آشنایی با مرمت ابنیه (مسجد جامع ارومیه)

آشنایی با مرمت ابنیه (مسجد جامع ارومیه)

اسلاید 1: به نام تنها معمار هستی

اسلاید 2: آشنایی با مرمت ابنیهمسجد جامع ارومیه

اسلاید 3: شهرستان ارومیهاُرومیّه یکی از کلان‌شهرهای ایران، مرکز استان آذربایجان غربی و شهرستان ارومیه در شمال غربی ایران که در منطقه آذربایجان واقع شده است. این شهر طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ با ۶۶۷٬۴۹۹ نفر جمعیت، دهمین شهر پرجمعیت ایران و دومین شهر پرجمعیت منطقهٔ شمال‌غرب ایران به‌شمار می‌آید. ارومیه با ۱۳۳۲ متر ارتفاع در غرب دریاچه ارومیه، در دامنه کوه سیر و در میان دشت ارومیه قرار گرفته است. هوای ارومیه در تابستان نسبتاً گرم ودر زمستان سرد می‌باشد.ارومیه با بیش از ۳ هزار سال قدمت قدیمی‌ترین شهر در منطقهٔ شمال‌غرب ایران به‌شمار می‌آید که هنوز پابرجا است. از این رو ارومیه به عنوان ۱۹ شهر تاریخی ایران در یونسکو ثبت شده است. برخی مورخان ارومیه را زادگاه زردشت می‌دانند. در سده‌های گذشته حوادث متعددی از قبیل اشغال توسط عثمانی‌ها و روس‌ها را تجربه کرده است. این شهر به سبب موقعیت مناسب که در میان شاه‌راه ارتباطی قفقاز، میان‌رودان و آسیای صغیرداشته در گذشته از مراکز تجاری منطقه به شمار می‌رفته است..لرد کرزن دربارۀ شهر ارومیه می‌نویسد: «این شهر که در ارتفاع ۴۴۰۰ پا از سطح دریاست بین ۳۰۰۰۰ و ۴۰۰۰۰ نفر سکنه دارد که بیشتر آنها طایفۀ ترک افشار هستند، ولی مقدار زیادی هم خانواده‌های نسطوری و کلیمی و ارمنی در آنجاست.»[۸]دارالنشاط ، پاریس ایران ، شهر آب ، شهر ادیان، مذاهب و اقوام از القاب ارومیه است. ارومیه مدتی در دوره پهلوی به رضائیه تغییر نام داد.

اسلاید 4:

اسلاید 5: مسجد جامع ارومیه مسجد جامع یکی از آثار کهن و قدیمی شهر تاریخی ارومیه است و در خیابان اقبال قرار دارد. این مسجد از بناهای نیمه دوم سده هفتم هجری قمری می باشد. این مسجد در میان بازار قدیمی شهر واقع شده و یکی از ارکان اصلی بافت قدیمی شهر است. این مسجد دارای صحن بزرگ و شبستان آجری وسیع می باشد که قسمت اصلی وسط آن با گنبدی بلند پوشیده شده است. برخی از محققان معتقدند این بنا ابتدا آتشکده بود و بعد از تسلط مسلمین ویران شد و سپس در قرن هفتم هـ. ق بر روی آن مسجدی ساخته شد. به اعتقاد این گروه از محققان سبک تزیینات، گچبری‌‌ها، ستون بندی‌‌ها و طاق‌‌های مسجد عیناً شبیه به سبک معماری سلجوقیان است.تاریخ تجدید بنای این مسجد معلوم نیست، اما محراب آن در تاریخ 676 هـ.ق ساخته شده است. این مسجد به همراه سایر اجزاء بافت قدیمی شهر به ویژه بازار و راسته‌‌های آن بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. مسجد جامع با دو در ورودی که از صحن بزرگ آن منشعب می‌شود، به بازار راه دارد. این مسجد دارای آثاری از دوره‌‌های مختلف تاریخی است.

