ارمغان های ایران برای جهان معماری گنبد

ارمغان های ایران برای جهان معماری گنبد

اسلاید 1: ارمغانهاي ايران بجهان معماري گنبد از آنگاه كه مردمان غارها و اشكفت‌هاي كوهساران را رها كردند و در دامنه كوهها و ميان دشتها پراكنده شدند نخستين چيزي كه ناگزير از فراهم كردن آن بودند سرپوشيده‌هائي بود كه بتواند مانند غار پناهگاه آنان باشد.اگرچه در روزهاي نخستين نيازي به شبستانهاي گسترده نبود و همين كه پناهگاهشان خانواده كوچكي را در زير آسمانه خود جاي ميداد خوشنود بودند ولي ديري نپائيد كه خانواده‌هاي كوچك بهم پيوستند و دسته و گروههائي تشكيل دادند كه كند كوچكي كه در دل زمين كنده بودند يا آشيانه و كلبه مختصري كه با چوب و شاخ و برگ و خار و خاشاك برپا شده بود نميتوانست دسته يا گروهي را سرپناه باشد. نياز به سرپوشيده‌‌هاي گسترده ديرك و ستون را پديد آورد و شبستانها و نهانخانه‌ها و تالارهاي چهلستون جاي كلبه‌هاي نئين و چيرهاي چوب‌پوش و كندهاي غار مانند نشست ولي وجود تعدادي زياد ديرك و ستون (كه طبعاً در آغاز بسيار بهم نزديك بود) مانع ديد ميشد و بويژه هنگام برگزاري آئين‌ها و جشن‌ها و ميهمانيها اين كم‌وكاست بيشتر بچشم ميخورد

اسلاید 2: نخست كوشيدند تا آنجا كه ميسر است ستونها را از همديگر دور كننند و براي اينكار ناچار بفراهم كردن فرسب‌ها و تيرهاي سخت و استوار و كشيده‌شدند ولي بازهم ناتواني تيرهاي چوبين در بردن بار دهانه‌هاي بزرگ كا را دشوار ميكرد اين بود كه پوشش دهانه‌هاي بزرگ‌بيستون آرزوي معماران روزگار باستان شد. ساختمان تالار چهلستون در جهان كهن نمونه‌هاي بيشمار داشت ولي براي نخستين‌بار در ايران و در شهر پارسه يا تخت‌جمشيد بود كه با فراهم كردن چوب كنار از جاهاي دوردست (مانند جبل‌عامل) و فرسب و لته و تخته‌چوب چندن و ساج از گنداره معمار يا رازيگر پارسي توانست فاصله دوستون را تا حداكثر ممكن (يعني درحدود شش گز- (نزديك 4/6 متر) برساند در حاليكه بيش از آن در چهلستون‌ها و ستاوندهاي كهتر گاهي سطبراي ستون‌ها پيش از فاصله ميان آنها بود (مانند معابد مصري و جز آن

اسلاید 3: اگرچه اين پيشرفت بسيار چشم‌گير بود ولي ايراني به آن خشنود نشد و براي برگزاري جشن‌ها وبارهاي شاهانه چيزي گسترده‌تر و پيشرفته‌تر آرزو ميكرد پس از يورش خشمگينانه و دژ چشمانه اسكندر ويرانگر بايران (با اينكه اميد داشت ايران و آسيا را يوناني كند و فرهنگ باختري را بزور در خاورزمين فرنانروا سازد جز چند مورد معدود (مانند آتشكده خورهه) كه تا حدي از سر ستونهاي معروف به (ايوتي- يونيك) استفاده شده بود معماري يونان هرگز نتوانست در ايران جاي گرم كند (اين نكته نيز جالب توجه است كه نمونه كليه سرستون‌هائي كه امروز بنام توسكان و دوريك و يونيك معروف شده در استودانها و پرستشگاههاي كهن ايران مانند قخريكه و سكاوند وقزناپان و داو- دختر و در روزگاري بسيار كهنتر از دوران درخشش معماري يونان بكار گرفته شده و بخوبي ميتواند خاستگاه خود را نشان دهد و ما در بحثي ديگر از آن سخن خواهيم گفت) از همان روزهائيكه شاهنشاهي هخامنشي فرو مي‌افتاد معماران ايراني برآن شدند كه طاق و گنبد را (كه پديده طبيعي و خاص معماري ايراني است) جانشين تخت‌بام و خرپشته چوبين كنند

