الله كاشانى،نام گروهى از اهل معقول را در قرن‏13 و 14 در كاشان مى‏برد كه نشان مى‏دهد كاشان تا نزديك به زمان ما از مراكز معقول بوده است. ظاهرا علوم معقول در كاشان وسيله نراقيها رواج يافت. 3.ميرزا مهدى بن ميرزا هدايت الله شهيد مشهدى.اين مرد از مشاهير فقها و معاريف علماى آن عصر است.در فقه و اصول از تلاميذ وحيد بهبهانى است.معاصر سيد مهدى بحر العلوم و شيخ جعفر كاشف الغطاء است.ظاهرا اصفهانى الاصل است. در اصفهان در حوزه درس آقا محمد بيد آبادى حكمت آموخته و در مشهد اقامت كرده و فقه و اصول و معقول تدريس مى‏كرده است.ملا على نورى كه همدوره و همدرس او در حوزه بيد آبادى است،ضمن يك استفتاء از ميرزا ابو القاسم قمى-كه در روضات مسطور است-به مناسبتى از او به عنوان ميرزا مهدى مشهدى ياد مى‏كند.اين مرد رياضيات نيز مى‏دانسته و آن را نزد پدر زن خود شيخ حسين عاملى مشهدى آموخته است.فرزندانش ميرزا هدايت الله و ميرزا عبد الجواد و ميرزا داود همه در فنون حكمت وارد بوده‏اند.دو فرزند اخير در رياضيات سرآمد عصر در خراسان به شمار مى‏رفته‏اند.علم و حكمت در خاندان سيد مهدى شهيد در حدود صد و پنجاه سال ادامه يافت.مرحوم حاج ميرزا حبيب رضوى مجتهد حكيم عارف شاعر مشهدى معروف(متوفى در1327)نبيره اوست،و همچنين مرحوم آقا بزرگ حكيم شهيدى مشهدى استاد مسلم فلسفه خراسان در حدود نيمه قرن چهاردهم هجرى قمرى،متوفى در 1355 نبيره ديگر اوست و ذكرش خواهد آمد. ميرزا مهدى اشارات شيخ و پاره‏اى از كتب رياضى تدريس مى‏كرده.در سال 1152 متولد و در سال 1218 در بست‏بالا خيابان مشهد در جريان دفاع از حقوق مردم و مبارزه با دستبرد نادر ميرزا نوه نادرشاه به اموال آستانه مقدسه رضوى،به دست نادر ميرزا شهيد شد (59) .

اسلاید 35: آخوندملا علي نوري (1246)

اسلاید 36: 1.ملا على نورى مازندرانى اصفهانى.از بزرگترين حكماى الهى اسلامى و از افراد معدود انگشت‏شمار سه چهار قرن اخير است كه تا عمق فلسفه صدرايى نفوذ كرده‏اند.ابتداى تحصيلش در مازندران و قزوين بوده،سپس به اصفهان آمده و از محضر درس آقا محمد بيد آبادى و سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى استفاده كرده و خود بزرگترين حوزه حكمت را در اصفهان داير كرده است. ملا على نورى از نظر تدريس و تشكيل حوزه درسى و تربيت‏شاگردان و طولانى بودن مدت كار تدريس و ربيت‏شاگرد(گفته شده قريب هفتاد سال)و ترويج علوم عقلى،كم نظير و شايد بى نظير است. هنگامى كه مرحوم محمد حسين خان مروى مدرسه مروى را در تهران ساخت،از فتحعليشاه تقاضا كرد ملا على نورى را از اصفهان براى تدريس معقول در اين مدرسه دعوت كند.شاه از او دعوت كرد و او در جواب نوشت در اصفهان دو هزار محصل مشغول تحصيل‏اند كه چهار صد نفر آنها-بلكه متجاوز-كه شايسته حضور درس اين دعاگو هستند در حوزه درس دعاگو حاضر مى‏شوند،چنانچه به تهران بيايد اين حوزه از هم مى‏پاشد.شاه مجددا از او خواست‏يكى از بهترين شاگردهاى خود را براى تدريس در اين مدرسه انتخاب كند و او ملا عبد الله زنوزى را انتخاب كرد و فرستاد (55) . همه اين شاگردان از حومه اصفهان نبوده‏اند،از اطراف و اكناف در حوزه درس اين مرد بزرگ-كه مى‏گويند در حدود هفتاد سال تدريس كرده-شركت كرده‏اند و به اطراف پراكنده شده و علم و حكمت را با خود پراكنده‏اند. صاحب روضات مى‏گويد:در كودكى او را در حالى كه پير مردى سپيد مو بود ديده‏ام.در مسجد سيد به نماز مرحوم سيد محمد باقر حجة الاسلام مى‏آمد و بعد از نماز با هم جلسه مى‏كردند.سيد حجة الاسلام خود زمانى شاگرد او بوده است.او و مرحوم حاجى كلباسى-كه مرجعيت و رياست اصفهان را داشتند و فوق العاده محترم بودند-ملا على نورى را در مجالس بر خود مقدم مى‏داشتند (56) . با وجود حكماى بزرگ ديگر در آن زمان،آنچه بعدها ادامه يافت از طريق اين مرد بزرگ بود.بعضى حواشى مختصر و كوتاه از او بر اسفار باقى است كه در نهايت متانت و دقت است.گويند تفسير بزرگى بر سوره توحيد نوشته است.وى در سال‏1246 درگذشته است (57) .

اسلاید 37: علی بن جمشید نوریبزرگترین استاد فلسفه ملاصدرا و احیاکننده فلسفه صدرااز بزرگترين حكماى الهى اسلامى و از افراد معدود انگشت‏شمار سه چهار قرن اخير است كه تا عمق فلسفه صدرايى نفوذ كرده‏اند.ابتداى تحصيلش در مازندران و قزوين بوده،سپس به اصفهان آمده و از محضر درس آقا محمد بيد آبادى و سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى استفاده كرده و خود بزرگترين حوزه حكمت را در اصفهان داير كرده است. ملا على نورى از نظر تدريس و تشكيل حوزه درسى و تربيت‏شاگردان و طولانى بودن مدت كار تدريس و ربيت‏شاگرد(گفته شده قريب هفتاد سال)و ترويج علوم عقلى،كم نظير و شايد بى نظير است. هنگامى كه مرحوم محمد حسين خان مروى مدرسه مروى را در تهران ساخت،از فتحعليشاه تقاضا كرد ملا على نورى را از اصفهان براى تدريس معقول در اين مدرسه دعوت كند.شاه از او دعوت كرد و او در جواب نوشت در اصفهان دو هزار محصل مشغول تحصيل‏اند كه چهار صد نفر آنها-بلكه متجاوز-كه شايسته حضور درس اين دعاگو هستند در حوزه درس دعاگو حاضر مى‏شوند،چنانچه به تهران بيايد اين حوزه از هم مى‏پاشد.شاه مجددا از او خواست‏يكى از بهترين شاگردهاى خود را براى تدريس در اين مدرسه انتخاب كند و او ملا عبد الله زنوزى را انتخاب كرد و فرستاد (55) . همه اين شاگردان از حومه اصفهان نبوده‏اند،از اطراف و اكناف در حوزه درس اين مرد بزرگ-كه مى‏گويند در حدود هفتاد سال تدريس كرده-شركت كرده‏اند و به اطراف پراكنده شده و علم و حكمت را با خود پراكنده‏اند.

اسلاید 38: شاگردانمیرزا حسن نوری فرزند ملا علی نوریملارضای تبریزیمیرزا حسن چینیملا مصطفی قمشه ایمیرزا ابوالقاسم راز (رکن وقت سلسله ذهبیه)ملا محمد اسماعیل واحدالعین اصفهانی، شارح عرشیهملا عبدالجواد مدرس خراسانیسید رضی لاریجانیآخوند ملاعلی قزوینیآخوند ملا عبدالله زنوزیمحمد جعفر لنگرودی لاهیجیآخوند ملا اسماعیل درکوشکیحکیم حاج ملا هادی سبزواریملا زین العابدین نوری

اسلاید 39: آثارتفسیر سوره حمدبه شعر که مشتمل بر 3000 بیت است.الرد علی القادری النصرانیدر پاسخ پادری نصرانی که بر اسلام ردیه ای نوشتحاشیه بر شواهدحاشیه بر مشاعرحاشیه بر شوارقحاشیه بر اسرارالآیاتحاشیه بر شرح اصول کافی ملاصدراممجموعه اجوبه فارسی

اسلاید 40: حاج ملا احمد نراقی (1185- 1245)

اسلاید 41: 2.حاج ملا احمد نراقى فرزند حاج ملا مهدى نراقى سابق الذكر.مانند پدر خود جامع الفنون و مفتى و مجتهد و مرجع فتوا بوده است.معقول را از پدر خود فرا گرفته است.در سال 1244 يا 1245 درگذشته است (58) . مرحوم علامه تهرانى در الكرام البررة و نقباء البشر نقل از كتاب لباب الالقاب مرحوم ملا حبيب الله كاشانى،نام گروهى از اهل معقول را در قرن‏13 و 14 در كاشان مى‏برد كه نشان مى‏دهد كاشان تا نزديك به زمان ما از مراكز معقول بوده است. ظاهرا علوم معقول در كاشان وسيله نراقيها رواج يافت.

اسلاید 42: فرزند ملا مهدیذوفنونتحصیلات نزد پدر در کاشانتحصیلات در عتبات عالیاتمهاجرت به نراقصاحب مرجعیت عامه پس از پدر

اسلاید 43: استادانوحید بهبهانیشیخ جعفر کاشف الغطامیرزا محمد مهدی شهرستانیآقا سید علی طباطبایی صاحب «ریاض»

اسلاید 44: شاگردانشیخ مرتضی انصاریآقا محمد باقر هزار جریبیمحمد علی آرانی کاشانیسید محمد شفیع چاپلقی

اسلاید 45: نقش تاریخی نراقیدر دوره فتحعلی شاه پس از شکست ایران در جنگ با روسها (1230 ه.ق./ 1815 م) روسها قسمتی از نواحی ایران را اشغال نموده و بد رفتاری آغاز نمودند و در تاریخ پنجم ذیحجه سال 1241 هجری آقا سید محمد مجتهد به همراه یمصد تن از روحانیون وارد سلطانیه شدند. و دسته ای دیگر به سرپرستی نراقی نزد فتحعلی شاه رفتند و حمله ایرانیها از ذیحجه 1241 هجری آغاز شد و تا آخر محرم سال 1242 ادامه داشت و موجب شد تمام نواحی که مطابق «معاهده گلستان» تسلیم روسها شده بود از جانب قوای ایران پس گرفته شود.

اسلاید 46: تناظر آثارملا احمدمستندالشیعهشرح تجرید الاصول 7 جمعراج السعاداتطاقدیسخزائن در علومملا مهدیمعتمدالشیعه در فقهتجرید الاصولجامع السعاداتطائر قدسیمشکلات العلوم

اسلاید 47: وفاتیکشنبه 23 ربیع الثانی 1245 در نراقمدفن: نجف

اسلاید 48: 3.ميرزا مهدى بن ميرزا هدايت الله شهيد مشهدى. (1152- 1218)

اسلاید 49: 3.ميرزا مهدى بن ميرزا هدايت الله شهيد مشهدى. (1152- 1218)اين مرد از مشاهير فقها و معاريف علماى آن عصر است.در فقه و اصول از تلاميذ وحيد بهبهانى است.معاصر سيد مهدى بحر العلوم و شيخ جعفر كاشف الغطاء است.ظاهرا اصفهانى الاصل است. در اصفهان در حوزه درس آقا محمد بيد آبادى حكمت آموخته و در مشهد اقامت كرده و فقه و اصول و معقول تدريس مى‏كرده است.ملا على نورى كه همدوره و همدرس او در حوزه بيد آبادى است،ضمن يك استفتاء از ميرزا ابو القاسم قمى-كه در روضات مسطور است-به مناسبتى از او به عنوان ميرزا مهدى مشهدى ياد مى‏كند.

اسلاید 50: اين مرد رياضيات نيز مى‏دانسته و آن را نزد پدر زن خود شيخ حسين عاملى مشهدى آموخته است.فرزندانش ميرزا هدايت الله و ميرزا عبد الجواد و ميرزا داود همه در فنون حكمت وارد بوده‏اند.دو فرزند اخير در رياضيات سرآمد عصر در خراسان به شمار مى‏رفته‏اند.علم و حكمت در خاندان سيد مهدى شهيد در حدود صد و پنجاه سال ادامه يافت.مرحوم حاج ميرزا حبيب رضوى مجتهد حكيم عارف شاعر مشهدى معروف(متوفى در1327)نبيره اوست،و همچنين مرحوم آقا بزرگ حكيم شهيدى مشهدى استاد مسلم فلسفه خراسان در حدود نيمه قرن چهاردهم هجرى قمرى،متوفى در 1355 نبيره ديگر اوست و ذكرش خواهد آمد. ميرزا مهدى اشارات شيخ و پاره‏اى از كتب رياضى تدريس مى‏كرده.در سال 1152 متولد و در سال 1218 در بست‏بالا خيابان مشهد در جريان دفاع از حقوق مردم و مبارزه با دستبرد نادر ميرزا نوه نادرشاه به اموال آستانه مقدسه رضوى،به دست نادر ميرزا شهيد شد (59) .

اسلاید 51: طبقه بیست و نهم1.میرزا حسن نورى فرزند ملا على نورى. 2.ملا اسماعیل بن ملا محمد سمیع در بکوشکى اصفهانى،معروف به واحد العین. ‏1277 3.ملا عبد الله زنوزى. ‏1257 4.ملا محمد جعفر لنگرودى لاهیجى. پیش از 1294 5.ملا آقاى قزوینى. 1282

اسلاید 52: طبقه بيست و نهم 1.ميرزا حسن نورى فرزند ملا على نورى.بعد از پدر،حوزه تدريس قابل توجهى تشكيل داد.مرحوم آقا على مدرس زنوزى تهرانى-كه ذكرش خواهد آمد-در مدتى كه به اصفهان رفته از محضر درس اين استاد استفاده كرده است.بنابر نقل استاد جلال الدين همايى در مقدمه برگزيده‏اى از اشعار سه شاعر بزرگ اصفهان برخى او را بر پدرش ترجيح مى‏داده‏اند.از او اثر قابل توجهى در دست نيست كه بشود درباره‏اش داورى كرد،ولى شاگردى افرادى نظير آقا على مدرس گواه صادقى ست‏بر مراتب فضلش.به هر حال از كسانى است كه در انتقال فلسفه از نسل پيش از خودش به نسل بعد از خودش عامل مؤثرى بوده است. 2.ملا اسماعيل بن ملا محمد سميع در بكوشكى اصفهانى،معروف به واحد العين.از اجلاى شاگردان ملا على نورى و استاد حاج ملا هادى سبزوارى است.حوزه درس قابل توجهى داشته.اسفار و مشاعر صدرا و شوارق لاهيجى را حاشيه كرده و عرشيه صدرا را شرح كرده است.در سال‏1277 در گذشته است (60) . 3.ملا عبد الله زنوزى.اين مرد همان است كه به تقاضاى محمد حسين‏خان مروى،حكيم نورى او را براى تدريس فلسفه از اصفهان به تهران فرستاد.مركزيت تهران در مقابل اصفهان كه تدريجا اصفهان از رونق افتاد،از اين زمان شروع شد. ملا عبد الله مطابق گزارشى كه فرزند برومند عاليقدرش آقا على مدرس داده است،مقدمات را در آذربايجان تحصيل كرده و سپس به كربلا رفته و از حوزه فقه صاحب رياض بهره‏مند شده و آنگاه مدتى در قم از محضر درس ميرزاى قمى مجتهد معروف بهره‏مند شده،بعد به اصفهان رفته و از محضر حكيم نورى حكمت آموخته و در سال‏1237 به تهران منتقل شده است.پس از بيست‏سال تدريس و افاضه در مدرسه مروى،در سال‏1257 به رحمت‏حق پيوسته است (61) . 4.ملا محمد جعفر لنگرودى لاهيجى.وى معاصر ملا عبد الله زنوزى و شاگرد سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى و ملا محراب گيلانى و مخصوصا ملا على نورى است.اثر معروف او شرح مشاعر ملا صدراست.اين شرح اخيرا به مناسبت چهارصدمين سال ولادت ملا صدرا با مقدمه‏اى انگليسى به قلم آقاى دكتر سيد حسين نصر و مقدمه‏اى فارسى به قلم استاد جلال الدين همايى و مقدمه‏اى فارسى به قلم استاد سيد جلال الدين آشتيانى چاپ شد.وى علاوه بر شرح مشاعر، شرح تجريد قوشجى و حاشيه خفرى بر شرح تجريد قوشجى را حاشيه كرده است.حاشيه شرح تجريد وى در سال 1255 مقارن ايام سلطنت محمد شاه تاليف شده است. تاريخ وفات او را نمى‏دانيم،آقاى همايى همين قدر مى‏نويسند:«على التحقيق پيش از 1294 بوده است‏». عجيب اين است كه علامه تهرانى مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ در كتاب الكرام البررة فى القرن الثالث‏بعد العشرة(صفحات‏239 و257)سه نفر را كه هر سه حكيم و همزمان و همنام و گيلانى بوده‏اند نام مى‏برند،يكى تحت عنوان شيخ جعفر لاهيجى و ديگرى تحت عنوان شيخ محمد جعفر لنگرودى(كه عرشيه ملا صدرا را شرح كرده)و سوم شيخ محمد جعفر لاهيجى كه مشاعر را شرح كرده و بر الهيات شرح تجريد حاشيه زده است. بسيار مستبعد است كه سه نفر حكيم به اين نام در يك عصر،اهل يك منطقه وجود داشته باشند،لهذا نيازمند به تحقيق بيشتر است. 5.ملا آقاى قزوينى.اين مرد نيز از افاضل شاگردان ملا على نورى است (62) .پس از مراجعت از اصفهان به قزوين،حوزه گرمى داير كرده و فضلا به حوزه‏اش مى‏شتافته‏اند.مرحوم آقا على مدرس زنوزى در گزارش زندگانى خود نوشته كه مدتى براى كسب فيض از محضر اين مرد بزرگ به قزوين رفته است.وى از كسانى است كه نزد ملا اسماعيل اصفهانى-كه شاگرد بزرگ ملا على نورى است-نيز تحصيل كرده است (63) .لهذا به اعتبارى مى‏توان او را از طبقه سى‏ام و هم طبقه حاجى سبزوارى شمرد.وى در سال 1282 درگذشته است (64) .

اسلاید 53: 1.ميرزا حسن نورى فرزند ملا على نورى

اسلاید 54: 1.ميرزا حسن نورى فرزند ملا على نورى.بعد از پدر،حوزه تدريس قابل توجهى تشكيل داد.مرحوم آقا على مدرس زنوزى تهرانى-كه ذكرش خواهد آمد-در مدتى كه به اصفهان رفته از محضر درس اين استاد استفاده كرده است.بنابر نقل استاد جلال الدين همايى در مقدمه برگزيده‏اى از اشعار سه شاعر بزرگ اصفهان برخى او را بر پدرش ترجيح مى‏داده‏اند.از او اثر قابل توجهى در دست نيست كه بشود درباره‏اش داورى كرد،ولى شاگردى افرادى نظير آقا على مدرس گواه صادقى ست‏بر مراتب فضلش.به هر حال از كسانى است كه در انتقال فلسفه از نسل پيش از خودش به نسل بعد از خودش عامل مؤثرى بوده است.

اسلاید 55: 2.ملا اسماعيل بن ملا محمد سميع در بكوشكى اصفهانى،معروف به واحد العين (1277)

اسلاید 56: 2.ملا اسماعيل بن ملا محمد سميع در بكوشكى اصفهانى،معروف به واحد العين.از اجلاى شاگردان ملا على نورى و استاد حاج ملا هادى سبزوارى است.حوزه درس قابل توجهى داشته.اسفار و مشاعر صدرا و شوارق لاهيجى را حاشيه كرده و عرشيه صدرا را شرح كرده است.در سال‏1277 در گذشته است (60) .