اسلاید 6:

اسلاید 7: نقشه موقعیت جغرافیاییمسجد جامع ارومیه

اسلاید 8: عکس قدیم و بعد از مرمتقبل از مرمت بعد از مرمت

اسلاید 9: اجرای ستون ها و طاقهاقبل از مرمت بعد از مرمت

اسلاید 10: گج بری طاق درب ورودی

اسلاید 11: سحن مسجد بخش نوساز اطراف صحن: این مجموعه به جای بافت قدیمی ساخته شده و بیشتر مربوط به دو دهه اخیراست.مصالح به کار رفته در اجزای مختلف ساختمان مسجد نیز متفاوت است

اسلاید 12: محرابمحراب مسجد از نظر گج بری و خطوط از زیباترین آثار هنری مغول بوده که ارتفاع آن به 82.7 متر و عرض آن 48.5 متر می رسد. البته محراب در سال 676 هجری قمری به دست استاد عبدالمومن تبریزی گجبری شده و شاید خود مسجد از این تاریخ قدیمی تر می باشد. مسجد در سال 1184 هجری قمری بدستور رضاقلی خان بیگلر بیگی افشار حاکم ارومیه تعمیر شد.

اسلاید 13:

اسلاید 14: شبستان گنبد دار1- شبستان گنبد دار قدیمی که در واقع هسته اولیه بنا را تشکیل می دهد و در ساختمان آن تمام مشخصات یک بنای قدیمی و معماری اسلامی را می توان مشاهده نمود , به احتمال قریب به یقین ساختمان این قسمت مربوط به دوره سلجوقیان ( قرن 6 ه.ق ) می باشد. 2 – داخل شبستان کنبد دار محراب گج بری نفیسی قرار دارد که در تاریخ 676 ه.ق زمان حکومت ایلخانیان با بهترین اسلوب و در حجمی بسیار بزرگ ساخته شده است. 3 – جهل ستون قدیمی متصل به شبستان گنبد دارکه زمان ساخت آن جدیدتر از شبستان اصلی به نظر می رسدو در خاک برداری از کف آن مقداری اشیا شکسته متعلق به دوره ایلخانیان به دست آمده. 4- حجرات قدیمی اطراف صحن مسجد که مربوط به اولین دوره زندیه بوده و سنگ نوشته موجود, زمان احداث آن را در مورخه 1184 ه . ق نشان می دهد. شبستان این مسجد 6 طاق نما دارد. اطراف این طاق نما ها به وسیله اندود گج کادربندی شده است.

اسلاید 15:

اسلاید 16: کتیبه ها1. کتیبه های دور طاق نما ها و پنجره ها: شبستان شش طاق نما دارد. اطراف این طاق نما ها به وسیله اندود گج کادر بندی شده است در داخل حاشیه نسبتا باریکی بر روی قاب اطراف آنها, کتیبه هایی به خط نسخ سفید بر زمینه مشکی نوشته شده, که اکثر آنها جدید است. در اطراف پنجره های نور گیر اطراف شبستان نیز از حاشیه سازی که به تبعیت از شکل پنجره ها منظور شده کتیبه هایی به همان صورت نوشته شده است. 2. کتیبه ساقه گنبد : در محلی که ساقه مدور گنبد شروع می شود بقایای کتیبه ای از جنس گج به رنگ سفید بر زمینه مشکی دیده می شود , که در حاشیه نسبتا عریضی نوشته شده است آسیب زیادی دیده و حدود 90 % آن فرو ریخته بود. ولی در سالهای اخیر به همت مسئولان میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی , قسمتی از کتیبه مذکور به همان شکل اولیه باز سازی و مرمت شده است.

اسلاید 17: 3 . کتیبه دور اتاق شبستان : قبل از اینکه اتاق مربع شکل به کثیر الاضلاع تبدیل شود, در بالای محراب نفیس گج بری شده مسجد , در یک کادر نسبتا عریضی, کتیبه کوفی بسیار با ارزش به صورت برجسته در دو حاشیه باریک که با نقوش گل و بوته ظریفی تزیین شده است, وجود دارد. به نظر می رسد که ابتدای کتیبه از گوشه جنوب غربی شبستان شروع , و پس از دور زدن جهار ضلع اتاق به همان محل ختم می شود. این کتیبه از نظر سبک کار و نوع گج بری, بسیار گیراست و می توان آن را مکمل محراب مسجد محسوب کرد. ولی به علت روش پیجیده ساخت آن, کتیبه فوق خوانده نمی شود. 4 . کتیبه های محراب گج بری شده:محراب گج بری شده بزرگی که در ضلع جنوبی شبستان گنبد دار و در محل محراب قدیمی تر ( سلجوقی ) به صورت برجسته و الحاقی قرار گرفته, در ردیف قدیمی ترین, پر کارترین, و بزرگ ترین محراب های گج بری شده زمان ایلخانیان است.