اسلاید 4: چه آوردن چوب سدر از جبل‌عامل و ساج از گنداره هميشه ميسر نبود و در جنگلهاي تُنُك و جلگه‌‌هاي درندشت هم چوب سخت و استوار و كشيده بزحمت فراهم ميشد (اگرچه در جنگلهاي انبوه شمال و جنوب تا اندازه‌اي بدست مي‌آمد) ازآن گذشته وجود موريانه‌اي بنام ترده در خاك بسياري از نقاط ايران كاربرد چوب را كاري بي‌منطق و گاهي بسيار خطرناك جلوه ميدادطاق و گنبد و چفد (قوس) در ايران پيشينه‌اي كهن داشت و معماران روزگار باستان نمونه‌هاي شگفتي از آنرا در معبد زيرين چغازنبيل (كه از مصالح آن براي ساختمان چغازنبيل استفاده شده) و آرامگاههاي سردابي بيرون شهر دورانتاش (نزديك هفت تپه و تپه نوشيجان و ويرانه‌هاي سيستان و استودانهاي كوميش دامغان بدست داده‌اند (از هزاره دوم تاآغاز شاهنشاهي پارس) كه دنباله آن تا روزي كه معماري ملي رواج داشت ادامه يافته است (و چون طاق و چفد ايراني تابع فلسفه برمبناي رياضي ويژه‌اي است كه پايگاهي ارجمند در معماري و فن ساختمان دارد در گفتار ديگري ازآن سخن خواهيم گفت

اسلاید 5: درميان پديده‌هاي شگفت معماري گنبد پايگاه بلندي دارد و دلائل بسياري دردست داريم كه اين پديده‌شگفت‌آور زاده نبوغ ايراني است با توجه به دشواري پوشش دهانه‌هاي بزرگ با فرسب چوبين و مزاحمتي كه وجود ستونهاي متعدد در زمينه تالارها براي ديد ايجاد ميكند بخوبي به اهميت پوشش گنبدي پي‌خواهيم برد كه ميتواند دهانه بزرگي را سرتاسر و ديوار به ديوار بپوشاندبراي اينكه زمينه چهارگوش را با گنبد بپوشاند ميبايست نخست آنرا به هشت گوش و سپس شانزده گوش و بالاخره بدايره تبديل كند و اينكار با پوشش گوشه‌ها ميسر ميشد. معماران ايراني براي پوشش گوشه‌ها، دو روش پديد آوردند كه يكي را ترنبه (به ضم ت و ر) ميگويند. سكنج يا كنج بيرون جسته و ترنبه يا حفره پيش‌آمده نخست بياري چوب و پس از آن با طاقهاي بيضي و شيپوري اريب بصورت فيلپوش و تپكانه و پتگين در ايران پديد آمد و از نام آنها پيداست كه از اينجا بسراسر جهان راه يافته است(چنانكه در زبان انگليسي طاقهاي گوشه گنبد را اسكوينج ميگويند كه از فرانسوي كهن اِكس كوان باين زبان راه يافته و در زبان فرانسوي ترومپ.