اسلاید 57: آثارشرح بر عرشیه ملاصدراحاشیه بر اسفار ملاصدراحاشیه بر شوارق لاهیجیحاشیه بر مشاعر ملاصدراحاشیه بر فن اول از مبدأ و معاد ملاصدرا

اسلاید 58: اختلاف در سال وفاتبه نقل آشتیانی1271سبزواری1237مطهری1277

اسلاید 59: 3.ملا عبد الله زنوزى (1257)

اسلاید 60: 3.ملا عبد الله زنوزى.اين مرد همان است كه به تقاضاى محمد حسين‏خان مروى،حكيم نورى او را براى تدريس فلسفه از اصفهان به تهران فرستاد.مركزيت تهران در مقابل اصفهان كه تدريجا اصفهان از رونق افتاد،از اين زمان شروع شد. ملا عبد الله مطابق گزارشى كه فرزند برومند عاليقدرش آقا على مدرس داده است،مقدمات را در آذربايجان تحصيل كرده و سپس به كربلا رفته و از حوزه فقه صاحب رياض بهره‏مند شده و آنگاه مدتى در قم از محضر درس ميرزاى قمى مجتهد معروف بهره‏مند شده،بعد به اصفهان رفته و از محضر حكيم نورى حكمت آموخته و در سال‏1237 به تهران منتقل شده است.پس از بيست‏سال تدريس و افاضه در مدرسه مروى،در سال‏1257 به رحمت‏حق پيوسته است (61) .

اسلاید 61: مرکزیت یافتن تهراناين مرد همان است كه به تقاضاى محمد حسين‏خان مروى،حكيم نورى او را براى تدريس فلسفه از اصفهان به تهران فرستاد.مركزيت تهران در مقابل اصفهان كه تدريجا اصفهان از رونق افتاد،از اين زمان شروع شد. البته مهاجرت استاد محمد رضا قمشه ای و آقامیرزا حسن حکیم و آقا میرزا ابوالحسن جلوه به تهران هم مؤثر بوده است.

اسلاید 62: آثارانوار جلیهشرح جامع حدیث کمیللمعات الهیهمنتخب خاقانیحاشیه بر اسرار الآیات ملاصدراحاشیه بر اسفار ملاصدراحاشیه بر شوارق لاهیجیحاشیه بر شواهدملاصدراحاشیه بر المبدأ و المعاد

اسلاید 63: 4.ملا محمد جعفر لنگرودى لاهيجى

اسلاید 64: 4.ملا محمد جعفر لنگرودى لاهيجى.وى معاصر ملا عبد الله زنوزى و شاگرد سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى و ملا محراب گيلانى و مخصوصا ملا على نورى است.اثر معروف او شرح مشاعر ملا صدراست.اين شرح اخيرا به مناسبت چهارصدمين سال ولادت ملا صدرا با مقدمه‏اى انگليسى به قلم آقاى دكتر سيد حسين نصر و مقدمه‏اى فارسى به قلم استاد جلال الدين همايى و مقدمه‏اى فارسى به قلم استاد سيد جلال الدين آشتيانى چاپ شد.وى علاوه بر شرح مشاعر، شرح تجريد قوشجى و حاشيه خفرى بر شرح تجريد قوشجى را حاشيه كرده است.حاشيه شرح تجريد وى در سال 1255 مقارن ايام سلطنت محمد شاه تاليف شده است. تاريخ وفات او را نمى‏دانيم،آقاى همايى همين قدر مى‏نويسند:«على التحقيق پيش از 1294 بوده است‏». عجيب اين است كه علامه تهرانى مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ در كتاب الكرام البررة فى القرن الثالث‏بعد العشرة(صفحات‏239 و257)سه نفر را كه هر سه حكيم و همزمان و همنام و گيلانى بوده‏اند نام مى‏برند،يكى تحت عنوان شيخ جعفر لاهيجى و ديگرى تحت عنوان شيخ محمد جعفر لنگرودى(كه عرشيه ملا صدرا را شرح كرده)و سوم شيخ محمد جعفر لاهيجى كه مشاعر را شرح كرده و بر الهيات شرح تجريد حاشيه زده است. بسيار مستبعد است كه سه نفر حكيم به اين نام در يك عصر،اهل يك منطقه وجود داشته باشند،لهذا نيازمند به تحقيق بيشتر است.

اسلاید 65: 4.ملا محمد جعفر لنگرودى لاهيجى.وى معاصر ملا عبد الله زنوزى و شاگرد سيد ابو القاسم مدرس اصفهانى و ملا محراب گيلانى و مخصوصا ملا على نورى است.تاريخ وفات او را نمى‏دانيم،آقاى همايى همين قدر مى‏نويسند:«على التحقيق پيش از 1294 بوده است‏».

اسلاید 66: عجيب اين است كه علامه تهرانى مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ در كتاب الكرام البررة فى القرن الثالث‏بعد العشرة(صفحات‏239 و257)سه نفر را كه هر سه حكيم و همزمان و همنام و گيلانى بوده‏اند نام مى‏برند،يكى تحت عنوان شيخ جعفر لاهيجى و ديگرى تحت عنوان شيخ محمد جعفر لنگرودى(كه عرشيه ملا صدرا را شرح كرده)و سوم شيخ محمد جعفر لاهيجى كه مشاعر را شرح كرده و بر الهيات شرح تجريد حاشيه زده است. بسيار مستبعد است كه سه نفر حكيم به اين نام در يك عصر،اهل يك منطقه وجود داشته باشند،لهذا نيازمند به تحقيق بيشتر است.

اسلاید 67: آثاراثر معروف او شرح مشاعر ملا صدراست.اين شرح اخيرا به مناسبت چهارصدمين سال ولادت ملا صدرا با مقدمه‏اى انگليسى به قلم آقاى دكتر سيد حسين نصر و مقدمه‏اى فارسى به قلم استاد جلال الدين همايى و مقدمه‏اى فارسى به قلم استاد سيد جلال الدين آشتيانى چاپ شد.وى علاوه بر شرح مشاعر، شرح تجريد قوشجى و حاشيه خفرى بر شرح تجريد قوشجى را حاشيه كرده است.حاشيه شرح تجريد وى در سال 1255 مقارن ايام سلطنت محمد شاه تاليف شده است.

اسلاید 68: 5.ملا آقاى قزوينى (1282)

اسلاید 69: .اين مرد نيز از افاضل شاگردان ملا على نورى است (62) .پس از مراجعت از اصفهان به قزوين،حوزه گرمى داير كرده و فضلا به حوزه‏اش مى‏شتافته‏اند.مرحوم آقا على مدرس زنوزى در گزارش زندگانى خود نوشته كه مدتى براى كسب فيض از محضر اين مرد بزرگ به قزوين رفته است.وى از كسانى است كه نزد ملا اسماعيل اصفهانى-كه شاگرد بزرگ ملا على نورى است-نيز تحصيل كرده است (63) .لهذا به اعتبارى مى‏توان او را از طبقه سى‏ام و هم طبقه حاجى سبزوارى شمرد.وى در سال 1282 درگذشته است (64) .

اسلاید 70: طبقه سى‏ام1.حاج ملا هادى سبزوارى. 1212 -‏1289 2.آقا على زنوزى،معروف به آقا على حکیم و آقا على مدرس. 1234 -‏1307 3.آقا محمد رضا حکیم قمشه‏اى. ‏1306 4.میرزا ابو الحسن جلوه 1238 - 1314

اسلاید 71: .حاج ملا هادى سبزوارى.بعد از ملا صدرا مشهورترين حكماى الهى سه چهار قرن اخير است.حاجى سبزوارى در سال 1212 در سبزوار متولد شد.هفت‏ساله بود كه پدرش مرد.در ده سالگى براى تحصيل به مشهد مقدس رفت و ده سال اقامت كرد.شهرت حكماى اصفهان او را به اصفهان كشانيد.در حدود هفت‏سال از محضر ملا اسماعيل در بكوشكى اصفهانى استفاده كرد و ضمنا در همان وقت دو سه سالى اواخر دوره حكيم نورى را درك كرد.سپس به مشهد مراجعت كرد و چند سالى در مشهد به تدريس پرداخت.آنگاه عازم بيت الله شد.در مراجعت اجبارا دو سه سالى در كرمان اقامت كرد.در مدت اقامت كرمان براى اين كه نفس خود را تربيت كند و رياضت دهد،سعى كرد ناشناخته بماند و در همه مدت به كمك خادم مدرسه به خدمت طلاب قيام مى‏كرد.بعد دختر همان خادم را به زنى گرفت و رهسپار سبزوار شد.قريب چهل سال بدون آنكه حتى يك نوبت از آن شهر خارج شود در آن شهر توقف كرد و به كار مطالعه و تحقيق و تدريس و تاليف و عبادت و رياضت نفس و تربيت‏شاگردان پرداخت تا عمرش به پايان رسيد. 2.آقا على زنوزى،معروف به آقا على حكيم و آقا على مدرس.فرزند ملا عبد الله زنوزى سابق الذكر و از اساتيد كم نظير دو قرن اخير است.در سال 1234 در اصفهان(سه سال قبل از حركت پدرش از اصفهان به تهران)متولد شد.از پدر معقولا و منقولا استفاده كرده است.براى تكميل علوم منقول به عتبات رفت و پس از مراجعت‏به تهران به اصفهان رفت و از محضر درس ميرزا حسن نورى فرزند ملا على نورى بهره‏مند شد.از آنجا به قزوين رفت و از درس ملا آقاى قزوينى استفاده كرد. بار ديگر به اصفهان رفت و مجددا در خدمت ميرزا حسن نورى به تكميل تحصيلات پرداخت.آنگاه به تهران مراجعت كرد و سالها در مدرسه سپهسالار قديم مدرس رسمى بود (87) و در سال‏1307 در تهران درگذشت. 3.آقا محمد رضا حكيم قمشه‏اى.او نيز از اعاظم حكما و اساطين عرفان قرون اخير است.آقا محمد رضا-كه شاگردان و دوستانش نام او را به صورت مخفف‏«آمرضا»تلفظ مى‏كردند-اهل قمشه(شهرضا)اصفهان است.در جوانى براى تحصيل به اصفهان مهاجرت كرد و از محضر ميرزا حسن نورى (88) و ملا محمد جعفر لنگرودى (89) بهره‏مند شد.سالها در اصفهان عهده‏دار تدريس فنون حكمت‏بود.حدود ده سال پايان عمر خود را در تهران به سر برد و در حجره مدرسه صدر مسكن گزيد و فضلا از محضر پر فيضش استفاده كردند.پرشورترين دوره زندگانى حكيم قمشه‏اى ده سال آخر است. وى مردى به تمام معنى وارسته و عارف مشرب بود،با خلوت و تنهايى مانوس بود و از جمع تا حدودى گريزان.در جوانى ثروتمند بود،در خشكسالى 1288 تمام ما يملك منقول و غير منقول خود را صرف نيازمندان كرد و تا پايان عمر درويشانه زيست. حكيم قمشه‏اى در اوج شهرت آقا على حكيم مدرس زنوزى و ميرزا ابو الحسن جلوه به تهران آمد و با آنكه مشرب اصلى‏اش صدرايى بود،كتب بو على را تدريس كرد و بازار ميرزاى جلوه را كه تخصصش در فلسفه بو على بود شكست،به طورى كه معروف شد:«جلوه از جلوه افتاد». حكيم قمشه‏اى هرگز جامه روستايى را از تن دور نكرد و در زى و جامه علما در نيامد.مرحوم جهانگيرخان قشقايى كه سالها شاگرد او بوده است نقل كرده كه به شوق استفاده از محضر حكيم قمشه‏اى به تهران رفتم.همان شب اول،خود را به محضر او رساندم.وضع لباسهاى او علمايى نبود،به كرباس فروش‏هاى سده مى‏مانست.حاجت‏خود را بدو گفتم.گفت:ميعاد من و تو فردا در خرابات.خرابات محلى بود در خارج خندق(قديم)تهران و در آنجا قهوه‏خانه‏اى بود كه درويشى آن را اداره مى‏كرد.روز بعد اسفار ملا صدرا را با خود بردم.او را در خلوتگاهى ديدم كه بر حصيرى نشسته بود.اسفار را گشودم.او آن را از بر مى‏خواند.سپس به تحقيق مطلب پرداخت.مرا آنچنان به وجد آورد كه از خود بى خود شدم،مى‏خواستم ديوانه شوم. حكيم حالت مرا دريافت،گفت:آرى،«قوت مى‏بشكند ابريق را» (90) . حكيم قمشه‏اى از ذوق شعرى عالى برخوردار بود و به‏«صهبا»تخلص مى‏كرده است.او در سال‏1306 در كنج‏حجره مدرسه، در تنهايى و خلوت و سكوتى عارفانه از دنيا رفت.قضا را آن روز مصادف بود با فوت مفتى بزرگ شهر مرحوم حاج ملا على كنى و در شهر غوغايى بر پا بود.دوستان و ارادتمندانش ساعتها پس از فوت او از درگذشتش آگاه شدند.آن گروه معدود،او را در سر قبر آقا به خاك سپردند (91) . حكيم قمشه‏اى آنچنان مرد كه زيست و آنچنان زيست كه خود در بيتى از يك غزل سروده و آرزو كرده بود: كاخ زرين به شهان خوش كه من ديوانه گوشه‏اى خواهم و ويرانه به عالم كم نيست (92) حكيم قمشه‏اى شاگردان بسيارى تربيت كرد.آقا ميرزا هاشم اشكورى،آقا ميرزا حسن كرمانشاهى،آقا ميرزا شهاب نيريزى،جهانگيرخان قشقايى،آخوند ملا محمد كاشى اصفهانى،ميرزا على اكبر يزدى مقيم قم،شيخ على نورى مدرس مدرسه مروى معروف به شيخ على شوارق،ميرزا محمد باقر حكيم و مجتهد اصطهباناتى مقيم نجف و مقتول در مشروطيت و مدفون در اصطهبانات،حكيم صفاى اصفهانى شاعر عارف معروف،شيخ عبد الله رشتى رياضى،شيخ حيدرخان نهاوندى قاجار،ميرزا ابو الفضل كلانتر تهرانى،ميرزا سيد حسين رضوى قمى،شيخ محمود بروجردى،ميرزا محمود قمى از آن جمله‏اند (93) . 4.ميرزا ابو الحسن جلوه،از مشاهير اساتيد و مدرسين اين طبقه است.سالهاى متمادى تدريس كرده و شاگردان بسيارى تربيت كرده است.مرحوم جلوه در سال 1238 متولد شده و در سال 1314 درگذشته است.مرحوم جلوه بيشتر طرفدار بو على بوده و به فلسفه ملا صدرا اعتقاد چندانى نداشته است.وى اهل اصفهان است و به تهران مهاجرت كرده است.جلوه شاگرد ميرزا حسن نورى و ميرزا حسن چينى از شاگردان ملا على نورى است.گويند جلوه ابتدا كه به تهران آمد،به قصد رفتن به سبزوار و استفاده از محضر حاجى سبزوارى(كه نيم طبقه بر او مقدم است)بود ولى منصرف شد و در تهران رحل اقامت افكند.جلوه و حكيم قمشه‏اى و آقا على مدرس سه مدرس نامدارى بودند كه حوزه تهران در اواخر قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم بر محور وجود آنها مى‏گرديد،ولى دو رقيب جلوه بر او از نظر علمى تقدم داشته‏اند.غالبا شاگردان آنها مانند افرادى كه در ذيل نام حكيم قمشه‏اى ياد كرديم مشتركند و شاگردان هر سه نفر بوده‏اند.

اسلاید 72: حاج ملا هادي سبزواري

اسلاید 73: .حاج ملا هادى سبزوارى.بعد از ملا صدرا مشهورترين حكماى الهى سه چهار قرن اخير است.حاجى سبزوارى در سال 1212 در سبزوار متولد شد.هفت‏ساله بود كه پدرش مرد.در ده سالگى براى تحصيل به مشهد مقدس رفت و ده سال اقامت كرد.شهرت حكماى اصفهان او را به اصفهان كشانيد.در حدود هفت‏سال از محضر ملا اسماعيل در بكوشكى اصفهانى استفاده كرد و ضمنا در همان وقت دو سه سالى اواخر دوره حكيم نورى را درك كرد.سپس به مشهد مراجعت كرد و چند سالى در مشهد به تدريس پرداخت.آنگاه عازم بيت الله شد.در مراجعت اجبارا دو سه سالى در كرمان اقامت كرد.در مدت اقامت كرمان براى اين كه نفس خود را تربيت كند و رياضت دهد،سعى كرد ناشناخته بماند و در همه مدت به كمك خادم مدرسه به خدمت طلاب قيام مى‏كرد.بعد دختر همان خادم را به زنى گرفت و رهسپار سبزوار شد.قريب چهل سال بدون آنكه حتى يك نوبت از آن شهر خارج شود در آن شهر توقف كرد و به كار مطالعه و تحقيق و تدريس و تاليف و عبادت و رياضت نفس و تربيت‏شاگردان پرداخت تا عمرش به پايان رسيد.

اسلاید 74: شرح حالمتولد 1212 ه.ق سبزوار سفر به اصفهان سفر مشهد و حج یک سال درکرمان وبازگشت به مشهد اقامت در وطن وتشکیل حوزه درس سبزوار(27سال) وفات :در 28 جمادى الأولى سال 1289 ه ق سبزوار

اسلاید 75: اساتيد 1 - حاج ملا حسين سبزوارى.مدت تلمذ 10 سال ، موضوع : اصول فقه و ادبيات عرب و علوم نقلى.2 - محمد ابراهيم كلباسى.مدت تلمذ يك ماه ، موضوع : فقه و اصول.3 - شيخ محمد تقى اصفهانى.مدت تلمذ يك ماه ، موضوع : فقه و اصول.4 - محمد على نجفى ، معروف به آقا نجفى.مدت تلمذ 2 سال ، موضوع : فقه و اصول.5 - ملا اسماعيل درب كوشكى اصفهانى.معروف به واحد العين ، مدت تلمذ 6 سال ، موضوع : حكمت.6 - ملا على نورى ، استاد ملا اسماعيل درب كوشكى.مدت تلمذ 2 سال ، موضوع : حكمت.7 - شيخ احمد احسائى.مدت تلمذ دو ماه ، موضوع : حكمت.

اسلاید 76: شاگردان شاگردان حكيم سبزوارى بسيار بوده‏اند كه نام بسيارى از آنها در تواريخ نيامده است ولى تعداد افرادى كه اسامى آنها بدست ما رسيده است حاكى از عظمت اوست ، اينك به نام تعدادى از آنها اشاره مى‏كنيم :1 - شيخ اعظم انصارى ، دو سال در مدرسه حاج حسن مشهد.2 - ملا محمد كاظم خراسانى ، معروف به آخوند خراسانى ، 1 سال در سبزوار.3 - ملا حسين‏قلى همدانى.4 - آقا ميرزا حسين ، امام جمعه كرمانى.5 - ملا عبد الكريم خبوشانى قوچانى.6 - آقا شيخ على فاضل تربتى.7 - آقا ميرزا عباس حكيم دارابى شيرازى.8 - سيد عبد الغفور دارابى شيرازى.9 - ميرزا آقا حكيم دارابى.10 - آقا ميرزا محمد يزدى ، معروف به فاضل يزدى.11 - حاج ميرزا سيد ابو طالب زنجانى.12 - حاج شيخ ملا اسماعيل عارف بجنوردى.13 - آقا ميرزا حسين سبزوارى.14 - آخوند ملا اسماعيل سبزوارى.15 - آخوند ملا غلام‏حسين شيخ الإسلام.16 - آقا ميرزا محمد سروقدى.17 - سيد احمد پيشاورى ، معروف به اديب.18 - آقا ميرزا محمد حكيم الهى.19 - فاضل مغيثه‏اى سبزوارى.20 - حكيم آخوند ملا عبد الوهاب مايوانى قوچانى.21 - حاج ملا عباس‏على فاضل خراسانى.22 - آخوند ملا ابراهيم سبزوارى.23 - شيخ محمد ابراهيم واعظ تهرانى.24 - آخوند ملا محمد ، فرزند حكيم.25 - حاجى ميرزا حسين سبزوارى.

اسلاید 77: مكتب علمى شهرت حكيم سبزوارى در زمينه شرح و بسط و تنظيم افكار صدر المتألهين است و مكتب فلسفى او همان مكتب صدر المتألهين كه بين چهار مشرب دينى ، اشراقى ، عرفانى و مشاء در تفكر اسلامى را جمع نموده است .