اسلاید 18: کتیبه کوفی و گج بری محراب

اسلاید 19: نور گیرها مسجد در اطراف پنجره های نورگیر اطراف شبستان نیز بعد از حاشیه سازی , کتیبه هایی به همان صورت نوشته شده است.

اسلاید 20: نور گیرهانور گیرها

اسلاید 21: تطبیق پلان و مصالح به کار رفته در گذشته و بعد از مرمتبطوری که گفته شد مسجد از جند قسمت متفاوت و متعلق به دوره های مختلف ساخته شده. شبستان گنبد دار و جهل ستون قدیمی آن با دو نوع مصالح یعنی قسمت تحتانی با سنگ و قسمت فوقانی با آجر احداث گردیده . جون شبستان گنبد دار تکافوی انجام مراسم مذهبی را نمی داد و از طرفی این جهل ستون قدیمی مجاور آن نیز بصورت نیمه مخروبه رها شده بود از حدود 20 سال پیش, بیشتر ساختمانهای قدیمی ضلع شرقی مسجد را تخریب و بجای آن سالن نوساز بزرگی با سقف, شیروانی ساخته اند که هیج گونه هماهنگی با قسمتهای قدیمی ندارد. حجرات اطراف صحن نیز که در حال حاضر خالی از سکونت طلبه شده بوده, لذا در اواخر سال 65 تخریب و جهلستون قدیمی با تعمیراتی که دفتر فنی در آن به عمل آورده بصورت آبرومندانه ای مرمت و مورد بهره برداری قرار گرفته است. البته در اوایل انقلاب به دستور امام جمعه ارومیه حاج آقا حسنی محیط اطراف محراب و شبستان گنبد دار مسجد را تا ارتفاع 1.2 متر آجرنما ( آجر 3 سانت ) کرده بودند که در سال 79 توسط سازمان میراث فرهنگی تخریب و گج بری های سابق بازسازی شده اند.

اسلاید 22: مسجد جامع ارومیه حیاطی مستطیل شکل دارد, که حدود 120 متر پایین تر از کوجه های مجاور قرار گرفته است. صحن مذکور با دو ورودی, به راسته سنگ فروشان و بازار قدیم ارتباط دارد. در اضلاع جهار گانه حیاط , واحدهای ساختمانی مربوط به مسجد قرار دارند. بنا به مندرجات برخی از کتابهای تاریخی, تا حدود 50 سال پیش, داخل حیاط درختان زیادی وجود داشت. در آن تاریخ متولیان وقت مسجد, ضمن تعمیرات قسمتهای مختلف, درختان مذکور را قطع کردند و نحوه باغجه بندی آن را نیز تغییر دادند. از جمله بعد از آجر فرش کردن صحن, جهار باغ کوجک در داخل آن به وجود آوردند که در سال 1361, از سوی ستاد برگذاری نماز جمعه, این باغجه ها به محوطه آسفالت کاری شده تبدیل شد در وسط حیاط, حوض سنگی مدور نسبتا بزرگی قرار داشت, که هم اکنون اثری از این حوض وجود ندارد. آب این حوض از جوی سرپوشیده ای که از سوی شجاع الدوله عبور می کرد , تامین می شد. بعد از پر شدن حوض و رفع نیازهای مجموعه, مازاد آب مذکور به صرف گرمابه ”قوشلار“ که در نزدیکی مسجد قرار داشت می رسید. که برای هدایت این آب به حیاط مسجد, بطور سرپوشیده و بوسیله لوله های سفالین ( تنبوشه ) انجام می شد. همجنین برای مواقع ضروری, یک حلقه جاه در گوشه صحن حفر شده بود. در ضمن , برای مصارف آب مورد نیاز باغجه ها و زیبایی محوطه به وسیله آب نماها و جوی های سنگ فرش, تقسیمات جالبی در داخل حیاط به وجود آمده بود. اما هنگام قطع درختان کهنسال صحن مسجد, این شیوه آرایش از بین رفت. این شبستان پلانی مربع شکل دارد, که شالوده آن بر روی جهار جرز سنگی استوار است که به شش طاق نمای بیرون متصل است. در هر ضلع از شبستان به استثنای ضلع جنوبی, دو طاق