اسلاید 6: هرچند كه سكنج و ترنبه در معماري ايراني دو شيوه جداگانه دارد ولي پيداست كه خاستگاه انگليسي و فرانسوي آنها يكي بوده استترنبه‌هاي پيش از اسلام ايران بسيار ساده و بصورت فيلپوش زده ميشده (يعني گوشه‌هاي فضاي زير گنبد را با پوشش ساده ضربي پيش ميكردند تا نزديك دايره شود و بدون هيچ شكنج (طاق‌بند و كاربند روي ترنبه و زيرگنبد) رگهاي پوشش را چرخ ميانداختند (مانند بافت سبد). اين روش زيرسازي درشهرهاي جنوبي كشور تا بعد از حمله مغول هم معمول بوده (و توسط معماراني كه تيمور لنگ جهت ساختمان پايتخت، از جنوب ايران- بخراسان برده) بارديگر در نقاط ديگر هم بكار رفته و گنبدهاي زيباي چون گنبد مسجد كبود (فيرزه اسلام) مسجد شيخ لطف‌الله را بوجود آورده است ولي پس از اسلام (و بويژه سه‌چهار قرن آغاز آن) چون معماران مسلمان ايراني شكوه افزون بر نياز را نمي‌پسنديدند بياري شكنج‌سازي و بويژه طاق‌بندي ميكوشيدند كه از ارتفاع زيربندي هرچه بيشتر بكاهند چنانكه در مورد گنبد هم تلاش ميكردند كه باندازه گنبدهاي پيش از اسلام خيز نداشته باشد

اسلاید 7: همزمان با پيشرفت فن ساختمان گنبد در ايران و اندكي پس از آن در كشورهاي ديگر هم گنبدهائي حتي با دهانه‌هاي بزرگتر از گنبدهاي ايراني زده شده است ولي گنبد ايراني داراي ويژگيهاي چنديست كه آنرا شاهكار كرده است در سرزمين‌هاي ديگر (مثلاً روم) شكل نيمكره را براي گنبد برميگزيدند و چون ميانتار رانش بود و اين حسن انتخاب (كه بر اصول دقيق رياضي نهاده بود) باعث ميشد كه بتوانند طبره يا ضخامت گنبد را در خاستگاه و پاكار تنها باندازه يك شانزدهم دهانه بگيرند (كه البته هرچه بالاتر ميرفت نازك نيشد تا بكلاله ميرسيد). گنبدهاي ايراني بي‌هيچ‌گاه بست و كالبد ساخته ميشده بدين ترتيب كه در مركز محوطه زير گنبد تير راست و بلندي را كار ميگذاشتند كه ارتفاع آن تا نزديك تيزه گنبد ميرسيد و پيرامون آنرا با چوبهاي ديگري مانند پره‌هاي چرخ بچنبر گنبد مي‌بستند كه تكان نخورد آنگاه در دو كانون بيضي (نيم بيضي) كه بايد گنبد زيرين بر آن منطبق باشد دو گلميخ حلقه‌دار ميكوبيدند و دو سر زنجيري را بحلقه‌ها متصل كردند طول زنجير باندازه‌اي بود كه اگر آنرا نصف ميكردند بپاكار يا كيز گنبد ميرسيد بدينترتيب بنائي كه برپشت گنبد رگها را مي‌چيد هرلحظه مي‌توانست با كشيدن زنجير درستي كار خود را آزمايش كند

اسلاید 8: دستگاه تير و زنجير را رويهم شاهنگ و هنجار مي‌گفتند (يكي از اين شاهنگ و هنجارها در گنبدي نيمه‌كاره در اصفهان يافت شده و براي مطالعه درجاي خود نگهداري ميشود) سازنده گنبد با استفاده ازاين دستگاه و پيمودن‌ها (مدول و ضابطه) گنبد زيرين را مانند تاپو مي‌ساخت و بي‌آنكه نيازي بچوب ‌بست داشته باشد رگهاي آنرا چرخي روي هم استوار ميكرد (و چون ميدانست كه در هرنقطه طبره يا ضخامت گنبد چه اندازه است) در سِكّرگاه (زاويه 5/22 درجه) يك آجر و درميان يك آجر ديگر و در آوارگاه (5/47 درجه) بازهم يك آجر از ضخامت آن ميكاست تا بكلاله ميرسيد و چون درنوك گنبد رگ‌چين چرخي ميسر نبود و آجرها خرد و كوچك ميشد ستونكي در قلّه گنبد زيرين و همچنين توق يا ماهرخ را به آن متصل كند. گنبدهاي ايراني دوپوش است و پوش زيرين هميشه بشكل تخم‌‌مرغ و درگنبد پُر دهانه بشكل تاپوهاي بزرگي است كه بآن چيله يا چيلو ميگويند و گنبد زيرين شكلهاي مختلف و متنوعي دارد مانند رُك (مخروطي و هرمي)، خاگي (تخم‌مرغي)، نار (پيازي) و شپدري و گنبد زيرين بسته باندازه دهانه با خيزهاي مختلف زده ميشود ولي هميشه شكل آن تخم‌مرغي است قطر گنبد را دهانه و ارتفاع آنرا افراز و نسبت افراز بدهانه را خيز ميگويند.