اسلاید 78: آثارالف : کتاب هاب : رسائل و مكاتباترسایل فارسیرسایل عربی

اسلاید 79: كتاب‏ها*1 - أسرار الحكم ، فارسى.2 - أسرار العبادة ، فقه.*3 - حاشيه بر اسفار.4 - حاشيه بر الشواهد الربوبية.5 - حاشيه بر المبدأ و المعاد ملا صدرا.6 - حاشيه مثنوى ، معروف به شرح مثنوى.7 - شرح الأسماء الحسنى ، شرح دعاى جوشن كبير.8 - شرح دعاى صباح حضرت على عليه السلام.9 - غرر الفرائد ، در حكمت.*10 - شرح غرر الفرائد ، معروف به شرح المنظومة.11 - اللآلي المنتظمة ، در منطق.*12 - شرح اللآلي المنتظمة ، معروف به شرح المنظومة.13 - ديوان شعر فارسى ، معروف به ديوان أسرار.14 - المحاكمات في الرد على الشيخية.15 - المقياس في المسائل الفقهية ، منظوم.16 - نبراس ، در فقه.17 - الرحيق في علم البديع.18 - راح الأفراح في علم البديع.19 - مطلع الشمس في معرفة الحق و شرح العينية ابن سينا.20 - كتاب في الحكمة.

اسلاید 80: رسائل فارسى1 - رساله هداية الطالبين.2 - جواب مسائل ميرزا ابو الحسن رضوى.3 - جواب مسائل شيخ محمد ابراهيم واعظ تهرانى.4 - جواب مسائل سيد صادق سمنانى.5 - جواب مسائل يكى از فضلاى ساكن قم.6 - جواب سؤالات ميرزا باباى گرگانى.7 - جواب مسأله آخوند ملا احمد دامغانى.

اسلاید 81: رسائل عربى1 - جواب مسائل ملا اسماعيل عارف بجنوردى ( الأجوبة الأسرارية ).2 - جواب مسائل ملا اسماعيل عارف بجنوردى.( اين رساله غير از قبلى است ).3 - جواب مسائل ملا احمد يزدى.4 - جواب مسائل فاضل تبتى.5 - جواب سؤالات ملا اسماعيل عارف بجنوردى.( اين نيز غير از دوتاى قبلى است ).6 - المحاكمات و المقاومات.رد و نقد شرح رساله علم شيخ احمد بحرينى بر رساله علم فيض.7 - رساله‏اى در اشتراك معنوى صفات كماليه وجود بين حق و خلق.8 - رساله مشاركت حد و برهان.9 - جواب مسائل سيد سميع خلخالى.10 - جواب مسائل ملا اسماعيل ميان‏آبادى.11 - شرح حديث علوى ( حديث النورانية ).

اسلاید 82: آثاردسته بندیالف : کتاب هافلسفیعرفانیفقهیادبات فارسیادبیات عربب : رسائل و مكاتباترسایل فارسیرسایل عربی 82

اسلاید 83: مهمترین آثار فلسفی و عرفانی غرر الفرائد ، در حكمت.شرح غرر الفرائد ، معروف به شرح المنظومة.اللآلي المنتظمة ، در منطق.شرح اللآلي المنتظمة ، معروف به شرح المنظومة.حاشيه بر اسفار.أسرار الحكم ، فارسى.حاشيه بر الشواهد الربوبية.حاشيه بر المبدأ و المعاد ملا صدرا.حاشيه مثنوى ، معروف به شرح مثنوى.شرح الأسماء الحسنى ، شرح دعاى جوشن كبير.شرح دعاى صباح حضرت على عليه السلام.ديوان شعر فارسى ، معروف به ديوان أسرار.83

اسلاید 84: شرح منظومه سبزواریاصل این کتاب منظومه ای است در قالب مثنوی درباره فلسفه وحکمت الهی که خود حاج ملا هادی سروده است.حاجی شرح منظومه را بین سنین 28 تا 48 سالگی و حواشی آن را بین 48 تا 69 سالگی تالیف کرده است.1049 بیتاین منظومه در دوقسمت منطق و حکمت است.قسمت منطق آن ”اللئالی المنتظمه“ و قسمت حکمت آن ”غرر الفرائد“ نام دارد.غرر الفرائد تمام مباحث فلسفه اسلامی را شامل می شود.حاج ملا هادی خود نیز برای آن شرح می نویسد تا بهتر فهمیده شود.علاوه بر شرح خود بر آن نیز حاشیه دارد.بر هیچ کتابی تا کنون نتوانسته است این کتاب از حیث روش و مبانی و جامعیت آن گردد.این کتاب تا کنون مهمترین کتاب آموزشی فلسفه اسلامی شناخته شده است.بسیاری از علمای پس از حاجی تنها به شرح و تعلیقه براین کتاب اکتفا نمودند و دیگر کتابی در فلسفه ننوشته اند.چهل واندی شرح و تعلیقهویژگی ها:جامع (دائره المعارفی در فلسفه)، فشرده، دقیق، عمیق و منسجمدسته بندی و تنظیم مطالب نسبت به اسفار منظمتر و دقیقتر است به ویژه در الاهیات بالمعنی الاخص84

اسلاید 85: شروح و تعلیقه های شرح منظومهچهل و اندیاولین شرح: ملا محمد سبزواریبرخی شروح و تعلیقات:تعلیقه میرزا مهدی آشتیانیتعلیقه محمد تقی آملیتعلیقه آخوند هیدجیتعلیقه میرزا احمد آشتیانیتعلیقه سید ابو الحسن رفیعی قزوینیتعلیقه امام خمینیشروح استاد مطهری (شرح مختصر، شرح مبسوط، شرح مبسوط عربی)ترجمه انگلیسی بخش جواهر و اعراض و الاهیات بالمعنی الاخصتوشی هیکو ایزوتسو و مهدی محقق85

اسلاید 86: مکتب فلسفیمكتب فلسفى او همان مكتب صدر المتألهين یعنی حکمت متعالیه است كه جامع بین جریان های مختلف فکری اسلامی (وحی (دین)، عقل (فلسفه)، کشف و شهود (عرفان)) است.اهمیت حاج ملا هادی در بسط و گسترش حکمت متعالیه است.وی منظم ترین و بهترین شرح ها و تعلیقه ها را بر آثار ملاصدرا به ویژه اسفار و شواهد الربوبیه داشته است.بیان نظام مند مسائل حکمت متعالیه و تبیین آنهانسبت به ملاصدرا گرایش بیشتری به اشراق و عرفان دارد.در شرح منظومه نقدهایی بر ملاصدرا داردبرهان تضایفترکیب اتحادی ماده و صورتناتمام دانستن ادله اتحاد عاقل و معقولمبحث علم ابتکاراتی در فلسفه اسلامی دارد مانند ”حدوث اسمی“86

اسلاید 87: ابتکارات حاج ملا هادی: حدوث اسمیاقسام حدوث: «حدوث زمانی»، «حدوث ذاتی»،«حدوث‏بالحق»،«حدوث دهری» ـ- میرداماد «حدوث‏طبیعی»ـ که‏ازمصطلحات صدرالمتألهین(ره) است و در مورد جواهر عالم ماده و اجسام بکار می‏رود ـ حکیم سبزواری: «حدوث اسمی»:وَالحادِثُ‏الاسمی الذّی‏مُصطَلَحی اَن‏رَسمٌ‏اسمٌ‏جاحَدیثٌ مُنمَحی تَبـایُن الوَصفـیّ لا الـعزلی اَثَــر مِـمَّن لِعَـقلٍ کأبیـنا لِلبـَشَرفَـالحَـقُ قَـد کان وَ لاکُون لِشَی‏ء کَما سَیُـطوی الکُـلّ بالقاهِر طَیّ فَذِی الحُدوثاتِ الَّتی مَرَّت جُمَع لِماسِوی ذی‏الامر والخَلقِ تَقَع 87

اسلاید 88: توضیح حدوث اسمیتوضیح:یعنی همه اسماء و صفات و یا بتعبیر دیگر همه مفاهیم و ماهیاتی که از حدود وجود حقیقی و منبسط انتزاع می‏شوند، مسبوق به عدم در مرتبه احدیّت و هویت مطلقه هستند. پس همه عالم اعم از عقول، نفوس، صور و اجسام اسمائی هستند که با اسم «مبدع» پس از تجلی ذات حق نسبت به عوالم ممکنات حادث شده‏اند.مرتبه اول: هویت مطلقهمرتبه دوم: تعین اول (ظهور ذات برای ذات) (مرتبه احدیت)مرتبه سوم: ظهور حق به اسماء و صفات و صور ومظاهر اسماء وصفات یا اعیان ثابتهنکته: این حدوث مبنای عرفانی دارد.حکیم سبزواری(ره) خود درمأخذ اصطلاح «حدوث اسمی» می‏فرماید که آن را از کتاب و سنت گرفته است: «و هذا الاصطلاح اخذتها من الکلام‏الالهی: (ان هی الاّاسماء سمّیتموها انتم و آباؤکم ما انزل اللّه بها من سلطان) و من کلام امیرالمؤمنین و سیّدالموحدّین علی ـ علیه‏السلام‏ـ: (توحیده تمییزه عن خلقه و حکم التمییز بینونة صفة لابینونة عزلة)»و در اسرارالحکم اضافه نموده است: «... و از حدیث کان الله و لم یکن معه شی و از مقتضای براهین که کان هو و لم یکن اسمٌ و لا رسم معه»88

اسلاید 89: منابع خارجی درباره حاج ملا هادیکنت دو گوبینومذاهب و فلسفه در آسیای مرکزیادوارد براونیکسال در میان ایرانیانتاریخ ادبی ایراناقبال لاهوریسیر فلسفه در ایرانشیخ عبدالله نعمانیفلاسفه الشیعه، حیاتهم و آرائهم89نظرات غیر تحقیقی برخی مستشرقان درباره حاج ملا هادیکنت دو گوبینو (مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی، ترجمه همایون فره وشی، ص 88)او را نسبت به ملا صدرا دارای گرایش بیشتری به ابن سینا میدانداقبال لاهوری (سیر فلسفه در ایران، ترجمه امیر حسین آریانپور، امیر کبیر، ص 13)دارای گرایش افلاطونیهانری کربنتاریخ فلسفه اسلامیدکتر سید حسین نصررنسانس در ایران در تاریخ فلسفه در اسلامدائره المعارف ایرانیکاتاریخ فلسفه اسلامی

اسلاید 90: توشی هیکو ایزوتسوتوشی هیکو ایزوتسوکتاب ”بنیاد حکمت سبزواری یا تحلیلی تازه از فلسفه حاج ملا هادی سبزواری“تصحیح شرح منظومه ترجمه شرح منظومهThe Concept and Reality of Existence The Metaphysics of SabzawariPhilosophical Terms90بنیاد حکمت سبزواری یا تحلیلی تازه از فلسفۀ حاج ملا هادی سبزواریترجمه: سید جلال الدین مجتبوی، مقدمۀ فارسی: مهدی محققانتشارات دانشگاه تهراندی ماه 1368شرح حال ایزوتسوشرح حال سبزواری به قلم خود ایشانشرح حا سبزواری به نقل از داماد ایشانوضع زندگانی سبزواری به نقل از دو فرزند ایشاننظر کنت دو گوبینو دربارۀ سبزوارینظر ادوارد براون دربارۀ سبزوارینظر محمد اقبال پاکستانی دربارۀ سبزواریآثار سبزواریاصل کتاب

اسلاید 91: شورش عشق تو در هیچ سری نیست که نیست  منظر روی تو زیب نظری نیست که نیستنه همین از غم او سینه ما صد چاک است  داغ او لاله صفت بر جگری نیست که نیست موسی ای نیست که دعوی انا الحق شنود  ور نه این زمزمه اندر شجری نیست که نیستچشم ما دیده خفاش بود ور نه تو را  پرتو حسن به دیوار و دری نیست که نیستگوش اسرار شنو نیست و گرنه اسرار” برش از عالم معنی خبری نیست که نیست91

اسلاید 92: تفسیر قرآن مثنوی را تفسیر قرآن می داندمتاثر از شرح وقار شیرازی در تطبیق مثنوی با آیاتتفسیر سوره حمد و توحید (نماز) در اسرارالحکمتفسیر آیاتی فقهی در نبراستفسیر ایات در «شرح اسماءالحسنی» و حاشیه بر شواهد

اسلاید 93: نظر علامه اقبالابتدا مسلمانان نوافلاطونیاعراب: ارسطوییایرانیان: افلاطونیجریان انتقال از نظام نوافلاطونی به افلاطونی با فلسفه حاجی به پایان رسید.مناقشهاین تقسیم بندی درست نیست و اکثر فلاسفه ایرانی بودند.

اسلاید 94: آقا علي مدرس زنوزي 1234- 1307

اسلاید 95: 2.آقا على زنوزى،معروف به آقا على حكيم و آقا على مدرس.فرزند ملا عبد الله زنوزى سابق الذكر و از اساتيد كم نظير دو قرن اخير است.در سال 1234 در اصفهان(سه سال قبل از حركت پدرش از اصفهان به تهران)متولد شد.از پدر معقولا و منقولا استفاده كرده است.براى تكميل علوم منقول به عتبات رفت و پس از مراجعت‏به تهران به اصفهان رفت و از محضر درس ميرزا حسن نورى فرزند ملا على نورى بهره‏مند شد.از آنجا به قزوين رفت و از درس ملا آقاى قزوينى استفاده كرد. بار ديگر به اصفهان رفت و مجددا در خدمت ميرزا حسن نورى به تكميل تحصيلات پرداخت.آنگاه به تهران مراجعت كرد و سالها در مدرسه سپهسالار قديم مدرس رسمى بود (87) و در سال‏1307 در تهران درگذشت.

اسلاید 96: علی بن عبدالله بن بیرمقلیتولد:ذی قعده 1234 (1197 ه ش/ 1818 م)در اصفهانالقاب:آقا علی مدرسآقا علی مدرس طهرانیحکیم موسسآقا علی حکیموفات: شب شنبه 17 ذی القعده 1307 (1268 ه ش/ 1889م)در تهرانمدفن: شهر ری

اسلاید 97: حکمای معاصر حکیم آقاعلی مدرس1307حاج ملاهادی سبزواری 1289آقاعلی مدرس بر حواشی حاجی بر اسفار تعلیقه زده و از ایشان با احترام یاد کرده است.حکمای اربعه تهران (آقا علی مدرس و ...):آقا محمدرضاقمشه ای 1406میرزا ابوالحسن جلوه 1314جلوه در رساله حرکت جوهریه و ربط ثابت به متغیر به آراء آقا علی مدرس پرداخته است.میرزا حسین ریاضیمیرزا حسین سبزواری شاگرد حاجیآخوند هیدجی

اسلاید 98: استادانملا عبدالله زنوزیاصفهان:میرزا حسن نوریملاعلی نوریقزوین:ملا اقای قزوینیاصفهان:میرزا حسن نوریآخوند ملا مصطفیملا اسماعیل اصفهانیملا جعفر لاهیجیجاج محمد ابراهیم نقشه فروشآقا سید رضی لاهیجی

اسلاید 99: تدریس و شاگردانتدریس در تهران7 سال در مدرسه قاسم خانمدتی در منزل20 سال در مدرسه سپهسالارعلوم معقول و منقولشاگردان:

اسلاید 100: آثاربدایع الحکمدر جواب هفت پرسش اجمالی شاهزاده عمادالدوله بدیع الملک به فارسیجستجوی راه حل های تازه برای مشکلات فلسفیسبیل الرشاد الی اثبات المعادتعلیقات اسفار

اسلاید 101: بدایع الحکم و فلسفه تطبیقیدر صفحات پایانی به مقایسه تفکر شرق و غرب پرداخته«کتاب بدایع الحکم رامی توان به معنایی اولین کتاب فلسفۀ مقایسه ای میان تفکر شرق و غرب در ایران دانست. شاید هم بتوان گفت که این کتاب محل برخورد و تلاقی فلسفه ای از نوع کانتی اروپایی و سنت نو ملاصدرایی شرق است.»کریم مجتهدی، ذکر فلاسفه بزرگ غرب در کتاب بدایع الحکم، مجله راهنمای کتاب، اسفند 1354

اسلاید 102: سبیل الرشاد الی اثبات المعادشرح بر زاد المسافر آشتیانی 287 بيان معنى موت طبيعى بنا بر مشرب صدر المحققين ..... ص : 247 آقا على حكيم در مقدمه رساله گويد: هذه بنذة من تعليقاتي على مبحث المعاد من الأسفار الأربعة لصدر الحكماء و المتألّهين (قده) أفرزتها منها، و جعلتها رسالة مختصرة «1» مخصوصة بإثبات المعاد الجسماني، بالبرهان العقلي حسب القواعد التي حققها الحكماء الإلهيّون المحققون- قدس سرهم- إجابة لالتماس بعض إخوان الدين و سميّتها ب «سبيل الرشاد في إثبات المعاد» فأقول متوكّلا على اللّه و متوسّلا بأنبيائه، و أوصيائه عليهم السّلام، اعلم أنّ المركّب ...اين رساله، چون مختصر است و در عين اختصار مشتمل است بر تحقيقات عالى، نگارنده، به شرح آن پرداخته است و قسمتى از آن را در اين جا نقل مى‏كند. اما روايتى كه آقا على به شرح مضمون آن پرداخته است، يكى از عالى‏ترين آثارى است كه از اهل عصمت و مبادى علوم وهبيّه و معارف لدنّيّه، به ما رسيده‏اند. بايد يكى از مزاياى طريقه تشيع بر ساير مذاهب اسلامى را، وجود سلسله معارفى كه از طريق ولايت به شيعه رسيده است، دانست. و مشايخ ما اين آثار را با تحمل مشكلات به ما رسانده‏اند.

اسلاید 103: حكيم دانا و فيلسوف محقق آقا على مدرس معروف به آقا على حكيم، داراى طريقه خاصى در معاد است كه با مختار برخى ديگر از محققان متأخران مثل غياث الدين منصور و دوانى و ميرداماد از اين جهت فرق دارد كه آقا على [1] عود روح به بدن و يا تعلق آن به جسم را مطابق آنچه در روايتى از حضرت صادق در تفسير صافى نقل شده است، به حركت بدن به طرف روح و اتصال آن بعد از حركات، به نفس ناطقه مى‏داند.

اسلاید 104: فيلسوف دانا آقا على حكيم در صدد اثبات تركيب اتحادى بين نفس و بدن متعلق آن مى‏باشد و مى‏خواهد از طريق اتحاد نفس و بدن مادى جسمانى و وحدت حاصل از تركيب نفس با بدن، تلازم اين دو را در جميع نشآت وجود و مراحل هستى، اعم از دنيا و آخرت اثبات نمايد. و معتقد او اين است كه از اضافه نفس به بدن مادى كه اضافه ذاتى است و از حركات جوهرى و تحولات ذاتى بين نفس و بدن، تركيب طبيعى و اتحاد حاصل شده است و هرگز منقطع نشود و بعد از عروض موت نيز اضافه به اعتبارى باقى است و بدن به سوى نفس، متحرك و اين ماده وجود دنيوى نفس، بعد از استكمالات ذاتى نفس و استغناى آن از ماده و بدن و بعد از تحصل ذاتى و استقلال طبيعى حاصل از ناحيه حركات جوهرى و رسيدن نفس به غايت وجودى و اتحاد آن با فاعل منشأ وجود نفس، باقى است، اين ارتباط، قطع نشود و بدن متعلق هر نفسى، حامل آثار ودايعى از نفس متعلق به آن به تعلق تدبيرى مى‏باشد كه بعد از موت نيز باقى و ثابت است و همين ودايع حاصل از زمان تعلق طبيعى و اضافه تدبيرى نفوس است كه هر بدنى بعد از موت‏ نيز از ساير متمايز است.نفس، بعد از خلع بدن، به ملكوت اعلى پيوندد، ولى بدن، معطل نمى‏ماند و نفس ناطقه را دنبال مى‏كند، از طريق حركت جوهرى و تحول ذاتى، بعد از طى منازل و قطع مراحل بالأخره به نفس مى‏پيوندد.