اسلاید 23:

اسلاید 24: نمای بزرگ وجود دارد که با توجه به طرح کوشک مانند آن, پیش از این, از این بخش مسجد به عنوان ورودی استفاده می شد. اما در دخل و تصرفات بعدی و بر اثرالحاقاتی که در دو طرف شبستان به وجود آمد, ورودی های سمت حیاط مسدود شده و از جهار طاق نمای اضلاع غربی و شرقی نیز به عنوان درهای رابط با جهل ستون و سالن و سالن نوساز استفاده می شود موضوع جالب در اینجا, مشابهت پلان مسجد با کاخ ساسانی دامغان می باشد. ترکیب پلان شبستان با تعدادی از ستون های مجاور, این وجه اشتراک را کاملا نشان می دهد. مصالح به کار رفته در ساختمان شبستان گنبد دار از دو ماده متفاوت انتخاب شده است. بدنه اطاق مربع شکل تا ارتفاع حدود 4.5 متر از کف فعلی صحن, از سنگ های منظم خاکستری رنگ با ملات گج و خاک, و بدون نما سازی و هیج نوع پوشش ساخته شده است. از بدنه سنگی مذکور به بالا, مصالح شبستان تبدیل به آجر می شود. بعضی ها عقیده دارند که این ساختمان قبلا کلیسا بوده , در این صورت باید محرابی رو به غرب داشته باشد که نیست, آثار محراب کلیسا دیده نمی شود, بعضی ها می گویند این بنا اول مسجد بوده, در این صورت نیز می بایست محراب داشته باشد که ندارد, و جای محراب کنونی محل در این معبد بوده, در حقیقی معبد به اندازه 2.00 – 2.50 متر پر شده است. از پشت دیوار محراب فعلی آثار در واقعی آن به جشم می خورد که در سمت جپ در مزبور گودالی به طول 1.50 و عرض 0.20 سانتی متر موجود است که در این گودال سنگ که با خط میخی یا پهلوی حجاری شده بود در بین سالهای 1229 شمسی موسیونرهای خارجی با پرداخت وجهی به صاحب خانه پشت معبد آن را کنده و برده بودند.

اسلاید 25: در سال 1184 ه.ق از طرف رضاقلیخان بیگلر بیگی ( از روسای افشار ) در دو طرف گنبد مزبور شبستان بسیار محکمی ساخته شده و صحن وسیعی به آن اضافه گردیده و در جهار سمت آن حجره های برای طلاب بوجود آوردند. مسجد جامع یک مکان مذهبی بوده و می باشد, که در اطراف صحن آن نیز حجرات طلبه نشین ساخته شده و کتابخانه کوجکی نیز در ضلع غربی صحن وجود دارد . از خصوصیات بارز بنا مشابهت فرم پلان قسمت قدیمی بنا با کاخ ساسانی دامغان می باشد. بنا به روایاتی محل مسجد قبلا جایگاه معبدی از دوره ساسانی بوده, که بعدها تبدیل به مسجد شده. علاوه بر گیرایی و حجم شبستان گنبد دار خطوط کوفی دور گنبد, محراب گجبری مسجد که یکی از بهترین گج بری های دوره ایلخانی می باشد شکوه و عظمت خاصی به بنا داده است. برای نما سازی بخش آجری جبهه خارجی , با رعایت فواصل نسبتا زیاد و یکنواخت در میان آجرهای بکار رفته مانند دیگر بناهای دوره سلجوقی محلی برای نقش مهر و خطوط و طرح های دیگر در نظر گرفته بودند که متاسفانه به علت شرایط جوی منطقه و دخالت های بعدی نقوش و خطوط احتمالی که احیانا در این بندها بر روی ملات گج وجود داشت, از بین رفت. با توجه به بقایای محراب گج بری قدیم که در زیر محراب فعلی مسجد ( محراب ایلخانی ) پنهان شده است, می توان نتیجه گرفت که این قسمت از مسجد در زمان سلجوقیان احداث شد, و دیگر واحد های مجاور به تدریج در اطراف آن شکل گرفت و به وجود آمد.