اسلاید 9: گنبدهاي قبل از اسلام بيشتر با خيز دوگره در گز (هر «گز» مساوي 066/1 متر و شانزده گره است) و حتي پيش از آن زده ميشد ولي پس از اسلام معماران ايراني كوشيده‌اند تا آ“جا كه ممكن است افراز گنبد كمتر باشد و اغلب گنبدها پس از اسلام با خيز يك گره در گز زده شده مگر اينكه از شانزده گز بيشتر دهانه داشته باشد كه ناچار بوده‌‌اند مانند گنبدهاي پيش از اسلام خيز آنرا دو گره و سه گره در گز بگيرند (مانند گنبد سلطانيه) دو پوش گنبد گاهي پيوسته و گاه گسسته است. گنبدهاي پيش از اسلام و همچنين گنبدهائي مانند گنبد سلطانيه و شيخ لطف‌الله و گنبد خاگي جامع اصفهان دوپوش پيوسته است چنانكه گاهي دوپوسته بي‌هيچ واسطه‌اي بهم متصل ميشده و گاهي هم فقط صندوقه يا كندو و شياره‌اي ميان آنها و فاصله بوده است ولي در گنبدهاي گسسته گاهي دو پوaسته در كلاله از از هم فاصله ميگيرد (مانند گنبد جامع يزد و جامع گلپايگان و اغلب گنبدهاي قرن هفتم به بعد) و گاه بر روي گريو يا گردني استوانه مانند پوسته بيروني با فاصله چشم‌گيري از گنبد زيرين استوار ميشود (مانند گنبد آستانه مطهر حضرت رضا (ع) و گنبدهاي سهل‌بن‌علي در آستانه اراك و

اسلاید 10: مسجد شاه و مدرسه مادر شاه اصفهان) براي ساختمان گنبدهاي گريودار از ديوارك‌هائي استفاده ميكردند بنام پره كه در درون گريو جاي ميگرفت و گاه تويزه تا طاقي تيغه‌اي روي آنها زده ميشد تا بتواند پوسته نازك روئين را نگهدارد. در فرود (قاعده) گنبدهاي گسسته گريودار گاهي آوگون ميگذاشتند يعني منحني گنبد را متمايل بدرون ميساختند تا رانش آنرا بدرون برانند (مانند گنبد مسجدشاه اصفهان) و گاه چانه يا پيش‌آمدگي اندك داشت (مانند گنبد آستانه مطهر حضرت رضا (ع) و گنبد الله مقبره شيخ صفي در اردبيل) و گاه شلال داشت يعني منحني آن در قاعده بخطي مستقيم مبدل ميشد ولي در گنبدهاي بي گريو بجاي گريو چنبر تنها يا اربانه (ديسك) ميگذاشتند. هشت چنبر منشور هشت‌گوش يا چندوجهي است كه گنبد را بر روي آن ميشاختند گاهي هم بجاي پوشش بروني خرپشته ميساختند (مانند گنبد مشهد مير بزرگ در آمل). گنبدهاي رُك نيز بانواع گوناگون ساخته ميشده مانند ارچين كه قطعات سنگ يا آجر را روي هم ميچيدند (مانند گنبد دانيال نبي در شوش و آرامگاه يعقوب ليث در جنديشاپور (شاه‌آباد اهواز) و گاهي بصورت هرم ساخته ميشد و گاهي مخروطي كه آخري را خرستو يا خرستوك مي‌نامند.