اسلاید 105: نقد شرح بر زاد المسافر، ص: 330يكى نيست كه بپرسد، بدن بعد از موت و بعد از آن كه جهت در نفس مطلقا ماده و استعداد قبول انفعالات حاصل از طريق ماده و استعداد و حركت، نماند و تبديل به فعليت صرف شد، منتظر چه چيز خواهد بود، از طرفى اين بدن متحرك كه بعد از نفس، فاسد مى‏شود و اجزاى آن منفصل مى‏گردد، ديگر بدن آن نفس محسوب نمى‏شود، هر ماده مستعدى از آن، به طرف فعليت ديگر مى‏رود، آيا اين اجزاى منفصل، هر جزء، جزء به طرف نفس، متحرك است؟ و آيا دوباره از ماده اصلى و حالت قبل از صورت معدنى حركت را شروع مى‏كند و دوباره بعد از طى درجات به مقام نفس مى‏پيوندد و يا آن كه حركت طولى ندارد و در يك جا و در يك حالت، در جا مى‏زند؟ مگر امكان دارد ماده‏اى به طرف منازل آخرت‏ متحرك باشد و به صورت معين باقى بماند؟ اين نمى‏شود؛ چون مستلزم اشكالات زيادى است كه يكى از آنها را هم قائل به اين حرف، قبول نخواهد كرد، و يا آن كه از باب اتفاق همان اجزاى اصلى روزى يكديگر را پيدا مى‏كنند و شروع به تكامل ذاتى و جوهرى مى‏نمايند تا آن كه بتوانند به نفس اولى مفارق، متصل شوند و يا آن كه اجزاى بالفعل و دست نخورده در گوشه و كنار، پراكنده مى‏مانند و در مقام نفخ صور به امر حق جمع شده متعلق نفس مى‏شوند. اين ديگر، ارتباط به حركت جوهرى و صعود و سير از براى كسب صلاحيت جهت تعلق نفس را لازم ندارد، همان حرف متكلم است.

اسلاید 106: آقا محمدرضا قمشه‌اي

اسلاید 107: 3.آقا محمد رضا حكيم قمشه‏اى.او نيز از اعاظم حكما و اساطين عرفان قرون اخير است.آقا محمد رضا-كه شاگردان و دوستانش نام او را به صورت مخفف‏«آمرضا»تلفظ مى‏كردند-اهل قمشه(شهرضا)اصفهان است.در جوانى براى تحصيل به اصفهان مهاجرت كرد و از محضر ميرزا حسن نورى (88) و ملا محمد جعفر لنگرودى (89) بهره‏مند شد.سالها در اصفهان عهده‏دار تدريس فنون حكمت‏بود.حدود ده سال پايان عمر خود را در تهران به سر برد و در حجره مدرسه صدر مسكن گزيد و فضلا از محضر پر فيضش استفاده كردند.پرشورترين دوره زندگانى حكيم قمشه‏اى ده سال آخر است. وى مردى به تمام معنى وارسته و عارف مشرب بود،با خلوت و تنهايى مانوس بود و از جمع تا حدودى گريزان.در جوانى ثروتمند بود،در خشكسالى 1288 تمام ما يملك منقول و غير منقول خود را صرف نيازمندان كرد و تا پايان عمر درويشانه زيست. حكيم قمشه‏اى در اوج شهرت آقا على حكيم مدرس زنوزى و ميرزا ابو الحسن جلوه به تهران آمد و با آنكه مشرب اصلى‏اش صدرايى بود،كتب بو على را تدريس كرد و بازار ميرزاى جلوه را كه تخصصش در فلسفه بو على بود شكست،به طورى كه معروف شد:«جلوه از جلوه افتاد». حكيم قمشه‏اى هرگز جامه روستايى را از تن دور نكرد و در زى و جامه علما در نيامد.مرحوم جهانگيرخان قشقايى كه سالها شاگرد او بوده است نقل كرده كه به شوق استفاده از محضر حكيم قمشه‏اى به تهران رفتم.همان شب اول،خود را به محضر او رساندم.وضع لباسهاى او علمايى نبود،به كرباس فروش‏هاى سده مى‏مانست.حاجت‏خود را بدو گفتم.گفت:ميعاد من و تو فردا در خرابات.خرابات محلى بود در خارج خندق(قديم)تهران و در آنجا قهوه‏خانه‏اى بود كه درويشى آن را اداره مى‏كرد.روز بعد اسفار ملا صدرا را با خود بردم.او را در خلوتگاهى ديدم كه بر حصيرى نشسته بود.اسفار را گشودم.او آن را از بر مى‏خواند.سپس به تحقيق مطلب پرداخت.مرا آنچنان به وجد آورد كه از خود بى خود شدم،مى‏خواستم ديوانه شوم. حكيم حالت مرا دريافت،گفت:آرى،«قوت مى‏بشكند ابريق را» (90) . حكيم قمشه‏اى از ذوق شعرى عالى برخوردار بود و به‏«صهبا»تخلص مى‏كرده است.او در سال‏1306 در كنج‏حجره مدرسه، در تنهايى و خلوت و سكوتى عارفانه از دنيا رفت.قضا را آن روز مصادف بود با فوت مفتى بزرگ شهر مرحوم حاج ملا على كنى و در شهر غوغايى بر پا بود.دوستان و ارادتمندانش ساعتها پس از فوت او از درگذشتش آگاه شدند.آن گروه معدود،او را در سر قبر آقا به خاك سپردند (91) . حكيم قمشه‏اى آنچنان مرد كه زيست و آنچنان زيست كه خود در بيتى از يك غزل سروده و آرزو كرده بود: كاخ زرين به شهان خوش كه من ديوانه گوشه‏اى خواهم و ويرانه به عالم كم نيست (92) حكيم قمشه‏اى شاگردان بسيارى تربيت كرد.آقا ميرزا هاشم اشكورى،آقا ميرزا حسن كرمانشاهى،آقا ميرزا شهاب نيريزى،جهانگيرخان قشقايى،آخوند ملا محمد كاشى اصفهانى،ميرزا على اكبر يزدى مقيم قم،شيخ على نورى مدرس مدرسه مروى معروف به شيخ على شوارق،ميرزا محمد باقر حكيم و مجتهد اصطهباناتى مقيم نجف و مقتول در مشروطيت و مدفون در اصطهبانات،حكيم صفاى اصفهانى شاعر عارف معروف،شيخ عبد الله رشتى رياضى،شيخ حيدرخان نهاوندى قاجار،ميرزا ابو الفضل كلانتر تهرانى،ميرزا سيد حسين رضوى قمى،شيخ محمود بروجردى،ميرزا محمود قمى از آن جمله‏اند (93) .

اسلاید 108: 3.آقا محمد رضا حكيم قمشه‏اى. او نيز از اعاظم حكما و اساطين عرفان قرون اخير است.آقا محمد رضا-كه شاگردان و دوستانش نام او را به صورت مخفف‏«آمرضا»تلفظ مى‏كردند-اهل قمشه(شهرضا)اصفهان است.در جوانى براى تحصيل به اصفهان مهاجرت كرد و از محضر ميرزا حسن نورى (88) و ملا محمد جعفر لنگرودى (89) بهره‏مند شد.سالها در اصفهان عهده‏دار تدريس فنون حكمت‏بود.حدود ده سال پايان عمر خود را در تهران به سر برد و در حجره مدرسه صدر مسكن گزيد و فضلا از محضر پر فيضش استفاده كردند.پرشورترين دوره زندگانى حكيم قمشه‏اى ده سال آخر است.

اسلاید 109: وى مردى به تمام معنى وارسته و عارف مشرب بود،با خلوت و تنهايى مانوس بود و از جمع تا حدودى گريزان.در جوانى ثروتمند بود،در خشكسالى 1288 تمام ما يملك منقول و غير منقول خود را صرف نيازمندان كرد و تا پايان عمر درويشانه زيست.

اسلاید 110: حكيم قمشه‏اى در اوج شهرت آقا على حكيم مدرس زنوزى و ميرزا ابو الحسن جلوه به تهران آمد و با آنكه مشرب اصلى‏اش صدرايى بود،كتب بو على را تدريس كرد و بازار ميرزاى جلوه را كه تخصصش در فلسفه بو على بود شكست،به طورى كه معروف شد:«جلوه از جلوه افتاد». حكيم قمشه‏اى هرگز جامه روستايى را از تن دور نكرد و در زى و جامه علما در نيامد.مرحوم جهانگيرخان قشقايى كه سالها شاگرد او بوده است نقل كرده كه به شوق استفاده از محضر حكيم قمشه‏اى به تهران رفتم.همان شب اول،خود را به محضر او رساندم.وضع لباسهاى او علمايى نبود،به كرباس فروش‏هاى سده مى‏مانست.حاجت‏خود را بدو گفتم.گفت:ميعاد من و تو فردا در خرابات.خرابات محلى بود در خارج خندق(قديم)تهران و در آنجا قهوه‏خانه‏اى بود كه درويشى آن را اداره مى‏كرد.روز بعد اسفار ملا صدرا را با خود بردم.او را در خلوتگاهى ديدم كه بر حصيرى نشسته بود.اسفار را گشودم.او آن را از بر مى‏خواند.سپس به تحقيق مطلب پرداخت.مرا آنچنان به وجد آورد كه از خود بى خود شدم،مى‏خواستم ديوانه شوم. حكيم حالت مرا دريافت،گفت:آرى،«قوت مى‏بشكند ابريق را» (90) .

اسلاید 111: او در سال‏1306 در كنج‏حجره مدرسه، در تنهايى و خلوت و سكوتى عارفانه از دنيا رفت.قضا را آن روز مصادف بود با فوت مفتى بزرگ شهر مرحوم حاج ملا على كنى و در شهر غوغايى بر پا بود.دوستان و ارادتمندانش ساعتها پس از فوت او از درگذشتش آگاه شدند.آن گروه معدود،او را در سر قبر آقا به خاك سپردند (91) . حكيم قمشه‏اى آنچنان مرد كه زيست و آنچنان زيست كه خود در بيتى از يك غزل سروده و آرزو كرده بود: كاخ زرين به شهان خوش كه من ديوانه گوشه‏اى خواهم و ويرانه به عالم كم نيست (92)

اسلاید 112: شاگردانمجتهد اصطهباناتى مقيم نجف و مقتول در مشروطيت و مدفون در اصطهباناتحكيم صفاى اصفهانى شاعر عارف معروفشيخ عبد الله رشتى رياضىشيخ حيدرخان نهاوندى قاجارميرزا ابو الفضل كلانتر تهرانىميرزا سيد حسين رضوى قمىشيخ محمود بروجردىميرزا محمود قمىآقا ميرزا هاشم اشكورىآقا ميرزا حسن كرمانشاهىآقا ميرزا شهاب نيريزىجهانگيرخان قشقايىآخوند ملا محمد كاشى اصفهانىميرزا على اكبر يزدى مقيم قمشيخ على نورى مدرس مدرسه مروى معروف به شيخ على شوارقميرزا محمد باقر حكيم

اسلاید 113: آثاررساله مبارکه ولایترساله موضوع خلافت کبریرساله فی وحدةالوجود بل الموجودمیرزای جلوه بر این تعلیقه نوشتهشرح حدیث زندیقرساله فی الفرق بین اسماء الذات و الصفاترساله فی تحقیق الاسفارالاربعهرساله فی موضوع العلمحواشی بر فصوصحواشی بر مفتاح قونوی

اسلاید 114: حكيم قمشه‏اى از ذوق شعرى عالى برخوردار بود و به‏«صهبا»تخلص مى‏كرده است.

اسلاید 115: آقا ميرزا ابوالحسن جلوه

اسلاید 116: 4.ميرزا ابو الحسن جلوه،از مشاهير اساتيد و مدرسين اين طبقه است.سالهاى متمادى تدريس كرده و شاگردان بسيارى تربيت كرده است.مرحوم جلوه در سال 1238 متولد شده و در سال 1314 درگذشته است.مرحوم جلوه بيشتر طرفدار بو على بوده و به فلسفه ملا صدرا اعتقاد چندانى نداشته است.وى اهل اصفهان است و به تهران مهاجرت كرده است.جلوه شاگرد ميرزا حسن نورى و ميرزا حسن چينى از شاگردان ملا على نورى است.گويند جلوه ابتدا كه به تهران آمد،به قصد رفتن به سبزوار و استفاده از محضر حاجى سبزوارى(كه نيم طبقه بر او مقدم است)بود ولى منصرف شد و در تهران رحل اقامت افكند.جلوه و حكيم قمشه‏اى و آقا على مدرس سه مدرس نامدارى بودند كه حوزه تهران در اواخر قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم بر محور وجود آنها مى‏گرديد،ولى دو رقيب جلوه بر او از نظر علمى تقدم داشته‏اند.غالبا شاگردان آنها مانند افرادى كه در ذيل نام حكيم قمشه‏اى ياد كرديم مشتركند و شاگردان هر سه نفر بوده‏اند.

اسلاید 117: ((سید محمد مظهر)) پدر جلوه از شعرا و حکمای دوره قاجاریه است که برای تکمیل دانسته های طبی و ادبی خویش راهی هندوستان گردید و مدتها در این سرزمین اقامت داشت و در سال 1238 ق . در احمد آباد گجرات هند صاحب فرزندی شد که او را ابوالحسن نامید، همان شخصی که بعدها به میرزا ابوالحسن جلوه مشهور گردید.

اسلاید 118: اساتیدميرزا حسن بن ملا علی نورىميرزا حسن چينى (1264)از شاگردان ملا على نورىملاعبدالجوادتونی 1281گويند جلوه ابتدا كه به تهران آمد،به قصد رفتن به سبزوار و استفاده از محضر حاجى سبزوارى(كه نيم طبقه بر او مقدم است)بود ولى منصرف شد و در تهران رحل اقامت افكند.

اسلاید 119: شاگردان حکیم جلوه طی نیم قرن تدریس شاگردان زیادی را تربیت کرد که برجسته ترین آنان به شرح زیرند: 1. میرزا محمد طاهر تنکابنی :  2. آیت الله العظمی میرزا محمد علی شاه آبادی :  3. آقا سید حسین بادکوبه ای :  4. ملا محمد آملی :  5. میرزا حسن کرمانشاهی :  دیگر شاگردان جلوه عبارت اند از: حکیم میرزا ابراهیم حکمی زنجانی ، حکیم ملا محمد هیدجی زنجانی ، عبدالرسول مازندرانی ، ضیاء الحکمای زواره ای ، میرزا مهدی آشتیانی ، میرزا علی اکبر حکیم یزدی ، میرزا محمود مدرس کهکی قمی ، حاج شیخ عبدالنبی نوری ، سید عباس شاهرودی ، سید محمود حسینی مرعشی نجفی (پدر حضرت آیه الله مرعشی نجفی ) حاج میرزا عبدالکریم سبزواری فرزند حاج ملا هادی سبزواری و...

اسلاید 120: تعلیقه بر رساله دره الفاخر، حاشیه بر شرح ملخص چغمینی تعلیقات بر مقدمه شرح فصوص قیصری حاشیه بر شرح منظومه حاج ملا هادی سبزواری جسم تعلیمی وجود الصور النوعیه انتزاع مفهوم واحد القضیه المهمله هی القضیه لطبیعیه بیان استجابت دعا، دیوان جلوهحاشیه بر شفاء حواشی بر کتاب اسفار ملاصدرا اثبات الحرکه الجوهریه رساله ای در بیان ربط حادث به قدیم حواشی بر مشاعر ملاصدرا حواشی بر مبداء و معاد ملاصدرا رساله ای در ترکیب و احکام آن رساله در وجود و اقسام آن حاشیه بر شرح هدایه الاثیریه ابهری

اسلاید 121: نقد ملاصدرااولین نفری که به نقد ملاصدرا پرداخت (آشتیانی، مقدمه شواهد، 57)سه رسائل فلسفى 24 روش ملا صدرا در تحرير مباحث علمى .....مرحوم جلوه در طبيعيات شفا به طور سطحى و به اصطلاح طلاب به نحو (كان، يكون) و در علوم رياضى، آن هم رياضيات معمول در مدارس قديم در سالهاى حدود نود يا هشتاد سال قبل، مدرس رسمى بود. الهيات شفا را هم تدريس مى‏نمود و رشته تخصصى او همين‏ها بود كه ذكر شد. حواشى كه از او در اين قسمتها در دست است، بسيار سطحى و كم عمق است و اگر به همه شفا حاشيه مى‏نوشت، حواشى او در رديف سطحى‏ترين تعليقات به شمار مى‏رفت و فقط از تتبّع او مى‏شد بهره برد.آن مرحوم به جاى حل مشكلات كتب فلسفى، دنبال نسخ مى‏گشت و اغلب اوقات (بنا به نقل اساتيد بزرگ ما) مجلس درس را با تطبيق نسخ و (ان قلت و قلت) برگزار مى‏نمود.در فهم مشكلات مباحث عرفانى و حكمت ذوقى و حكمت متعاليه سبك ملا صدرا بسيار عاجز بود، با اين كه تدريس الهيات به روش اهل ذوق و تحقيق در كتب عرفانى مثل تمهيد القواعد و شرح فصوص و مصباح الانس فن او نبود، اين قبيل از كتب را هم تدريس مى‏نمود.در مقام تدريس اسفار و كتب عرفانى، با اين كه خود را خيلى به زحمت مى‏انداخت و مدت طولانى به مطالعه اين كتب اشتغال داشت، كارى از پيش نبرد و حوزه او رونقى از اين جهت پيدا ننمود و طلاب فاضل از حضور حوزه تدريس او در عرفانيات و الهيات- به خصوص كتاب اسفار- خوددارى مى‏نمودند و از خود رغبتى نشان نمى‏دادند [1].برخلاف او، معاصر او آقا محمد رضا قمشه‏اى در عرفانيات و الهيات يكى از نوادر اعصار به شمار مى‏رود و نظير او شايد در دوران رواج عرفان و تصوف، يعنى عصر قونيوى و فرغانى و كاشانى و قيصرى نادر است.

اسلاید 122: طبقه سى و یکم1.میرزا هاشم اشکورى رشتى. 1332 2.میرزا حسن کرمانشاهى.‏1336 3.میرزا شهاب الدین نیریزى شیرازى 4.میرزا عباس شیرازى دارابى،معروف به حکیم عباس. 1300 5.جهانگیرخان قشقایى. ‏1243 - 1328 6.آخوند ملا محمد کاشى. 1332 7.آقا میرزا محمد باقر اصطهباناتى. ‏1326 8.میرزا على اکبر حکمى یزدى قمى. 1345 9.حاج شیخ عبد النبى نورى. 10.حاج میرزا حسین علوى سبزوارى. 1268 1352 11.شیخ غلامحسین شیخ الاسلام خراسانى. ‏1246 -‏1319 12.میرزا محمد سروقدى مشهدى. 13.ملا محمد هیدجى زنجانى ‏1339