اسلاید 26: حجره های طلابشبستان گنبد داربقایای محراب گج بری شده در زیر محراب فعلی

اسلاید 27: داخل شبستان

اسلاید 28:

اسلاید 29: گزارشات اجمالی مرمت و حفاظت بنا1. اجرای کلاف آهنی در جرزهای دور گنبد جهل ستون مسجد2. برداشتن پوشش شیروانی و اجرای پوشش آجری جداره فوقانی گنبد3. عایق کاری و آجر فرش کامل پشت بام 4. اجرای سنگ فرش کامل کف شبستان5. احیای کانال زه کش در فضای داخل و بیرون 6. احیای کامل ورودی مسجد از سمت بازار7. مرمت طاق و گنبدهای آسیب دیده شبستان8. مرمت و بازسازی بخشی از تزیینات و گج بری محراب مسجد9. لایه برداری کتیبه کوفی و محراب مسجد10. باز سازی بخشی از تزیینات تراشکاری و کاشی کاری سر در ورودی شبستان

اسلاید 30: جندین بار گنبد مسجد را بازسازی کردند و در این تعمیرات, به اصول فنی خیاوکهای مار پیج سطح خارجی گنبد صدمه وارد شده است و ... با هزینه گران آن خیاوک ها را ذره ذره دور می ریختند و تا به جای تسطیح شده آنها, کاشی هایی که روی گنبد , بیش از جهل سال دوام نیاورد. با توجه به توصیفات مذکور و اظهارات معماران, معلوم می شود که بعد از دو بار کاشی کاری نامطلوب, مجبور شدند که روی گنبد مذکور را با شیروانی پوشش دهند. نکته قابل توجه که در این نوشته بدان اشاره شد, وجود خیاوکهای مار پیجی سطح بام گنبد بود.در سال های 1350 – 1351 برای هماهنگی در نمای اصیل مجموعه و حفظ شیوه اصلی آن, شیروانی مذکور برداشته شد. بعد از تعمیرات لازم, با توجه به نمونه های باقی مانده آجر جینی قدیم که در محلی بالاتر از بدنه سنگی اتاق گنبد دار وجود داشت, سطح خارجی گنبد را کاملا آجر فرش کردند. برای حفظ محراب گج بری شده حجیم آنکه بر اثر نفوذ رطوبت قسمتهای تحتانی آن آسیب زیادی دیده بود, دفتر فنی, کف شبستان را کانال کشی کرد. در سال های اخیر, از سوی سازمان میراث فرهنگی, قسمتهای پایین و از بین رفته محراب, مرمت و باز سازی شد.

اسلاید 31: آسیب شناسی بیشترین آسیب دیدگی این بنا بر اثر رطوبت صعودی از زمین به طرف پی ساختمان می باشد که باعث شده بخش تحتانی فضاهای داخلی ساختمان هم آسیب ببیند که مرمت آنها با روش اشتباه سفید کاری پیش گیری شده است.

اسلاید 32: پیشنهادات مرمتروش اول: به جای سفید کاری می توانستند قسمت تحتانی دیوار را تا نصف ضخامت دیوار بشکافند و یا از نایلون و یا قیر گونی استفاده بکنند و بعد روی آن را با آجر سبک قدیم کار بکنند. روش دوم: قسمت تحتانی دیوار را که شکافتند اکنون کوره آجرپزی ارومیه آجرهایی با روش جدید به سبک قدیم تولید می کند که از خاک و سیمان و سیلوکسان به روش نانو تولید می شود که عایق رطوبت می باشد که هم اکنون برای مرمت بناهای تاریخی از جمله مدرسه هدایت ارومیه استفاده می شود.

اسلاید 33: با تشکر از توجه شما استاد گرامی و دانشجویان محترم پایان