اسلاید 11: نفوذ روش گنبدسازي ايراني در باخترزمين (كه شايد اندكي پس از حمله مغول آغاز شده) تحول چشم‌گيري رد معماري آن مناطق بوجود آورده است. انتخاب شكل تخم‌مرغي بجاي نيم‌كره براي گنبد زيرين و استفاده ازپوشش زيرين (مانند ايران) بمعماران مغرب زمين امكان داده است كه گنبد نازك و سبك و خوش‌اندامي پديد آوردند و همچنني استفاده از ترنبه و سكنج كه (پيش از آن در غرب رايج شده بود) پوشش فضاهاي بزرگ چهارگوش را آسان كرده بود و ديگر لازم نبود كه زمينع زير گنبد دايره باشد (مانند آمفي‌تآتر روم) و بالاخره فن گنبد‌سازي ايراني روش پوششهاي پوسته‌اي را در عصر ما بارمغان آورده چنانكه پيش از آنهم شاهكارهائي چون گنبد «سن پيرا» از هنر بارور ايراني زاده بود

اسلاید 12: نقش گنبد در معماری یکی از کلیشه‌های رایج در مورد معماری ایرانی، توصیفاتی است که در مورد گنبدهای زیبا آن وجود دارد. در این که گنبد به عنوان یکی از فرم‌های مورد استفاده در معماری، تا چه حد می‌تواند زیبا و موزون باشد بحثی نیست، اما مشکل آن است که در اکثر اوقات این توصیفات، به استعاره‌هایی ادبی تبدیل می‌شوند که شاید ربطی به دلایل پدید آمدن این فرم معماری در طول تاریخ و نحوه تکامل آن نداشته باشد. حتما شنیده‌اید که بسیاری از کسانی که شیفته هنر ایران هستند، گنبد‌ها را نمادی از آسمان می‌دانند. اما آیا گنبد در معماری گذشته فقط کارکردی نمادین داشته و یا ضرورت‌های ساختاری و نیازهای ساختمانی باعث به وجود آمدن این فرم معماری شده‌است؟

اسلاید 13: کاخ یا آتشکده فیروز آباد نیازهای ساختمانی گنبد، یکی از انواع پوشش‌هایی است که برای پوشاندن سقف یک مکان می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد. پس در درجه اول، کاربردی کاملا ساختمانی دارد. اگر بخواهیم بحث را ساده کنیم باید بگوییم سقف یا پوشش یک فضای معماری، می‌تواند تخت یا منحنی (قوس دار) باشد. پوشش تخت یا مسطح، همین پوششی است که هم اکنون به طور معمول در ساختمان‌های مسکونی عادی مورد استفاده قرار می‌گیرد. پوشش غیر تخت، انواع گوناگونی دارد، مثل گنبد و انواع دیگر پوشش‌هایی که در آن از قوس‌ها و منحنی‌های دیگر استفاده می‌شود. گنبد از نظر هندسی از دوران یک قوس حول محور عمود به وجود می‌آید. اما ضرورت استفاده از این نوع پوشش در گذشته چه بوده‌است؟

اسلاید 14: گنبد فیروز آباد کمبود مصالح مناسب همان طور که گفتیم برای پوشاندن یک فضا، یا باید از پوشش‌های تخت استفاده شود و یا پوشش‌های منحنی. معمار برای استفاده از پوشش تخت به تیر که عنصری افقی برای انتقال نیروهای سقف است احتیاج دارد و این دقیقن همان نکته‌ای است که باعث شد در مناطقی خاص، گنبد رواج پیدا کند. یعنی کمبود چوب مناسب برای استفاده در سقف در مناطقی مانند فلات ایران و میانرودان، باعث شد تا پوشش‌های منحنی شکل و گنبدها، که بدون استفاده از تیر می‌توانند دهانه‌های وسیعی را بپوشانند به وجود آید