اسلاید 123: طبقه سى و يكم 1.ميرزا هاشم اشكورى رشتى.از اساتيد مسلم فلسفه و عرفان زمان خود بوده و شاگردان بسيارى از حوزه پر بركتش برخاسته‏اند.او يكى از اركانى است كه واسطه انتقال فلسفه و عرفان به طبقات بعدى است.شهرتش و امتيازش از هم طبقه‏هايش به تخصص در عرفان نظرى است.مصباح الانس فنارى را كه شرح مفتاح الغيب قونوى است‏حاشيه كرده و چاپ شده است،متاسفانه آنقدر بد چاپ شده كه يك جفت چشم بها مى‏گيرد.حكيم اشكورى از شاگردان حكيم قمشه‏اى و آقا على مدرس و ميرزاى جلوه بوده است.وى در سال 1332 در گذشته است. 2.ميرزا حسن كرمانشاهى.معاصر اشكورى و شاگرد سه استاد مسلم فوق الذكر است.او نيز شاگردان بسيار تربيت كرده است و از اركان انتقال فلسفه به طبقات متاخرتر است.وى در سال‏1336 در گذشته است. 3.ميرزا شهاب الدين نيريزى شيرازى.شاگرد حكيم قمشه‏اى و ميرزاى جلوه بوده و در فقه و اصول نيز مهارت داشته است. او نيز در عرفان نظرى محيى الدينى يد طولا داشته است.حكيم نيريزى مدرسه صدر تهران را-كه قبلا اقامتگاه استادش حكيم قمشه‏اى بود-محل اقامت قرار داد و به كار تحقيق و تدريس و تربيت‏شاگرد پرداخت.رساله‏اى در«حقيقت وجود»نگاشته است.مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى كه شرح حال وى را نگاشته،مى‏گويد:نسخه‏اى از اين رساله نزد من است (94) . 4.ميرزا عباس شيرازى دارابى،معروف به حكيم عباس.از اساتيد مسلم فلسفه در استان فارس است.شاگرد حكيم سبزوارى بوده و قبلا از او در ذيل نام حكيم سبزوارى ياد كرديم.علامه تهرانى مى‏نويسد:در معقول و منقول بارع بود. اسفار را به خط خود نوشته و از خود بر آن حواشى زده است.دعاى كميل و قصيده معروف ميرفندرسكى را شرح كرده است.شيخ احمد شيرازى نجفى معروف به شانه ساز و ميرزا ابراهيم نيريزى(كه هر دو از مدرسان حكمت در شيراز بوده‏اند)از شاگردان او بوده‏اند (95) .علامه تهرانى مى‏گويد تاريخ وفاتش را نمى‏دانم،ولى فرصت الدوله شيرازى در آثار العجم وفات او را در سال 1300 نوشته است.قبرش در حافظيه شيراز است. 5.جهانگيرخان قشقايى.در بزرگى عشق تحصيل به سرش افتاد و دنبال علم را گرفت تا آنجا كه استاد مسلم فلسفه در اصفهان گرديد.مرحوم خان علاوه بر مقام علمى و فلسفى،در متانت و وقار و انضباط اخلاقى و تقوا نمونه بوده است.تا آخر عمر در همان لباس عادى اولى خود باقى بوده و فوق العاده مورد ارادت شاگردان و آشنايان بوده است.مرحوم خان شاگرد آقا محمد رضا قمشه‏اى بوده و احتمالا در ابتداى تحصيل حوزه،درس ميرزا عبد الجواد حكيم خراسانى مقيم اصفهان و ملا اسماعيل اصفهانى در بكوشكى را درك كرده است (96) .جهانگيرخان در سال‏1243 در دهاقان اصفهان متولد شده و در سال 1328 در اصفهان در گذشته است و قبرش در تحت فولاد اصفهان معروف است. 6.آخوند ملا محمد كاشى.مقيم اصفهان،معاصر جهانگيرخان و شاگرد آقا محمد رضا قمشه‏اى بوده است.در مدرسه صدر اصفهان مى‏زيسته و تا پايان عمر مانند جهانگيرخان-با تجرد بسر برد.مردى مرتاض بوده و حالات عجيبه از او ظاهر مى‏شده است.بسيارى از اكابر و از آن جمله مرجع بزرگ مرحوم آقاى حاج آقا حسين بروجردى (97) و مرحوم آقاى حاج آقا رحيم ارباب و گروهى ديگر از شاگردان اويند. آخوند كاشى در سال 1332 در اصفهان در گذشت و در تخت فولاد نزديك قبر جهانگيرخان دفن شد. 7.آقا ميرزا محمد باقر اصطهباناتى.وى نيز از شاگردان آقا على حكيم و حكيم قمشه‏اى و ميرزاى جلوه است.براى ادامه تحصيلات در علوم منقول به عتبات رفت.گروهى در آنجا از آن جمله محقق بزرگ معاصر مرحوم حاج شيخ محمد حسين اصفهانى غروى و مرحوم حاج شيخ غلامرضا يزدى از محضر او علوم عقليه را استفاده كردند.مشاراليه در جريان مشروطيت در سال‏1326 در اصطهبانات به قتل رسيد (98) . 8.ميرزا على اكبر حكمى يزدى قمى.از شاگردان سه استاد فوق الذكر و آقا ميرزا حسين سبزوارى مقيم تهران است (99) و شايد در نزد شخص اخير رياضيات آموخته است (100) .اواخر عمر در قم مقيم بوده است.پس از ورود مجتهد بزرگ،مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حائرى به قم و تشكيل حوزه و اجتماع فضلا،گروهى و از آن جمله مرحوم آقاى حاج سيد محمد تقى خوانسارى از مراجع تقليد عصر ما و آقاى حاج سيد احمد خوانسارى يكى از مراجع تقليد معاصر،و استاد بزرگ اين بنده آيت الله خمينى(مدظله)از محضر معظم له استفاده كرده‏اند.ظاهرا در حدود سال 1345 در گذشته است. 9.حاج شيخ عبد النبى نورى.جامع المعقول و المنقول بوده است.در منقول شاگرد مرحوم ميرزاى شيرازى بزرگ و در معقول شاگرد آقا على مدرس و احتمالا شاگرد قمشه‏اى و جلوه بوده است.وى در سال 1344 درگذشته و در جوار حضرت عبد العظيم در مقبره ناصر الدين شاه دفن شده است.مرحوم حاج شيخ عبد النبى در جامعيت و حضور ذهن در مسائل علوم مختلف و هم در تقوا در زمان خويش مشهور بوده است.مرحوم آقا شيخ محمد تقى آملى فقيه و حكيم معاصر، متوفى در سال 1391 چهارده سال از محضر اين مرد بزرگ بهره گرفته است. 10.حاج ميرزا حسين علوى سبزوارى.شاگرد حاجى سبزوارى در معقول و شاگرد ميرزاى شيرازى در منقول بوده است.به هوش و ذكاء و حفظ معروف است.گويند تجليلى كه ميرزاى شيرازى از او در تصديق اجتهادش كرده است از احدى نكرده است.متاسفانه عمرش در سبزوار گذشت و استفاده قابل توجهى از او نشد.معظم له در سال 1268 متولد و در سال 1352 درگذشته است (101) . 11.شيخ غلامحسين شيخ الاسلام خراسانى.وى از شاگردان حاجى سبزوارى است.مدت شش سال درس حاجى را در سبزوار درك كرده و خود سالها در مشهد مقدس مشعلدار علوم عقلى بوده است.نامش همراه نام مرحوم حاج ميرزا حبيب در داستان‏«اصحاب سراچه‏»(كه داستان معروفى است در مشهد)برده مى‏شود (102) . مرحوم حاج شيخ عباسعلى خراسانى معروف به حاج فاضل از شاگردان او بوده است.وى در سال‏1246 متولد و در سال‏1319 در گذشته است (103) . 12.ميرزا محمد سروقدى مشهدى.وى نيز از شاگردان بنام حاجى سبزوارى و مدرسان علوم عقلى در مشهد بوده و حاج فاضل خراسانى از محضر او استفاده كرده است (104) . 13.ملا محمد هيدجى زنجانى.بعد از تحصيل مقدمات در زنجان و قزوين به تهران آمد.رياضيات را از محضر آقا ميرزا حسين سبزوارى مقيم تهران،و حكمت و فلسفه را از محضر ميرزاى جلوه استفاده كرد.سفرى به عتبات براى تكميل معلومات رفت.در آنجا نيز ضمن تحصيل علوم نقلى به تكميل علوم عقلى پرداخت.پس از مراجعت‏به تهران،خود حوزه درس داشت،طالبان حكمت از محضرش استفاده مى‏كردند.مرحوم هيدجى حاشيه‏اى دارد بر شرح منظومه حكيم سبزوارى كه مورد استفاده است و مكرر چاپ شده است. حكيم هيدجى مانند برخى از اسلاف خودش،از تهذيب و صفاى نفس بهره كافى داشت و هم مانند برخى از آن اسلاف تا پايان عمر در حال تجرد باقى ماند و در سال‏1339 درگذشت.به پارسى و تركى شعر نيكو مى‏گفته است (105) .وى وصيتنامه‏اى ديدنى و پند آموز دارد كه در آخر ديوانش چاپ شده است.

اسلاید 124: ملا محمد هيدجي 1270-1339-491233-1314

اسلاید 125: 1314هیدج 14 کیلومتری ابهراتوبیوگرافی در آخر تعلیقه بر شرح منظومه حاجیملا محمد پسر حاجی معصوم علی

اسلاید 126: حاشیه بر شرح منظومهتعلیقه بر اسفاردیوان هیدجی معروف به «دانشنامه»

اسلاید 127: طبقه سى و دوم1.حاج شیخ عباسعلى فاضل خراسانى. 1344 2.میرزا عسکرى شهیدى مشهدى،معروف به آقا بزرگ حکیم. 1354 3.آقا سید حسین بادکوبه‏اى. ‏1293 1358 4.آقاى آقا میرزا محمد على شاه آبادى تهرانى اصفهانى الاصل.‏1369 5.آقا سید على مجتهد کازرونى شیرازى،فرزند مرحوم حاج سید عباس مجتهد کازرونى.1278 -1343 6.آقا شیخ محمد خراسانى گنابادى اصفهانى،آقا شیخ محمد حکیم و آقا شیخ محمد خراسانى. 1355 7.حاج شیخ محمد حسین غروى اصفهانى.1361 8.آقا شیخ محمد تقى آملى. 1304 -1391 9.آقاى آقا میرزا مهدى آشتیانى. 1372 10.آقاى آقا میرزا احمد آشتیانى. 1395 11.آقا میرزا طاهر تنکابنى. 1280- 1360 12.آقا سید ابو الحسن رفیعى قزوینى. 1394 13.آقا شیخ محمد حسین فاضل تونى. ‏1309 - 1380 14.سید محمد کاظم عصار. 1305 1394

اسلاید 128: طبقه سى و دوم 1.حاج شيخ عباسعلى فاضل خراسانى.چنانكه گفتيم در معقول از شاگردان مع الواسطه حاجى سبزوارى و در منقول از شاگردان مرحوم ميرزاى شيرازى است.وى از نمونه‏هاى فضل و جامعيت‏يك قرن اخير است. سه نفر در آن عصر ضرب المثل جامعيت و دقت و تحقيق بوده‏اند:حاج فاضل خراسانى در مشهد،حاج شيخ عبد النبى نورى در تهران،حاج ميرزا حسين علوى سبزوارى در سبزوار.مى‏گويند حاج ميرزا حسين،افضل آنها بوده است.مرحوم حاج فاضل در زمان خودش مدرس رسمى كتب فلسفه در حوزه با رونق مشهد بود.معظم له در همان سال كه همتاى تهرانى‏اش مرحوم حاج شيخ عبد النبى درگذشت(سال 1344)،در مشهد وفات يافت. 2.ميرزا عسكرى شهيدى مشهدى،معروف به آقا بزرگ حكيم.از احفاد مرحوم ميرزا مهدى شهيد است كه هم طبقه ملا على نورى است و در طبقه بيست و هشتم از آنها ياد شد.بيت‏شهيدى در مشهد در حدود صد و پنجاه سال بيت علم و حكمت و روحانيت‏بود.مرحوم آقا بزرگ فرزند مرحوم ميرزا ذبيح الله است و او فرزند و شاگرد مرحوم ميرزا هدايت الله و او فرزند و شاگرد مرحوم ميرزا مهدى شهيد است كه شاگرد مرحوم آقا محمد بيدآبادى و شيخ حسين عاملى بوده است. از تحصيلات مرحوم آقا بزرگ اطلاع درستى نداريم.ظاهرا ابتدا شاگرد پدرش و مرحوم ملا غلامحسين شيخ الاسلام و ميرزا محمد سروقدى در مشهد بوده و بعد به تهران آمده و اندكى زمان مرحوم جلوه را درك كرده و نزد حكيم اشكورى و حكيم كرمانشاهى نيز درس خوانده است. اين بنده در ابتداى تحصيل مقدمات عربى در مشهد(سالهاى 1352-1354 ه.ق)او را كه پير مردى سپيد موى و ساده زيست‏بود ديده بودم.وى فرزندى داشت‏به نام ميرزا مهدى كه در همه حوزه عظيم و پر رونق مشهد در آن وقت از نظر فضل و فضيلت مانند ستاره مى‏درخشيد،استاد شرح منظومه و اسفار و كفايه بود.آن وقت‏سنين ميان سى و چهل را طى مى‏كرد.آن جوان در سال 1354 درگذشت و مشهد را عزادار ساخت.سال بعد خود مرحوم آقا بزرگ درگذشت و با درگذشت اين دو نفر پرونده روحانيت و حكمت و فلسفه در اين خاندان بسته شد. مرحوم آقا بزرگ به وارستگى و صراحت لهجه و آزادگى و آزادمنشى شهره بود.با اينكه در نهايت فقر مى‏زيست،از كسى چيزى نمى‏گرفت.يكى از علماى مركز كه با او سابقه دوستى داشته است پس از اطلاع از فقر او،در تهران با مقامات بالا تماس مى‏گيرد و ابلاغ مقررى قابل توجهى براى او صادر مى‏شود.آن ابلاغ همراه نامه آن عالم مركزى به آقا بزرگ داده مى‏شود.مرحوم آقا بزرگ پس از اطلاع از محتوا ضمن ناراحتى فراوان از اين عمل دوست تهرانى‏اش،در پشت پاكت مى‏نويسد:«ما آبروى فقر و قناعت نمى‏بريم...»و پاكت را با محتوايش پس مى‏فرستد. 3.آقا سيد حسين بادكوبه‏اى.مرحوم بادكوبه‏اى در سال‏1293 در دهى از دهات بادكوبه متولد شد.پس از تحصيل مقدمات به تهران آمد و رياضيات را نزد ميرزاى جلوه(اواخر عمر جلوه)آموخت و فلسفه را از محضر حكيم اشكورى و حكيم كرمانشاهى استفاده كرد.آنگاه به نجف رفت و به تكميل علوم نقليه در حوزه آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و شيخ حسن ممقانى پرداخت. مطابق نقل علامه تهرانى در نقباء البشر مرحوم بادكوبه‏اى در نجف در علوم عقلى و نقلى شهرت يافت و به تدريس رشته‏هاى مختلف نقلى و عقلى پرداخت.گروه بسيارى از محضرش بهره‏مند شدند.حضرت استادنا العلامه آقاى حاج سيد محمد حسين طباطبايى(مد ظله)طبيعيات و الهيات شفا را از اول تا آخر نزد اين مرد بزرگ در نجف تحصيل كرده‏اند. مطابق نقل علامه تهرانى،اين مرد و مرحوم حاج شيخ محمد حسين غروى دو چهره‏اى بودند كه در آن زمان در نجف به اطلاع بر علوم عقليه شناخته مى‏شدند.مشاراليه در سال 1358 در نجف اشرف درگذشت (106) .

اسلاید 129: 4.آقاى آقا ميرزا محمد على شاه آبادى تهرانى اصفهانى الاصل.جامع المعقول و المنقول بود.در فلسفه و عرفان شاگرد ميرزاى جلوه و ميرزاى اشكورى بوده است.در منقول شاگرد حاج ميرزا حسن آشتيانى در تهران و آخوند خراسانى و ميرزا محمد تقى شيرازى در نجف و سامره بوده است.در تهران به مقام مرجعيت و فتوا رسيد.در سالهاى اقامت مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حائرى در قم،سالها به قم مهاجرت كرد و فضلا از محضرش كمال بهره را مى‏بردند.در عرفان امتياز بى رقيبى داشت.استاد بزرگ ما آيت الله خمينى(مد ظله)در آن مدت از محضر پر فيض اين مرد بزرگ استفاده برده بود و او را بالاخص در عرفان،بى نهايت مى‏ستود.معظم له در سال‏1369 در تهران درگذشت (107) . 5.آقا سيد على مجتهد كازرونى شيرازى،فرزند مرحوم حاج سيد عباس مجتهد كازرونى.در 1278 متولد شد.در 1291 از كازرون به شيراز آمد و تا سال 1304 در شيراز به تحصيل معقول و منقول پرداخت.معقول را نزد شيخ احمد شيرازى نجفى-كه شاگرد حكيم عباس دارابى بوده-و شيخ محمد حسين شانه‏ساز تحصيل كرد.احتمالا اواخر دوره تدريس حكيم عباس(متوفاى 1300)را نيز درك كرده است.از سال 1304 تا 1315 در نجف اقامت كرد و از حوزه درس آخوند ملا محمد كاظم بهره‏مند شد و به مقامات عالى نايل آمد.از سال‏1319 تا پايان عمر(1343)در شيراز به تدريس خصوصا تدريس فلسفه و عرفان اشتغال داشت.بسيارى از مدرسين و فضلاى شيرازى در معقول و منقول شاگرد او بوده‏اند.مرحوم آقا سيد على نمونه‏اى از سلف صالح بوده است.شاگردان او و ساير مردم شيراز داستانها از صفاى نفس و تقواى او دارند.

اسلاید 130: 6.آقا شيخ محمد خراسانى گنابادى اصفهانى،معروف به آقا شيخ محمد حكيم و آقا شيخ محمد خراسانى.مقيم مدرسه صدر اصفهان و از شاگردان مرحوم جهانگيرخان و آخوند ملا محمد كاشى(و بيشتر جهانگيزخان)بوده است.بعد از درگذشت آن دو نفر،استاد مسلم فلسفه اصفهان بود.مرحوم حاج ميرزا على آقا شيرازى (108) و آقاى جلال الدين همايى استاد دانشگاه تهران،از شاگردان اويند.حكيم خراسانى در وارستگى و پاكى كم نظير بود و مانند جهانگيرخان و آخوند كاشى تا آخر عمر مجرد زيست.در سال 1355 درگذشت. پس از درگذشت‏حكيم خراسانى،در اصفهان دو نفر ديگر بودند كه اين شمع را روشن نگه مى‏داشتند:مرحوم حاج آقا صدر كوپايى و مرحوم شيخ محمود مفيد.با درگذشت اين دو نفر اين چراغ چهار صد ساله تقريبا به خاموشى گراييد. 7.حاج شيخ محمد حسين غروى اصفهانى.در تقوا و علم،منقولا و معقولا يگانه بود.در سال‏1296 در نجف متولد شد. پدرش بازرگانى بود متدين مقيم كاظمين.مرحوم اصفهانى تا نزديك به بيست‏سالگى در كاظمين مقيم بود و تحصيل مى‏كرد.بعد به نجف مشرف شد و در درس مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى حاضر شد و تا پايان عمر استاد(1329) ادامه داد. وى در علوم معقول،شاگرد مرحوم ميرزا محمد باقر حكيم اصطهباناتى است.مرحوم اصفهانى تاليفات زيادى در فقه و اصول دارد و انديشه‏اش هم اكنون جزء انديشه‏هاى زنده‏اى است كه در ميان علما و فضلاى حوزه‏هاى درس فقه و اصول مطرح است.منظومه‏اى در فلسفه دارد بسيار عالى به نام‏«تحفة الحكيم‏».رساله‏اى هم در معاد نوشته است.حضرت استادنا العلامه آقاى طباطبايى(مد ظله العالى)در سالهاى ميان 1344-1354 از محضر اين بزرگ بهره‏هاى فراوان برده و افتخار شاگردى‏اش را دارند.معظم له در سال 1361 با سكته مغزى در گذشت (109) . 8.آقا شيخ محمد تقى آملى.در سال 1304 در تهران متولد شد.قسمتى از دروس معقول و منقول را نزد پدرش آقا شيخ محمد آملى(1263-1336)كه او خود از فيلسوفان به شمار مى‏رفت،تحصيل كرد.سپس در درس مرحوم ميرزاى كرمانشاهى شركت نمود.بعد از فوت كرمانشاهى قريب 14 سال از محضر حاج شيخ عبد النبى مجتهد نورى بهره‏مند شد. از آن پس به نجف رفت و به تكميل فقه و اصول در محضر آقايان حاج ميرزا حسين نائينى و آقا سيد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء الدين عراقى پرداخت و به مقامات عالى رسيد.در اخلاق از محضر عارف كامل آقا حاج ميرزا على آقا قاضى فيض مى‏گرفت. معظم له در مدت اقامت در تهران هم منقول تدريس مى‏كرد و هم معقول. مهمترين اثر معقولى او حاشيه اوست‏بر شرح منظومه سبزوارى كه مكرر چاپ شده است،و مهمترين اثر منقولى‏اش شرحى است استدلالى بر عروة الوثقى.معظم‏له در سال 1391 قمرى در تهران درگذشت (110) . 9.آقاى آقا ميرزا مهدى آشتيانى.از اساتيد مسلم و متبحر قرن ما بود.پدرش ميرزا جعفر ملقب به ميرزا كوچك از شاگردان آقا محمد رضا حكيم قمشه‏اى بود و مادرش دختر حاج ميرزا حسن آشتيانى مجتهد معروف تهران بود. مرحوم آقا ميرزا مهدى از تلاميذ ميرزا حسن كرمانشاهى و ميرزا هاشم اشكورى بوده است.سالها در تهران مدرس فلسفه و عرفان بود و عنوان مدرس رسمى مدرسه سپهسالار قديم را-كه بر حسب وقف نامه بايد ماهر در عقليات و ناظر در شرعيات باشد-داشت.در حدود سالهاى 1365-1366 هجرى قمرى به استدعاى فضلا و طلاب حوزه علميه قم چندى به قم مهاجرت كرد و به تدريس و افاضه پرداخت.اين بنده در آن مدت قليل،توفيق استفاده از محضر او را يافت. معظم له آثار ارزنده‏اى از خود باقى گذاشت.بر شرح منظومه منطق و فلسفه حاشيه دارد و هر دو چاپ شده است.كتابى به نام‏«اساس التوحيد»درباره‏«قاعده الواحد»و وحدت وجود دارد كه آن نيز چاپ شده است.شايد آثار ديگرى هم داشته باشد كه من نمى‏دانم.در سال 1372 در گذشت.