اسلاید 15: کاخ سروستان از چند محل متفاوت به عنوان نخستین مکان‌هایی که پوشش‌های منحنی شکل در آنجا به کارفته، نامبرده می‌شود. ازجمله روستایی هشت هزارساله و مربوط به دوران نوسنگی در قبرس ، کلده در میانرودان و عراق امروزی و همچنین مناطقی در مصر و جنوب ایران در حوالی شوش و هفت تپه. پلان آزاد تاق و گنبد در معماری ایرانی توانست به عنوان پوشش اصلی فضای معماری، به تکامل برسد. در حقیقت استفاده وسیع از پوشش‌های تخت، مانند نمونه تخت جمشید در دوران هخامنشی یک استثناء در این زمینه محسوب می‌شود. در آن دوران به دلیل وسعت و توانایی فراوان امپراتوری هخامنشی، چوب لازم برای استفاده در تیرهای سقف از نقاطی دیگر مانند لبنان به ایران آورده می‌شد. اما در دوره‌های دیگر، استفاده از مصالح بومی ‌مانند خشت و آجر، بیشتر به صرفه بود و بنابراین فرم گنبد توانست رشد کند و به تکامل برسد

اسلاید 16: نقشه و طرح سه بعدی کاخ سروستان به جز قابلیت‌های ساختمانی گنبد، که می‌تواند در مناطقی که مصالح لازم مانند چوب در اختیار نیست در پوشش فضاهای معماری به کار رود؛ می‌توان به قابلیت آن در ایجاد فضاهای داخلی آزاد و گسترده اشاره کرد. استفاده از تیرهای چوبی برای پوشش سقف، این محدودیت را نیز به همراه داشت که می‌بایست از ردیف ستون‌های نزدیک به یکدیگر برای عبور تیرها استفاده شود. یعنی چون طول تیرهای چوبی نمی‌توانست بیش از حد معینی باشد بنابراین لازم بود تعداد زیادی ستون برای نگهداری آنها برپا شود. به عنوان مثال اگر به معماری تخت جمشید دقت کنید، در کاخی مانند صد ستون، تعداد ستون‌ها، ده ردیف در ده ردیف است که خواه ناخواه فضای داخل ساختمان را محدود می‌کند، گرچه باعث عظمت آن می‌شود. اما در مقابل آن، استفاده از پوشش گنبد باعث می‌شود تا فضای باز و آزادتری در داخل ساختمان در اختیار باشد

اسلاید 17: هشت بهشت، اصفهان رشد گنبد در دوران ساسانی در دوران اشکانی و سپس ساسانی، استفاده از تاق وگنبد رواج بیشتری پیدا کرد و ابداعات مهمی در این زمینه صورت گرفت. در کاخ فیروز آباد استان فارس، که ساخت آن را به اردشیر بابکان نسبت می‌دهند، سه تالار بزرگ با استفاده از گنبد ساخته شده‌اند که قطر دهانه هرکدام از این گنبدها کمی بیش از سيزده متر است.از دیگر نمونه‌های مهم گنبدهای ساسانی می‌توان از گنبد کاخ سروستان نام برد که مربوط به دوران بهرام گور پادشاه ساسانی است و از آن به عنوان قدیمی‌ترین گنبد آجری در ایران نام می‌برند. استفاده گسترده از فرم گنبد در ایران، باعث به وجود آمدن ابداعاتی شد که مورد استفاده معماران سایر نقاط دیگر جهان نیز قرار گرفت