اسلاید 131: 10.آقاى آقا ميرزا احمد آشتيانى.معظم له كوچكترين فرزند حاج ميرزا حسن مجتهد آشتيانى بود.جامع المعقول و المنقول و ضرب المثل تقوا و پارسايى بود.بيش از چهل سال در تهران به تدريس فقه و اصول و معقول پرداخت.معظم له نيز از شاگردان حكيم كرمانشاهى و حكيم اشكورى بود. در حدود سالهاى 1345-1350 براى تكميل علوم نقلى به نجف رفت و خود نيز تدريس مى‏كرد.در درس اسفار او فضلاى درجه اول آن ايام نجف كه بسيارى از آنها مجتهد مسلم بودند شركت مى‏كردند.حضرت استاد علامه طباطبايى در همان ايام از محضر اين مرد بزرگ استفاده كرده،قسمتى از اسفار را نزد او خوانده‏اند.معظم له در سال 1395 در حالى كه قريب صد سال از عمرش مى‏گذشت زندگانى را بدرود گفت. 11.آقا ميرزا طاهر تنكابنى.او نيز از اساتيد مسلم فلسفه در دوران اخير بود و ممحض در فلسفه بود.احاطه وى به متون و آراء فلاسفه حيرت انگيز بوده است.در سال 1280 در كلاردشت مازندران متولد شد.براى تكميل تحصيلات به تهران آمد. دوره ميرزاى جلوه و حكيم قمشه‏اى و حكيم مدرس را درك كرده است.اينكه از درس حكيم كرمانشاهى و حكيم نيريزى استفاده كرده است‏يا نه،چيزى نمى‏دانيم.پس از دوره اين سه حكيم،او از اساتيد مسلم به شمار رفته است و در سال 1360 وفات يافت. 12.آقا سيد ابو الحسن رفيعى قزوينى.از مشاهير و معاريف اساتيد در نيم قرن اخير بود.جامع المعقول و المنقول بود. فلسفه را نزد حكيم كرمانشاهى و حكيم اشكورى آموخته بود.پس از تاسيس حوزه علميه قم در سال 1340 وسيله مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى،معظم له به قم مهاجرت كرد و ضمن استفاده از محضر آقاى حائرى،خود به تدريس شرح منظومه سبزوارى و اسفار ملا صدرا پرداخت.فضلا از درسش استفاده مى‏كردند.استاد بزرگ ما آيت الله خمينى(مد ظله)شرح منظومه و قسمتى از اسفار را نزد او خوانده‏اند.او را بالخصوص از نظر حسن تقرير و بيان مى‏ستودند.مرحوم رفيعى در زمان حيات مرحوم آقاى حائرى به قزوين مراجعت كرد.طالبان حكمت احيانا براى استفاده از محضرش به قزوين مى‏رفتند.سالهاى آخر،تهران را محل اقامت قرار داد و از مراجع تقليد به شمار مى‏رفت.در سال 1394 جهان را وداع گفت. 13.آقا شيخ محمد حسين فاضل تونى.از مشاهير مدرسان فلسفه در عصر اخير بود.رساله‏اى در الهيات دارد.در مقدمه آن رساله نوشته كه شاگرد جهانگيرخان و حكيم اشكورى بوده است. پس از تاسيس دانشگاه،سالها در دانشكده ادبيات و دانشكده معقول و منقول تدريس مى‏كرد.فاضل تونى بر مقدمه شرح فصوص قيصرى حاشيه نوشته است.وى در سال‏1309 متولد (111) و در حدود سال 1380 درگذشت. 14.سيد محمد كاظم عصار.از اساتيد فلسفه عصر اخير به شمار مى‏رفت.در سال 1305 متولد شد و در هجده سالگى به اصفهان رفت و سه سال به تحصيل فلسفه(على الظاهر نزد جهانگيرخان و آخوند ملا محمد كاشى)پرداخت.بعد به تهران آمد و شش سال نزد اساتيد تهران:حكيم اشكورى و حكيم كرمانشاهى و حكيم نيريزى فلسفه تحصيل كرد.آنگاه به عتبات رفت و ده سال علوم منقول را نزد اساتيد فن تكميل كرد و در سن 35 سالگى(سال 1340 قمرى)به تهران مراجعت كرد و به تدريس معقول و منقول(بالخصوص معقول)پرداخت.پس از تاسيس دانشگاه تهران در سال‏1313 هجرى شمسى(تقريبا1353 قمرى)در دانشكده ادبيات و دانشكده علوم معقول و منقول به تدريس پرداخت.از حدود سال 1365 كه مدرسه عالى سپهسالار نام دانشگاه روحانى يافت،در آنجا مشغول تدريس شد و تقريبا تا پايان عمرش ادامه يافت. مرحوم عصار مردى خوش محضر و بذله گو بود،هيچ چيز را به جد نمى‏گرفت.از مرحوم عصار آثارى در وحدت وجود و بدا و علم الحديث و تفسير باقى مانده است.بعضى از آن آثار اخيرا چاپ شده است.معظم له در سال 1394 درگذشت (112) .

اسلاید 132: 7.حاج شيخ محمد حسين غروى اصفهانى. کمپانی

اسلاید 133: در تقوا و علم،منقولا و معقولا يگانه بود.در سال‏1296 در نجف متولد شد. پدرش بازرگانى بود متدين مقيم كاظمين.مرحوم اصفهانى تا نزديك به بيست‏سالگى در كاظمين مقيم بود و تحصيل مى‏كرد.بعد به نجف مشرف شد و در درس مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانى حاضر شد و تا پايان عمر استاد(1329) ادامه داد. وى در علوم معقول،شاگرد مرحوم ميرزا محمد باقر حكيم اصطهباناتى است.مرحوم اصفهانى تاليفات زيادى در فقه و اصول دارد و انديشه‏اش هم اكنون جزء انديشه‏هاى زنده‏اى است كه در ميان علما و فضلاى حوزه‏هاى درس فقه و اصول مطرح است.منظومه‏اى در فلسفه دارد بسيار عالى به نام‏«تحفة الحكيم‏».رساله‏اى هم در معاد نوشته است.حضرت استادنا العلامه آقاى طباطبايى(مد ظله العالى)در سالهاى ميان 1344-1354 از محضر اين بزرگ بهره‏هاى فراوان برده و افتخار شاگردى‏اش را دارند.معظم له در سال 1361 با سكته مغزى در گذشت (109) .

اسلاید 134: محمد تقي آملي

اسلاید 135: 8.آقا شيخ محمد تقى آملى.در سال 1304 در تهران متولد شد.قسمتى از دروس معقول و منقول را نزد پدرش آقا شيخ محمد آملى(1263-1336)كه او خود از فيلسوفان به شمار مى‏رفت،تحصيل كرد.سپس در درس مرحوم ميرزاى كرمانشاهى شركت نمود.بعد از فوت كرمانشاهى قريب 14 سال از محضر حاج شيخ عبد النبى مجتهد نورى بهره‏مند شد. از آن پس به نجف رفت و به تكميل فقه و اصول در محضر آقايان حاج ميرزا حسين نائينى و آقا سيد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء الدين عراقى پرداخت و به مقامات عالى رسيد.در اخلاق از محضر عارف كامل آقا حاج ميرزا على آقا قاضى فيض مى‏گرفت. معظم له در مدت اقامت در تهران هم منقول تدريس مى‏كرد و هم معقول. مهمترين اثر معقولى او حاشيه اوست‏بر شرح منظومه سبزوارى كه مكرر چاپ شده است،و مهمترين اثر منقولى‏اش شرحى است استدلالى بر عروة الوثقى.معظم‏له در سال 1391 قمرى در تهران درگذشت (110) .

اسلاید 136: ميرزا مهدي آشتياني

اسلاید 137: 9.آقاى آقا ميرزا مهدى آشتيانى.از اساتيد مسلم و متبحر قرن ما بود.پدرش ميرزا جعفر ملقب به ميرزا كوچك از شاگردان آقا محمد رضا حكيم قمشه‏اى بود و مادرش دختر حاج ميرزا حسن آشتيانى مجتهد معروف تهران بود. مرحوم آقا ميرزا مهدى از تلاميذ ميرزا حسن كرمانشاهى و ميرزا هاشم اشكورى بوده است.سالها در تهران مدرس فلسفه و عرفان بود و عنوان مدرس رسمى مدرسه سپهسالار قديم را-كه بر حسب وقف نامه بايد ماهر در عقليات و ناظر در شرعيات باشد-داشت.در حدود سالهاى 1365-1366 هجرى قمرى به استدعاى فضلا و طلاب حوزه علميه قم چندى به قم مهاجرت كرد و به تدريس و افاضه پرداخت.اين بنده در آن مدت قليل،توفيق استفاده از محضر او را يافت. معظم له آثار ارزنده‏اى از خود باقى گذاشت.بر شرح منظومه منطق و فلسفه حاشيه دارد و هر دو چاپ شده است.كتابى به نام‏«اساس التوحيد»درباره‏«قاعده الواحد»و وحدت وجود دارد كه آن نيز چاپ شده است.شايد آثار ديگرى هم داشته باشد كه من نمى‏دانم.در سال 1372 در گذشت.

اسلاید 138: ميرزاابو الحسن  رفيعي قزوینی 1310قزوین- 1396 قم

اسلاید 139: 1310 قزوین1333 تهران1340 قم با تاسیس حوزه علمیه قم1348 قزوین1380 تهرانوفات 1396مدفن: قم

اسلاید 140: شاگردانامام خمینی (ره)حسن زاده آملی، محی الدین انواری، سید رضی شیرازی، شاهچراغی، مصطفی امام جمعه ای، حکیم ذهبی شیرازی، مهدوی کنی، میرزا عبدالحسین ابن الدین، سید مهدی کشفی، شیخ شعبان لنگرودی، سید جلال الدین آشتیانی، سید محمد یزدی، سید مصطفی خوانساری، شیخ محمد ابن الشیخ قمی، سید مرتضی مبرقعی، علاء الدین کرمانشاهی، سید احمد قمی، حاج میرزا محمد ثقفی تهرانی، میرزا حسین نوری، سید محمد رضایی، محمدرضا ربانی تربتی، شیخ محمد حسین اویسی، میرزا ابوالقاسم خرمشاهی، مهدی باقری کنی، دکترغلامحسین دینانی، امامی کاشانی، شیخ محمد تقی شریعتمداری، نجم الدین اعتمادزاده، نظام الدین قمشه ای، دکتر سید حسین نصر، سید محمد مهدی تقوی، شیخ هادی سلمانی، غلامرضا رضانژاد، سید محسن رفیعی ( فرزند آیةالله رفیعی) ، ذوالمجد طباطبایی، حاج احمد سیاح، سید ابوترب ابوترابی قزوینی.

اسلاید 141: آثارآیة الله رفیعی به موجز نویسی شُهره است. 1 - شرح دعای سحر 2 - رساله معراج 3 - رساله اسفار اربعه 4 - رساله در بیان قوه مولده 5 - رجعت 6 - تخلیه و تجلیه و تحلیه 7 - حرکت جوهریه 8 - اتحاد عاقل و معقول ( فارسی) 9 - اتحاد عاقل و معقول ( عربی) 10 - رساله در وحدت وجود 11 - رساله در حقیقت عقل 12 - رساله در شب قدر 13 - سخن در معاد 14 - مقاله در وجود 15 - تفسیری در دو آیه از سوره یونس 16 - مقاله در تشریح اجزاء حملیّه و اجزاء حدّیه 17 - مقاله در قضایای ضروریّه ازلیه 18 - رساله در حدوث دهری 19 - مقاله در اراده و مشیت 20 - مقاله در مسح رأس و وضوء 21 - مقاله در شرح زندگی ملاصدرا 22 - بحث شریف معاد 23 - حاشیه بر شرح منظومه حکیم سبزواری 24 - حواشی بر اسرار الحکم سبزواری 25 - حواشی بر شرح الاسماء الحسنی، سبزواری 26 - حواشی بر کتاب اسفار الاربعة صدرالمتألهین شیرازی 27 - حواشی بر مشاعر 28 - حواشی بر عرشیه ملاصدرا 29 - حواشی بر تعلیقات ملاصدرا بر کتاب شفای بوعلی سینا 30 - حواشی بر شرح اصول کافی ملاصدرا 31 - حواشی بر مفاتیح الغیب ملاصدرا 32 - حواشی بر کتاب شفای ابن سینا 33 - حواشی بر کتاب شرح الاشارات و التّنبیهات 34 - حواشی بر شوارق الالهام فیاض لاهیجی 35 - حواشی بر گوهر مراد عبدالرزاق لاهیجی 36 - حواشی بر قبسات میرداماد 37 - حواشی بر شرح حکمةالاشراق قطب الدین شیرازی 38 - حواشی بر مقدمه فصوص الحکم قیصری 39 - تعلیقات بر الشواهد الربوبیّة صدر المتألهین 40 - تعلیقات بر اسرارالآیات صدرالمتألهین 41 - حواشی بر شرح مطالع در منطق 42 - حواشی بر شرح تجرید قوشچی در کلام 43 - تعلیقات بر مصباح الانس ابن فناری در عرفان 44 - کتابی در حول عقاید امامیّه در ردّ « جبّانی» از نویسندگان کویت 45 - تقریرات درسی اصول عقاید.

اسلاید 142: آثار چاپیمجموعه رسائل و مقالات فلسفی، با تصحیح غلامحسین رضا نژاد، 1367، سپهر

اسلاید 143: معظم له در فقه استدلالی نیز تألیفاتی داشته اند که عبارتند از:1-کتاب صلوة 2- کتاب خمس 3- کتاب حج 4- کتاب میراث 5- کتاب نکاح 6- کتاب طلاق 7-کتاب مکاسب و بیع و تجارت 8- در قاعده لا ضرر 9- توضیح المسائل 10- هدایة الانام 11- حواشی بر عروة الوثقی 12- رساله مناسک حج 13-اسرار حج 14-حواشی بر کفایة الاصول 15- تعلیقات بر رسائل شیخ انصاری 16- حاشیه بر وسیلة النجاة آقا سید ابوالحسن اصفهانی.(18)

اسلاید 144: فاضل تونی (1305-1380)

اسلاید 145: 13.آقا شيخ محمد حسين فاضل تونى.از مشاهير مدرسان فلسفه در عصر اخير بود.رساله‏اى در الهيات دارد.در مقدمه آن رساله نوشته كه شاگرد جهانگيرخان و حكيم اشكورى بوده است. پس از تاسيس دانشگاه،سالها در دانشكده ادبيات و دانشكده معقول و منقول تدريس مى‏كرد.فاضل تونى بر مقدمه شرح فصوص قيصرى حاشيه نوشته است.وى در سال‏1309 متولد (111) و در حدود سال 1380 درگذشت.

اسلاید 146: تولد 1288 تون (طبس)17 سالگی به مشهداصفهانتهران برای درک محضر اشکوری در مدرسه سپهسالاروفات 13 بهمن 1339

اسلاید 147: آثارجزوه صرفتعلیقه بر شرح فصوصمنتخب قرآن و نهج البلاغهصرف و نحو قرائتمنتخب کلیله و دمنهترجمه فنون سماع جزوه منطقحکمت قدیمالهیات

اسلاید 148: عصار سید محمدکاظم لواسانی تهرانی (1305- 1394)

اسلاید 149: 14.سيد محمد كاظم عصار.از اساتيد فلسفه عصر اخير به شمار مى‏رفت.در سال 1305 متولد شد و در هجده سالگى به اصفهان رفت و سه سال به تحصيل فلسفه(على الظاهر نزد جهانگيرخان و آخوند ملا محمد كاشى)پرداخت.بعد به تهران آمد و شش سال نزد اساتيد تهران:حكيم اشكورى و حكيم كرمانشاهى و حكيم نيريزى فلسفه تحصيل كرد.آنگاه به عتبات رفت و ده سال علوم منقول را نزد اساتيد فن تكميل كرد و در سن 35 سالگى(سال 1340 قمرى)به تهران مراجعت كرد و به تدريس معقول و منقول(بالخصوص معقول)پرداخت.پس از تاسيس دانشگاه تهران در سال‏1313 هجرى شمسى(تقريبا1353 قمرى)در دانشكده ادبيات و دانشكده علوم معقول و منقول به تدريس پرداخت.از حدود سال 1365 كه مدرسه عالى سپهسالار نام دانشگاه روحانى يافت،در آنجا مشغول تدريس شد و تقريبا تا پايان عمرش ادامه يافت. مرحوم عصار مردى خوش محضر و بذله گو بود،هيچ چيز را به جد نمى‏گرفت.از مرحوم عصار آثارى در وحدت وجود و بدا و علم الحديث و تفسير باقى مانده است.بعضى از آن آثار اخيرا چاپ شده است.معظم له در سال 1394 درگذشت (112) .

اسلاید 150: 1- رساله وحدت وجود 2- رساله بدا 3- اجابه الدعا في مساله البدا 4- علم الحديث 5- تفسير قرآن كريم 6- شذراتي در جبر و اختيار و ... آثار يادشده در مجموعه اي تحت عنوان: مجموعه آثار عصار به اهتمام استاد سيدجلال الدين آشتياني همراه با حواشي و تعليقات ايشان به وسيله انتشارات اميركبير در سال 1376 به چاپ رسيده است.

اسلاید 151: طبقه سى و سومعلامه شعرانی*علامه طباطبایی

اسلاید 152: طبقه سى و سوم اين طبقه،طبقه اساتيد خود ما هستند.ما به ملاحظاتى از ترجمه اين طبقه در حال حاضر خوددارى مى‏كنيم و به وقت ديگر و فرصت مناسبترى موكول مى‏كنيم.

اسلاید 153: ابوالحسن شعراني 7 شوال 1393 12/ 8/ 1352

اسلاید 154: ولادتمیرزا ابوالحسن، فرزند شیخ محمد، فرزند آخوند ملاغلامحسین، فرزند مولی ابوالحسن مجتهد فرزند ملا ابوالقاسم، فرزند عبدالعزیز، فرزند محمد باقر، فرزند نعمت اللّه تهرانی و از نوادگان آخوند ملافتح اللّه کاشانی، صاحب تفسیر منهج الصادقین، در سال 1320 هـ.ق در تهران چشم به جهان گشود.