اسلاید 18: گنبد قابوس با 72 متر ارتفاع بلندترين برج آجري جهان است.از نظر كارشناسان معماري ارتفاع در يك بنا هنگامي معنا مي‌يابد كه بر فضاي اطراف سيطره داشته باشد و از منظر زيبايي‌شناسي، بلندي برج احساس شود. با اين تعريف، گنبد قابوس بلندترين برج آجري جهان محسوب مي‌شود. چون از يك سو‌ به دشتهاي آسياي ميانه اشراف دارد و از سوي ديگر، نگاهش به درياي مازندران است كه 400 متر از سطح اقيانوس پايين‌تر است. اما براي آنكه بهتر اين خصوصيات را لمس كنيم بد نيست مروري بر ويژگي‌هاي آن داشته باشيم.اين برج يكي از آثار باستاني كشورمان كه در اعداد بزرگترين مفاخر معماري قرن چهارم هجري است در شمال شرقي ايران در شهر گنبد كاووس قرار داردگنبد قابوس

اسلاید 19: اين بناي معروف كه يكي از بلند‌ترين آثار تاريخي جهان بشمار مي‌آيد بر فراز تپه خاكي كه قريب 15 متر از سطح زمين بلند‌تر است قرار دارد اين بنا در سال ( 397 ه. ق. و 375 ه. ش) و در زمان سلطنت شمس المعالي قابوس ابن وشمگير و در شهر جرجان كه پايتخت پادشاهان آن ديار بوده، بنا گرديده است. بنايي كه از هزار سال پيش تا كنون بر فراز تپه‌اي خاكي استوار است در عين سادگي يكي از غرور انگيز‌ترين بناهايي است كه نه تنها در خاك ايران بلكه در سراسر جهان شناخته شده است و مورد توجه بسياري از جهانگردان و باستان شناسان است.پروفسور « ارتورافام پوپ » در مورد اين بنا چنين نوشته است: در زير سمت شرق كوههاي البرز و در برابر صحراهاي پهناور آسيا يكي از بزرگترين شاهكارهاي معماري ايران با تمام شكوه و عظمت خود قد بر افراشته است. اين بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه «قابوس بن و شمگير» است.

اسلاید 20: برج آرامگاه از هرگونه آرايش مبراست.  محمد علي قورخانچي نيز تحقيقي در مورد گنبد قابوس داشته و در كتاب نخبه سينيه خود گنبد قابوس را در نيم فرسخي خرابه‌هاي شهر جرجان دانسته و نظيري را براي اين گنبد در ايران زمين موجود ندانسته است. در معماري سنتي ايران به چنين بناهاي عظيم و كشيده‌اي كه ( ميل نيز ناميده مي‌شوند ) در طول راهها براي راهنمايي و تعيين مسير كاروانها احداث مي‌شده زياد بر مي‌خوريم ولي هيچكدام آنها به پاي عظمت گنبد قابوس نمي‌رسند.گنبد قابوس شامل 2 قسمت است يكي پي يا پاي بست بنا و بدنه و ديگري گنبد مخروطي.پي سازي بنا از زمين سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متري با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است. درون پاي بست سردابي وجود داشته كه پا كار طاق آن هنوز بر جاي است ولي بر اثر كاوشهاي پياپي كاوشگران كه در پي گنج بوده اند آثاري از كف آن بر جاي نمانده است.

اسلاید 21: بدنه مدور خارجي گنبد قابوس داراي 15 ترك (دندانه نود درجه) است ( همانند ستاره ده پر) اين تركها كه در اطراف آن و به فواصل مساوي از يكديگر قرار دارند، از پاي بست بنا شروع و تا زير سقف گنبدي ادامه مي‌يابد و ميان اين تركها با كوهه‌اي آجري پر شده است (به جز درب ورودي) راس اين تركه‌ها به اندازه يك مترو سي و چهار سانتي متر از يكديگر فاصله دارند.قطر داخلي گنبد به طول نه متر و هفتاد سانتي متر و قطر آن از قاعده تركها بطول چهارده متر و شصت و شش سانتي متر و طول قطر آن از رأس تركها يا به عبارتي قطر ارباب يا پاي بست آن هفده متر و شش سانتي متر است ضخامت ميل از پايين به بالا كرنش كمي دارد و در ارتفاع 37 متري گنبد مخروطي بناي برج را تكميل مي‌كند. اين گنبد كه با آجرهاي مخصوص دنباله دار كفشكي ساخته شده است دو پوسته است.گنبد دروني مانند گنبدهاي خاكي به شكل نيم تخم مرغي و از آجر معمولي است و پوسته بيروني با آجر دنباله دار، و ارتفاع اين گنبد مخروطي 18 متر است در بدنه شرقي روزنه‌اي تعبيه شده كه ارتفاع آن يك متر و نود سانتيمتر است عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پايين 80 است.