اسلاید 155: تحصیلاتاستاد در ابتدای سنین نوجوانی، نزد پدر بزرگوارش به فراگیری قرآن، الفیه ابن مالک و شاطبیه پرداخت. سپس، ادامه دروس حوزوی را در رشته های مختلف، نزد افاضل قم و نیز در مدرسه خان مروی تهران پی گرفت.استاد در قم نزد حکیم میرزا محمود قمی، متخلص به «رضوان» و نیز شیخ آقا بزرگ ساوجی، علم فقه را فرا گرفت. و در محضر آیات عالی مقام، حاج شیخ عبدالکریم حائری و حاج شیخ عبدالنبی نوری در قم، سالها شاگردی می کرد.استاد در کنار تحصیل علوم حوزوی، به فراگیری علوم روز از جمله ریاضی، نجوم و اسطرلاب نزد مرحوم میرزا حبیب اللّه ذوالفنون پرداخت.علامه شعرانی در مقدمه ترجمه نفس المهموم، به بیان چگونگی آغاز تحصیلات و تداوم آن می پردازد. و می گوید: «اما چنین گوید این بنده فانی، ابوالحسن بن محمود بن غلامحسین بن ابی الحسن(المدعو بالشباب)، که چون عهد شباب من به تحصیل علوم و حفظ اصطلاحات و رسوم بگذشت، و اقتداء به اسلافی الصالحین، از هر علمی بهره گرفتم و از هر خرمنی خوشه برداشتم. گاهی به مطالعه کتب ادب از عجم و عرب، و زمانی به درایت اسفار، و زمانی به تتبع تفاسیر و اخبار، و وقتی به تفسیر و تحشیه کتب فقه و اصول و گاهی به تعمق در مسائل ریاضی و معقول؛ تا آن عهد به سر آمد.لقد طفت فی تلک المعاهد کلها و سرحت طرفی بین تلک المعالم سالیان دراز، شب بیدار و روز تکرار، و همیشه و مدام دفاتر و کراریس و پیوسته مرفق اقلام و قراطیس. ناگهان، سروش غیب در گوش این ندا داد که علم برای معرفت است، و معرفت بذر عمل و طاعت، و طاعت بی اخلاص نشود. و اینهمه میسر نگردد، مگر به توفیق خدا و توسل به اولیاء، مشغولیها تا چند.علم چندان که بیشتر خوانی چون عمل در تو نیست نادانی شتاب باید کرد و معاد را زادی فراهم ساخت. زود برخیز، که آفتاب برآمد و کاروان رفت.(2)

اسلاید 156: استاداناستادان ایشان در تهران و قم عبارتند از آیات عظام:1. شیخ محمد تهرانی: پدر علامه شعرانی، وی اولین استاد ایشان بود که از همان دوران نوجوانی، دروس ابتدایی حوزه، قرآن و ادبیات عرب را به او آموخت و او را برای کسب دیگر علوم حوزوی و استفاده از محضر بزرگان آن دوران آماده کرد.2. میرزا محمود قمی مشهور به رضوان: وی از استادان بزرگوار علامه، در علوم نقلی بود.3. شیخ آقا بزرگ ساوجی: وی فاضل متبحر و عالی مقامی بود که در علوم فقه و دیگر علوم حوزوی ایشان را تعلیم داد.4. محدث فاضل سید ابوتراب خوانساری: وی سهم بسزایی در راه تعلیم او داشت، به طوری که حدود 30 سال علامه برای کسب علوم عالیه حوزوی در مدرسه مروی و حوزه های علمیه قم و نجف در نزد او تلمذ کرد و علاوه برفقه، معارف شیعی و فقه اهل سنت را نزد او فراگرفت.5. میرزا حبیب اللّه ذوالفنون: وی علم هیأت، نجوم، اسطرلاب، زیج و ریاضیات کاربردی را به علامه یاد داد.6. حاج میرزا مهدی آشتیانی: ایشان از استادان معروف و به نام حوزه بودند که دروس اصلی و عالیه حوزه را به مرحوم علامه آموخت.دیگر استادان مرحوم شعرانی در علوم عقلی و نقلی، عبارتند از: میرزا طاهر تنکابنی، حاج شیخ عبدالنبی نوری، حکیم هیدجی، مسیح طالقانی، ادیب لواسانی، شیخ محمد رضا قمشه ای و میرزا علی اکبر یزدی.

اسلاید 157: آیت اللّه شعرانی، دانشمندی کم نظیر، عمیق و به حق جامع علوم عالیه بود. وی در فقه، اصول، تاریخ، نجوم، ادبیات، حکمت، ریاضیات و محاسبات ید طولایی داشت.جامعیت علمیعلامه شعرانی از جمله علمای نادری بود، که جامع علوم معقول و منقول شناخته شد.این وسعت و گستردگی علمی، برای او امتیاز مهمی محسوب می شود، به طوری که در علوم: نجوم، ریاضی و طب صاحب نظر بود، و به زبانهای زنده دنیا از جمله: عربی، عبری و انگلیسی تسلط و آشنایی کامل داشت. همچنین، زبان فرانسه را نزد یک عالم یهودی فرا گرفت.آیت اللّه حسن زاده آملی، از شاگردان برجسته ایشان، چنین می گوید: «این قهرمان علمی، در جمیع علوم مختلف منحصر به فرد بود. هیچ کدام از علمای معاصر را مانند ایشان در ماهیت علوم و احاطه به آنها ندیدم.(3)وی به همه علوم روز اشراف داشت، چنانچه یکی از علمای شیعی معاصرش که خود در رشته های مختلف علمی ید طولانی داشت، علامه شعرانی را خواجه نصیر عصر معرفی کرد و گفت که او هئیت ملاریون را از فرانسه به فارسی ترجمه کرد.(4)

اسلاید 158: شاگردانبرخی از شاگردان آن عالم بزرگ عبارتند از حضرات آیات عظام:1. آیت اللّه میرزا هاشم آملی (1322 ـ 1413 هـ.ق): او در شهر آمل به دنیا آمد و پس از طی دوران مقدماتی، عازم تهران شد. در تهران، وی تحصیلاتش را نزد شهید مدرس، سید محمد تنکابنی و علامه شعرانی ادامه داد. سپس، وی در سال 1345 هـ.ق به قم رفت، دوره عالی حوزه را در محضرت آیت اللّه حائری و آیت اللّه سید محمد حجت کوه کمره ای فرا گرفت و به درجه اجتهاد نائل شد. وی مدتی نیز، در نجف اشرف در محضر آیات: میرزای نائینی، آقا ضیاء عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی به ادامه تحصیل پرداخت و سالها در حوزه علمیه قم فقه و اصول را تدریس کرد.2. آیت اللّه جوادی آملی: ایشان از فقها و فلاسفه بزرگ معاصر، و از استادان حوزه علمیه قم است، که دهها اثر علمی و فقهی دارد.3. آیت اللّه حسن زاده آملی: از شاگردان مبرّز علامه به شمار می روند، در این مقاله مفصل از ایشان سخن به میان آمد.4. استاد شیخ محمد حسن احمدی فقیه یزدی.5. استاد علی اکبر غفاری: او از شاگردان فرزانه استاد است، که در زمینه تصحیح و طبع آثار حدیثی شیعه، خدمات بی شائبه ای را ارائه کرده است.6. استاد میر جلال محدث ارموی(1323 هـ.ق ـ 1358 هـ.ش): استاد در شهر ارومیه به دنیا آمد. وی پس از عمری تحصیل و تحقیق و تألیف، در تهران درگذشت و بیش از 70 اثر علمی از خود برجای گذاشت.برخی دیگر از شاگردان علامه، عبارتند از سید محمد باقر حجتی، محمد خوانساری، احمد سیاح، سید حسن سادات ناصری، سید عباس شجاعی، سید رضی شیرازی، قوامی واعظ، مهدی محقق و کمال مرتضوی.

اسلاید 159: آثار فلسفه و کلام1. شرح تجرید الکلام.2. مجموعه اصطلاحات فلسفی.3. حاشیه بر فصل الخطاب محدث نوری.4. کتاب راه سعادت در اثبات نبوت و رد شبهات یهودی و نصاری.5. مقدمه و حواشی محققانه بر اسرار الحکم سبزواری.

اسلاید 160: تفسیر و علوم قرآنی1. حاشیه بر تفسیر مجمع البیان در 10 جلد، با تصحیح کامل، اعراب گذاری و توضیحات.2. تصحیح کامل تفسیر صافی در دو جلد.3. تعلیقات بر تفسیر کبیر جدش، تفسیر منهج الصادقین، در یک جلد.4. مقدمه بر حواشی کامل تفسیر ابوالفتوح رازی با توضیح اشعار و شواهد عربی و فارسی در 12 جلد.5. نثر طوبی و دائرة المعارف اصطلاحات قرآنی تا حرف صاد.6. طبع متجاوز از 60 سخن قرآنی که با نظر ایشان تصحیح و اعرابگذاری شد.

اسلاید 161: حدیث و درایه1. حواشی و تحقیق کتاب وافی مرحوم فیض کاشانی در سه جلد.2. تعلیقات بر شرح اصول کافی ملاصالح، در 12 جلد.3. تعلیقات بر وسائل الشیعه از جلد 16 تا جلد 20.4. تحقیق و تصحیح جامعة الرواة به دستور آیت اللّه بروجردی.5. رساله ای در باب علم درایه.

اسلاید 162: عرفانی1. حاشیه بر ارشاد القلوب دیلمی.2. ترجمه و شرح دعای «عرفه» ضمیمه کتاب فیض الدموع.3. شرح و ترجمه مفصل صحیفه سجادیه.

اسلاید 163: فقه و اصول1. المدخل اولی عذب المنهل در اصول.2. شرح کفایه مرحوم آخوند به طریقه «قال و اقول» در اصول.3. حاشیه کبیره بر قواعد الاصول.احکام1. رساله ای در شرح شکوک الصلاة فی العروة الوثقی.2. رساله مختصر فقهی برای تدریس.3. مناسک حج با حواشی نه نفر از مراجع تقلید.4. شرح تبصره علامه حلی.

اسلاید 164: تاریخ اسلام1. ترجمه کتاب الامام علی(ع) صوت العدالة الانسانیه، با نقد لغزشهای (جرج جرداق)، نویسنده آن.2. ترجمه کتاب نفس المهموم مرحوم شیخ عباس قمی.3. تعلیقات بر کتاب محمد(ص) پیامبر و سیاستمدار، نوشته مونتگمری وات.

اسلاید 165: ویژگیهای علمی1.مطالعات فراگیر علمی2. دانشمندی ذوالفنون3. روشن بینی و بصیرت4. شرح صدر علمی5. تعمیق و ژرفنگری6. نبوغ فکری و اختراع علمی

اسلاید 166: آشنایی با زبان های متعددعلامه شعرانی علاوه بر مهارت کافی در فقه و اصول و تفسیر و حدیث و فلسفه و ریاضی و عرفان و کلام و...، با چندین زبان - غیر از فارسی و عربی - آشنا بود: 1. فرانسه: شعرانی به زبان فرانسه، کاملا تسلط داشت و بسیاری از کتب علمی اسلامی ترجمه شده به زبان فرانسه را خود مطالعه و با متن اصلی تطبیق می کرد و صحت و سقم ترجمه را تعیین می نمود. 2. ترکی: زبان ترکی را مثل زبان مادری می دانست و می خواند و می نوشت. 3. انگلیسی: وی به زبان انگلیسی نیز به قدر متعارف و لازم آشنایی داشت. 4. عبری: ایشان این زبان را از یک روحانی یهودی فراگرفته بود.

اسلاید 167: علامه شعرانی در مقدمه ترجمه نفس المهموم، به بیان چگونگی آغاز تحصیلات و تداوم آن می پردازد. و می گوید: «اما چنین گوید این بنده فانی، ابوالحسن بن محمود بن غلامحسین بن ابی الحسن(المدعو بالشباب)، که چون عهد شباب من به تحصیل علوم و حفظ اصطلاحات و رسوم بگذشت، و اقتداء به اسلافی الصالحین، از هر علمی بهره گرفتم و از هر خرمنی خوشه برداشتم. گاهی به مطالعه کتب ادب از عجم و عرب، و زمانی به درایت اسفار، و زمانی به تتبع تفاسیر و اخبار، و وقتی به تفسیر و تحشیه کتب فقه و اصول و گاهی به تعمق در مسائل ریاضی و معقول؛ تا آن عهد به سر آمد.لقد طفت فی تلک المعاهد کلها و سرحت طرفی بین تلک المعالم سالیان دراز، شب بیدار و روز تکرار، و همیشه و مدام دفاتر و کراریس و پیوسته مرفق اقلام و قراطیس. ناگهان، سروش غیب در گوش این ندا داد که علم برای معرفت است، و معرفت بذر عمل و طاعت، و طاعت بی اخلاص نشود. و اینهمه میسر نگردد، مگر به توفیق خدا و توسل به اولیاء، مشغولیها تا چند.علم چندان که بیشتر خوانی چون عمل در تو نیست نادانی شتاب باید کرد و معاد را زادی فراهم ساخت. زود برخیز، که آفتاب برآمد و کاروان رفت.(2)

اسلاید 168: آشنایی با دهخدادر 1317 سن 33 سالگیدعوت از او برای همکاری در متون عربیدر لغت نامه دهخدا مشارکت داشته است.مدخل ابوریحان به تمامه از علامه شعرانی است

اسلاید 169: آشنایی با فلسفۀغربدر کتاب «فلسفه اولی یا مابعدالطبیعه» به ترجمۀ مصطلحات فلسفی غرب پرداخته اند.از آن به «مجموعه مصطلحات فلسفی» یاد کرده انداین کتاب در 1316 چاپ شده است قبل از «سیر حکمت در اروپا»ی فروغی که در سال 1318 تا 1320 چاپ شده است.این کتاب در ضمیمه کتاب «زندگی نامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم علامه میرزا ابوالحسن شعرانی» چاپ شده است.

اسلاید 170: ارکان روش شناسی علامه شعرانی سعید رحیمیان، کیهان اندیشه، 46، ص 62این بررسی به دیدگاه عقلانی و فلسفی علامه شعرانی در تقابل دیدگاه ملاصالح مازندرانی () شارح اصول کافی بیا شده است. این دیدگاه از همان جریان فرعی فلسفه و حتی تفکیک تبعیت می کرده است لذا با مخالفت علامه شعرانی روبرو می شود.علامه شعرانی ضمن مخالفت با غیر شرعی دانستن عرفان بیان می کند:

اسلاید 171:

اسلاید 172: نکوهش ها در روایات درباره این علوم متوجه علمای سوء آنها و اهل مجادله آنهاست نه همۀ علماء

اسلاید 173: دید عقلی نسبت به آیات و احادیثاعتقاد به باطن احادیث و محکم و متشابه آنهاتکیه بر حجیت ظواهرتفکیک اصطلاحات احادیث از اصطلاحات علوم

اسلاید 174: وفاتسرانجام، علامه شعرانی پس از سالها خدمات علمی و تبلیغی در سن 73 سالگی بر اثر شدت ضعف دچار بیماری قلبی و ریه گردید و پس از چندی، برای درمان به آلمان عازم شد. و سرانجام علامه در نیمه شب یکشنبه 12 آبان 1352 / 7 شوال 1393 هـ.ق، در یکی از بیمارستان های شهر هامبورگ آلمان چشم از جهان فرو بست. بدن مبارک ایشان پس از انتقال به ایران، در مقبره خانوادگی در جوار حضرت عبدالعظیم الحسنی، در شهر ری قرار گرفت. وصیتنامه وزین آن مرحوم، در پایان جلد سوم حاشیه وافی درج شده است.گر نگاهی هست مرگ عالم و عامی یکی چون به معنی بنگری آن دیگر و این دیگر است مرگ نادان چیست او مرده بود در زندگی وآن سزای سوختن چون چوب بی برگ و بر است نیست کشور زنده جز با نام دانش زین سبب مرگ دانا از شمار عقل مرگ کشور است

اسلاید 175: علامه طباطبائي

اسلاید 176: علامه سیدمحمدحسین طباطبایی 1281-1360 ش

اسلاید 177: تولد29 ذى حجه سال 1321 ه . ق مطابق با سال 1281 ه . ش در شهر تبريز وفات18 محرم سال 1402 ه . ق مطابق با 24 آبان سال 1360 ه . ش در شهر قمتحصیلاتتبریزهجرت به نجف اشرف براى ادامه تحصيل1304 تحصيل فلسفه و عرفان در نجف اشرف و ملازمت آية الله قاضى طباطبائى تحصيل رياضيات و فقه و اصول تحصيل علم تفسير در محضر آية الله قاضى طباطبائىبازگشت به تبريز و شروع تحقيق 1314 زندگى پربار در قم در زمينه تحقيق و تدريس 1325

اسلاید 178: اساتید1 - آية الله سيد على قاضى طباطبائى.موضوع : عرفان عملى و عرفان نظرى ( احتمالا الفتوحات المكيه ) ، تفسير و احتمالا فلسفه. مدت : ده سال.2 - حكيم سيد حسين بادكوبه‏اى.موضوع : عرفان نظرى ( كتاب تمهيد القواعد ) ، فلسفه ( منظومه سبزوارى ، اسفار، مشاعر، شفاء ، اثولوجيا ) ،اخلاق ابن مسكويه.مدت : شش سال.3 - سيد ابوالقاسم خوانسارى.موضوع : رياضيات و تحرير اقليدس. مدت : دو سال و اندى.4 - آية الله شيخ محمد حسين غروى اصفهانى ( معروف به كمپانى ).موضوع : يكدوره اصول فقه و ابوابى از فقه. مدت : كه اصول تقريبا شش سال طول كشيده است و فقه چهار سال.5 - آية الله نائينى.موضوع : فقه و اصول. مدت : هشت سال در خارج فقه و يكدوره اصول آية الله نائينى.6 - آية الله سيد ابوالحسن اصفهانى.موضوع : فقه. مدت : چند سال متوالى.7 - آية الله سيد محمد حجت كوه‏كمرى ، كه اصول كلى رجال را از ايشان فرا گرفته‏اند.8 - آية الله حاج ميرزا على ايروانى مؤلف حاشيه بر مكاسب و كفايه.9 - آقا ميرزا على اصغر ملكى.

اسلاید 179: شاگردان1 - استاد شهيد آية الله شيخ مرتضى مطهرى.موضوع : الهيات شفاء و جلسات بسيار اصول فلسه و روش رئاليسم.2 - شهيد مظلوم آية الله دكتر محمد حسينى بهشتى.موضوع : الهيات شفاء و اسفار مدت تلمذ : پنج سال.3 - آية الله شهيد على قدوسى ، موضوع : فلسفه.4 - آية الله شهيد دكتر محمد جواد باهنر ، موضوع : فلسفه.5 - علامه حسن حسن‏زاده آملى ، موضوع : فلسفه ، عرفان ، حديث مدت تلمذ : هفده سال.6 - آية الله حاج شيخ جعفر سبحانى : موضوع : فلسفه.7 - آية الله عبد الله جوادى آملى.موضوع : فلسفه ، كلام ، منطق ، عرفان و حديث ( اسفار ، شرح منظومه ، شرح تجريد ، برهان شفاء ، بحار الانوار . . . ).8 - علامه سيد محمد حسين حسينى تهرانى ( لاله‏زارى ).موضوع : فلسفه ، كلام ، عرفان ، تفسير ، اخلاق ، هيئت مدت تلمذ : حدودا چهار سال.

اسلاید 180: آثارتفسيرالميزان فى تفسير القرآن   تصحيح تفسير القرآن و العقل فلسفه نهاية الحكمة بداية الحكمة اصول فلسفه و روش رئاليسم حاشيه بر اسفار رساله قوه و فعل مقاله در حركت جوهرىتاريخ حيات و روش فلسفى ملاصدرا على عليه السلام و فلسفه الهى منطق 1 - رساله‏اى در برهان.2 - رساله‏اى در مغالطه.3 - رساله‏اى در تحليل.4 - رساله‏اى در تركيب.5 - رساله‏اى در اعتباريات.

اسلاید 181: آثار معارف اسلامى قرآن در اسلامرساله‏اى درباره حكومت اسلامى شيعه در اسلامكتاب شيعه رسالت تشيع در دنياى امروزرسالة الولاية رسالة التوحيد رسالة الأسماء : رسالة الأفعال :رسالة الوسائط مقالة فى التوحيد : مقالة فى العلم :بحثى كوتاه درباره علم امام عليه السلام : كتاب بررسيهاى اسلامى : مجموعه‏اى از مقالات و رسائل استاد با اين عناوين مى‏باشد :1 - درسهائى از قرآن 2 - مباحث اجتماعى اسلامى 3 - مقام و موقعيت زن در اسلام 4 - نگاهى به تاريخ شيعه 5 - ولايت و زعامت در اسلام 6 - محمد صلى الله عليه و آله و اسلام 7 - درباره وحى 8 - اعجاز و معجزه 9 - چند بحث فلسفى.كتاب سنن النبى : حاشيه بر كفاية الاصول : رساله المحاكمات يا تذييلات :المحاكمات بين المكاتباتالانسان قبل الدنيا :الانسان فى الدنيا :الانسان بعد الدنيا :

اسلاید 182: ابتکارات فلسفی علامهمنبع: شمس الوحی تبریزی- سیره علمی علامه طباطبائی، آیة الله جوادی آملی، نشر اسرار، 1386 – صفحه 187 تا 189 و 198 تا 202 و 204 تا 205 برخی از ابتکارات:تنها برهان ”ان“ در فلسفه استفاده می شود.فاعل بالجبر و فاعل بالقصدعلامه میان فاعل بالجبر و فاعل بالقصد که دیگر حکما آنها را قسیم هم و از اقسام هشت گانه علت فاعلی برمی شمردند، فرقی قائل نبودند.اراده جدای از علم به ضرورت عملی و جزم به ”باید“ نیست.نقد مثل افلاطونیآنچه با قاعده عقلی اثبات می شود چیزی بیش از فرد کلی مجرد از آن ماهیت نیست که تفاوت آن با فرد مادی در نحوه وجود آن است. لذا ارباب انواع و مثل فردی مجرد از ماهیت هستند که حقایق موجودات جهان مادی هستند و اینگونه نیست که این افراد با افراد مادی اتحاد نوعی داشته باشندطرح مسئله حرکت در فلسفه اولیوقوع حرکت در حرکت182

اسلاید 183: 1. برهان لم و ان در فلسفهاستاد علامه رحمة الله در این دو نوع از برهان، تنها برهان «ان» را، آن هم تنها در موردی که از یکی از متلازمان به متلازم دیگر استدلال شود، در فلسفه مورد استفاده می دانست: «لایبقی للبحث الفلسفی الا برهان الان الذی یعتمد فیه علی الملازمات العامة، فیسلک فیه من احد المتلازمین العامین الی الآخر» (نهایة الحکمه، ص 6).علت چنین دیدگاهی آن است که موضوع فلسفه اولی واقعیت خارج است که از تمام اشیا جامع تر و بر همه آنها سایه افکن است و هیچ چیز بیرون از آن نخواهد بود. محمولهای مسائل فلسفی نیز به همین دلیل به تنهایی یا به همراه مقابل خود، برابر موضوع آن است، از این رو نمی توان چیزی را خارج از قلمرو اصل واقعیت در نظر گرفت که سبب ثبوت محمول برای چنین موضوع عام و فراگیری باشد، چون بیرون از واقعیت مطلق، عدم است، از این جهت هیچ گونه علیتی برای وجود مطلق و محمول مساوی آن فرض ندارد و راهی برای برهان لم در مسائل فلسفی باز نیست و تنها برهانی که محمولات فلسفی را برای موضوعات آنها ثابت می کند، برهان ان است. در برهان ان نیز بنابر آنچه گذشت، ملازمات عامه که براساس آن از یکی از متلازمان به متلازم دیگر پی برده می شود، راهگشای مسائل فلسفی خواهد بود.

اسلاید 184: 2. فاعل بالجبر و فاعل بالقصدیکی از ابتکارات استاد علامه رحمة الله این بود که میان فاعل بالجبر و فاعل بالقصد که دیگر حکما آنها را قسیم هم و از اقسام هشت گانه علت فاعلی برمی شمردند، فرقی قائل نبودند.در توضیح باید گفت که «فاعل بالجبر» به فاعلی گفته می شود که به فعل علم داشته باشد؛ اما نسبت به آن اختیاری نداشته باشد؛ مانند انسان مکره و مجبور که برای انجام کاری که مورد خواست و میل او نیست، مجبور شود و «فاعل بالقصد» به فاعلی اطلاق می شود که افزون بر اینکه به فعل خود علم دارد، اراده نیز دارد؛ مانند انسانی که افعال اختیاری خود را انجام می دهد.استاد علامه رحمة الله معتقد است در فاعل بالجبر، کاری که اجبار کننده می تواند انجام دهد، این است که فعل را برای فاعل مکره راجح و متعین کند؛ به این معنا که فاعل تنها با انجام فعل مواجه باشد و چاره ای جز انجام آن نداشته باشد؛ اما این امر باعث نمی شود فاعل در برابر فعل اراده ای نداشته باشد، زیرا وی با ارزیابی رخداد خارجی و ترجیح جانب سلامت و امنیت خود، اقدام به انجام کار مورد اجبار می کند، بنابراین فاعل بالجبر نیز دارای اراده است و نمی توان او را فاقد اراده دانست و فاعل بالجبر در حقیقت یکی از اقسام فاعل بالقصد است و در خارج، جدای از آن نیست.سپس استاد علامه رحمة الله در این عدم اختلاف، استدراکی دارند مبنی بر اینکه بین فاعل مکره و فاعل بالقصد این تفاوت و جود دارد که فاعل مکره برخلاف فاعل بالقصد، در انجام افعال قبیح و حسن، مستوجب عقاب و ثواب و مدح و ذم نیست؛ اما این اختلاف به مبادی اختیاری در فعل و اختلاف ماهوی آنها برنمی گردد تا اختلاف بین دو فاعل، حقیقی باشد، بلکه آنها تنها به لحاظ سنتهای اجتماعی و قوانین جاری و برای حفظ مصالح با هم متفاوت اند به این معنا که کارهای صادر از فاعل بالقصد، آثاری دارد که بر کارهای صادر از فاعل بالجبر مترتب نیست و این اختلاف، صرفا یک مطلب فقهی و حقوقی یعنی اعتباری است نه تکوینی.

اسلاید 185: 3. ارتباط اراده و علماستاد رحمة الله حقیقت «اراده» را جدای از علم به ضرورت عملی و جزم به «باید» نمی دانستند و معتقد بودند نفس انسانی که علت فاعلی افعال صادر شده از انسان است، تنها یک مبدا علمی است که صدور فعل از آن مبتنی بر این است که آن را کمال ثانی خود بداند، به این لحاظ می فرمود: «در نفس انسان وصفی که حقیقتا غیر از علم به «باید» باشد، وجود ندارد. یا لااقل در وجود آن تردید و تامل است». به ایشان عرض شد: آیا این قول شما همان سخن برخی از معتزلیان است که اراده را به منفعت ارجاع می دهند؟ در پاسخ فرمود: «بین این دو قول، تفاوت ظریفی وجود دارد: در قول معتزله اراده، مجرد «تصدیق به نفع» است، در حالی که در قول مختار، اراده «جزم به باید» است».اشکال دیگر این بود که اگر نظر شما به مفاد آیه شریفه (و جحدوا بها و استیقنتها انفسهم ظلما و علوا ) (نمل/14) ضمیمه شود، می توان نتیجه گرفت که گاه ممکن است یقین موجود باشد؛ اما عمل قلبی، باور و ایمان به سبب عدم اراده وجود نداشته باشد. در پاسخ فرمودند: «یقین به «باید مطلق» و علم به «باید همه جانبه» هرگز از اقدام به عمل جدا نیست و آنچه بنابر این آیه در فرعون و مانند او و جود دارد، یقین و علم به «باید نسبی» است، زیرا در بعضی از قوای نفس و برخی از امیال نفسانی، علم به «باید» پیدا نمی شود؛ و گرنه در صورت وجود چنین علمی، در انجام فعل از سوی نفس تخلفی نیست». استاد علامه رحمة الله به همین دلیل که در اثبات وصف مستقلی به نام اراده جدا از حقیقت علم، تامل داشتند، به رغم اینکه بحث «اراده» را مانند دیگر حکما مطرح کردند، در خلال طرح مسئله، آن را به عنوان نقل قول و با تعبیر «علی ما قیل» بیان کردند و در مورد دیگر در ارائه معنای اراده به «تصدیق به وجوب عمل» و مضامین مشابه و شواهد مخصوص اکتفا کردند که همه این تبینها نشان دهنده تامل استاد در حقیقت اراده است تا زمینه های تدبر آیندگان فراهم شود.

اسلاید 186: 4. نقدی بر مثل افلاطونیاثبات ارباب انواع و مثل افلاطونی که مورد تمایل اشراقیان و مذهب شیخ اشراق و نیز مختار صدرالمتالهین بوده، از نظر استاد علامه قدس سره مورد نقد و تامل است، زیرا وجود عقول مجرد عرضی همانند وجود عقول مجرد طولی با هیچ مبنایی مباینت ندارد و تشکیک را در سلسله عقول عرضی حل کرده اند؛ ولی محل نظر استاد رحمة الله این است که مراد از «ارباب انواع» نزد حکمای الهی که آن را به استناد قاعده امکان اشرف اثبات کرده اند، این است که یک سلسله کلیات مجرد که به وجود خارجی در عالم عقل موجودند، از لحاظ ماهیت نوعی همانند فرد موجود مادی، مندرج تحت ماهیت کلی همان فرد موجود مادی هستند و تفاوت ماهوی با فرد مادی ندارند؛ فقط در نحوه وجود خارجی از یکدیگر امتیاز دارند که یکی فردی مادی و دیگری فردی مجرد است؛ لیکن باید دقت کرد که آیا در جریان قاعده امکان اشر، اتحاد ماهیت فرد اخس و فرد اشرف شرط است یا نه؛ اگر اتحاد ماهیت شرط نباشد، صرف صدق مفهوم کلی بر یک موجود مجرد خارجی، دلیل بر آن نیست که آن مفهوم، ماهیت آن فرد مجرد خارجی است.گذشته از این، اگر اتحاد ماهیت شرط نباشد، راهی برای اثبات امکان اشرف وجود ندارد و اگر اتحاد ماهیت شرط باشد، احراز آن شرط از کجا میسر است؟ زیرا چنان که اشاره شد، هرگز صدق مفهومی کلی بر مصداقی خارجی، دلیل بر آن نخواهد بود که آن مفهوم همانند ماهیت آن مصداق خارجی است و همچنین صرف آنکه فرد مجرد خارجی همه کمالات فرد مادی را واجد است، دلیل بر آن نیست که هر دو از یک ماهیت باشند؛ نظیر علت و معلول که تمام کمالات وجودی معلول را علت به نحو احسن داراست؛ ولی آن علت، داخل در ماهیت معلول نیست.خلاصه آنکه پذیرش موجودهای مجرد عقلی طبق براهین وجود عالم عقل، کاملا سهل است و نیز آن موجودات مجرد، حقایق موجودات جهان ماده اند و اینکه موجودات جهان ماده نیز رقائق آنها هستند، مورد قبول و تصریح حضرت استاد است؛ ولی اتحاد نوعی ارباب انواع با افراد مادی، مورد نظر و نقد معظم له است (ر.ک: نهایة الحکمه، ص 294) و در نتیجه، مثل افلاطونی و ارباب انواع با آن خصوصیاتی که از حکمای الهی نقل شده است، مورد قبول علامه نیست و صرف آنکه آن موجودات مجرد مسئولیت تدبیر افراد مخصوص را به اذن واجب الوجود داشته و مدبر امر آنهایند، موجب اتحاد ماهیت مجرد و مادی نخواهد بود.

اسلاید 187: 5. فروع حرکت جوهریأ. بعد چهارم جسم ب. حدوث زمانی جهان طبیعت ج. طرح مسئله حرکت در فلسفه اولی د. جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن روح هـ. حرکت عالم به سوی علم حرکت عالم به سوی علم و نیل به معلوم، برخلاف آنچه بین حکما مشهور بود و طبق آن، صورتهای علمی به سوی عالم منتقل می شود و درجات تجرد را یکی پس از دیگری طی می کند. و. ارجاع محمولات بالضمیمه به خارج محمول ارجاع محمولات بالضمیمه به خارج محمول؛ زیرا در اعراض ذاتی و خواص طبیعی، ماده قوه همه آنها را داراست و با تحول ذاتی، آنچه در نهاد مواد هست، شکوفا می شود و چیزی از خارج ضمیمه آنها نخواهد شد، بلکه از صمیم و درون آنها برمی خیزد و این تحلیل، مستلزم برهم زدن بساط مقولات ده گانه نیست، بلکه با حفظ آنها قابل پذیرش است. ز. وقوع حرکت در حرکت وقوع حرکت در حرکت؛ زیرا اعراض تابع جوهر و قائم به وجود آن هستند و چون جوهر سیال است، توابع آن نیز دارای حرکت تبعی (نه عرضی) خواهند بود؛ یعنی اعراض واقعاً به تیع جوهر، حرکت دارند و چون در خود آن اعراض نیز حرکت یافت می شود، پس دارای حرکتی دیگر خواهند بود و حرکتی بر حرکت دیگر پدید می آید و قیام حرکت به حرکت، مانند قیام عرض به عرض، وقتی به یک جوهر ذاتی برسد، مانعی ندارد، زیرا در این حال به حرکتی ختم می شود که خود، عین متحرک است و نیز قیام حرکت به حرکت، گرچه موجب پیچیدگی و کندی است؛ ولی هرگز مایه سکون نخواهد بود؛ اما صدرالمتألهین رحمةالله آن را محذور وقوع در حرکت می دانست و دیدگاه علامه رحمةالله این بود که هرگز مسئله حرکت جوهری، جدای از قبول حرکت در حرکت نیست و حکیم متأله، ملاصدرا که پایه گذار حرکت جوهری بود، فرصت تحلیل همه فروع آن را نیافت. (الحکمة المتعالیه، ج3، ص78) ح. تلازم تغییر با حرکت هیچ گونه تغیری بدون حرکت نیست، بلکه هرگونه تحولی رهین حرکت است، بنابراین تا تغیر تدریجی نباشد، تغیر دفعی محقق نمی شود (نهایة الحکمه، ص 202)، چنان که همه حرکتهای حقیقی، تکاملی است و هرگز حرکت ذاتی و حقیقی، از کمال به سوی نقص نخواهد بود، هرچند حرکت عرضی از کمال به ضعف یافت می شود. ط. جهان ماده؛ یک واحد حقیقی سیال جهان ماده یک واحد حقیقی سیال است که به سمت ثبات و تجرد حرکت می کند. (الحکمة المتعالیه، ج3، ص62، 182 «حاشیه کتاب») ی. تبیین و توجیه ارتباط امر متغیر با ثابت

اسلاید 188: 6. تأمل در مقوله «أین» استاد علامه رحمةالله اثبات مقوله مستقلی به نام «أین» را دشوار می دانستند و آن را به مقوله «وضع» ارجاع می دادند. بنابر دیدگاه ایشان، شمار مقولات کم می شود، اما اصل این تقلیل، مشکلی ایجاد نمی کند، چون حصر مقولات در ده، عقلی نیست و احتمال کاهش یا افزایش آنها وجود دارد. البته ایشان در بحث مقولات در کتاب نهایة الحکمة نظر نهایی خودشان را مطرح نکرده اند و مانند دیگر حکیمان سخن گفته اند؛ ولی در تشریح وقوع حرکت در مقولات فرموده اند: «مقوله ای مستقل بالذات به نام «أین»، محل شک است.» (نهایة الحکمه، ص206)

اسلاید 189: 7. نظریه استخداماز آرای مهم علامه رحمةالله در حوزه انسان شناسی، نظریه استخدام است. فتوای حضرت استاد درباره این نظریه به گونه ای منسجم ارائه نشده، اما با دقت در بحثهای مختلف تفسیر قیم المیزان، به ویژه آنچه درباره نیاز انسان به وحی و نبوت بیان شده است و با در نظر گرفتن مبانی فلسفی ایشان در براهین محکم «حکمت متعالیه» از قبیل «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء» بودن روح آدمی، می توان به تبیینی دست یافت که معنای «طاغی بالطبع و مدنی بالفطره» بودن انسان را تأمین می کند. براساس همین مبنای استوار است که آدمی به رغم تعدد مراتب و قوای جسمانی و روحانی خود، حقیقت واحدی را شکل می دهد که از کارگاه خاک سر برکشیده و تا بارگاه قدس الهی بال و پر می گشاید.

اسلاید 190: ویژگی‌های مکتب فلسفی علامه محمد علی اردستانی و قاسمعلی کوچنانی، ابداعات فلسفی علامه طباطبایی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388، ص42واقع گرایی در شناختکتاب اصول فلسفه و روش رئالیسمنفی سوفسطائیگری و ایده ئالیستیتفکیک حقایق از اعتباریاتنقد بر قسیم بودن فاعل بالقصد و فاعل بالجبرتفکیک بین وجوب عام اعتباری و وجوب حقیقیکاربرد چشمگیر منطق در مباحث فلسفی و تکیه بر یقینیاتتنظیم ریاضی فلسفهرعایت تقدم و تاخر مقدمات و نتایج بحث رعایت تقدم مسائل اصولی و مبنایی و تاخر مطالب فرعی و جزئیجعل را از فروعات علیت می دانند نه مستقل

اسلاید 191: نقش علامه طباطبایی در احیای فلسفه و گسترش آننگارش کتاب های آموزشیبدایه الحکمهنهایه الحکمهاهمیت دادن به دروس فلسفی در حوزه درس خوددفاع از تفکر فلسفی در اسلاماشاره به مباحث فلسفی در تفسیر قرآنمعرفی فلسفه اسلامی و تفکر عرفانی (شیعی) به دنیای غرب با مکاتبات خود با هانری کربن (1903-1979)مولفات هانری کربنتاریخ فلسفه اسلامیتصحیح المشاعر ملا صدرافلسفه ایرانی و فلسفه تطبیقیروابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستانارض ملکوتانسان نورانی در تصوف ایرانیابن سینا و تمثیل عرفانی191

اسلاید 192: کتاب شیعه و نقش آن در شناساندن شیعهعنوانشیعه در اسلاماین کتاب به بررسی شیعه از آغاز شکل گیری در صدر اسلام تا حیات ائمه می پردازد.به ابعاد مختلف حیات فکری و فرهنگی شیعه و نقش ائمه و علمای شیعه در حیات فکری و فرهنگی اسلام به طور کلی می پردازد.این کتاب توسط آقای دکتر سید حسین نصر در دانشگاه های آمریکا تدریس شده و تقریرات در س ایشان گردآوری شده و به عنوان کتاب انگلیسی Shi`h (شیعه) چاپ گردید.این کتاب با استقبال گسترده ای روبرو گردیده است.اکنون این کتاب به عنوان یکی از متون تخصصی الهیات در دانشگاه ها ی ایران تدریس می گردد.192

اسلاید 193: تفسیر المیزانالمیزان فی تفسیر القرآنبزرگترین تفسیر شیعی پس از تفسیر تبیان شیخ طوسی (م 460 ق) و مجمع البیان طبرسی20 جلد (عربی) ویژگی هاتفسیر قرآن به قرآنجامع گراییحکومت، آزادی، عدالت اجتماعی، نظم اجتماعی، مشکلات امت اسلامی، علل عقب ماندگی مسلمانان، حقوق زنپرداختن به مباحث علمی وفلسفی و کلامیتوجه به شبهات و اشکالات مخالفان و نقد و بررسی آنهاشناسایی آیات کلیدی و ریشه ای قرآنمرحوم علامه از آیات کلیدی قرآن کریم به عنوان غرر آیات یاد می فرمود که درخشش چشمگیر آنها نه تنها راهگشای بسیاری از آیات دیگر قرآن بود بلکه پایه محکمی برای حل بسیاری از احادیث خواهد بود. اعتناء تام به اخبار و احادیث از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) 193

اسلاید 194: شیوه نگارش و ترتیب مطالب:1- بیان آیاتکه در آن به یک یا چند موضوع از این موضوعات هفتگانه می‌پردازد: 1- معارف و حقایقی مربوط به اسماء و صفات خداوند. 2- اطلاعات مربوط به افعال خداوند 3- مسائل مربوط به کلیات عالم 4- دانستنی‌های مربوط به انسان قبل از دنیا 5- دانستنی‌های مربوط به انسان در دنیا 6- دانستنی‌های مربوط به انسان بعد از دنیا 7- معارف مربوط به اخلاق انسانی غالباً مسائل لغوی و ادبی در همین بخش یعنی ابتدای «بیان آیات» مطرح می شود.2-در مرحله دوم در ذیل هر بخش از تفسیر، پس از نقل آیات و توضیح لغوی و ادبی و بیان مراد هر ایه با شیوه‌ی «قرآن به قرآن» فصلی تحت عنوان «بحث روایی» به نقل و نقد روایات از منابع خاصه و عامه اختصاص داده‌اند و شأن نزول آیات را غالباً در همین بخش آورده‌ اند.3- سپس در مرحلة سوم بحث‌های مناسب کلامی، فلسفی، علمی و یا مربوط به علوم قرآنی نظیربحث در باب اعجاز بطور مطلق و بیان وجوه چندگانه‌ی اعجاز قرآن یا جبر و تفویض و یا شفاعت و محکمات و متشابهات در میان می‌آید.194

اسلاید 195: مزایا و محاسن المیزانمزایا و محاسن المیزان 1- جمع دو شیوه تفسیری ترتیبی و موضوعی 2- وحدت موضوعی در هر سوره 3- روح کلی حاکم بر قرآن 4- شناخت ارتباط آیات قرآن 5- جایگاه فطرت پاک در رسیدن به حقایق قرآن.195

اسلاید 196: اصول فلسفه و روش رئالیسمرضا داوری اردکانی، ما و تاریخ فلسفه اسلامی،399 به بعدقدری از این شهرت مرهون شاگردش استاد مطهری است که با شرح آن عملی شد.ادراکات اعتباری«او ادراکات اعتباری را شرح داد تا بگوید احکام ماتریالیسم تاریخی، اعتباری است و در علم نظری نمی گنجد و اطلاق فلسفه بر آن روا نیست.»در فلسفه اسلامی جایی نداشت و علامه مطرح کرد.به زبان فنی نیست و ساده استاز سوابق مطلب هیچ نگفته اند

اسلاید 197: اعتباریات اخلاقی و سیاسی عقلی یا عقلایی استاما ذاتی نیستحسن وقبح