اسلاید 22: در ضلع جنوبي آن يك ورودي است كه 5/1 متر عرض و 55/5 متر ارتفاع دارد. درون طاق هلالي سر در آن، مقرنسي است كه به نظر مي‌رسد در مراحل نخستين پيشرفت اين نوع تزئينات معماري و گچ بري است. شايد اين مقرنس ساده و در عين حال زيبا از اولين نمونه‌هاي مقرنس سازي در بناهاي اسلامي مي‌باشد كه بتدريج تكميل شده است. دكتر ويلسن،  نماينده دانشگاه پنسيلواني نيز در بازديد و تحقيقاتي كه از اين بنا داشته راجع به اين مقرنسها چنين نوشته است: بالاي در، داخل هلال مدخل گيلوئي مقرنسي است كه در مراحل اوليه ترقي است و اين يكي از نمونه‌هاي تزئيني است از اصول يك معماري كه بعد اهميت پيدا كرده است.در رديف كتيبه كوفي به‌صورت كمر بند وار بدنه را آرايش كرده است كه يك رديف آن در 8 متري پاي آن و ديگري بالا در زير گنبد مخروطي قرار دارند. نوع نوشته كوفي كتيبه‌ها ساده و آجري است حروف آن آرايش ندارند. بر جسته و خوانا است و حاشيه دور آنها قاب مستطيلي شكلي است از آجر.

اسلاید 23: گنبد سلطانيه، در نزديكی زنجان، كه سومين بناي عظيم تاريخي در جهان عظيم‌ترين گنبد آجری ايران است، توسط سلطان محمد خدابنده يا اولجايتو* در طول سيزده سال بنا گرديده است.اين گنبد در فهرست ميراث جهاني يونسكو ثبت شده است. گنبد سلطانيه يادآور شکوه و رونقی است که در حدود هفتصد سال پيش در اين شهر جريان داشته است. ارتفاع اين گنبد ٤٨ متر و قطر گنبد: ٢٥ متر مي باشد.گنبد سلطانيه بنايی احداث شده در ارگ شهر يا كهن‌دژ سلطانيه پای‌تخت اولجايتو حاكم سلسله‌ی ايلخانان بوده است. مساحت اين كهن‌دژ هجده هكتار بوده و توسط ديواری كه مشخصه‌ی شهرهای قديم بوده، احاطه می‌شده است. در ساخت گنبد از تزئينات مختلفی استفاده شده که برخی از آن‌ها عبارتند از: تزئينات آجری کاشی‌کاری تزئينات گچی نقوش اسليمی

اسلاید 24: تزئينات چوبی تزئينات نقاشی رنگی مقرنس تزئينات سنگی اساس طرح بنا بر عدد ٨ قرار دارد. هر چند علت دقيق انتخاب اين عدد معلوم نيست، ولی به احتمال زياد به علت ساختن ساعت آفتابی يا ايجاد ايستايی مستحکم در بنا مورد استفاده قرار گرفته است. ساعت آفتابی، نظر به اهميت تشخيص زمان برای انجام امور مذهبی در ساختمان گنبد تعبيه شده است. به اين ترتيب که اگر نور خورشيد از سوراخ اصلی گنبد بتابد هنگام اذان ظهر است.هم‌چنين نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد نشان‌دهنده‌ی ساعت و نور پنجره‌های کوچک مبين دقيقه است.تزيينات و نحوه‌ی ساخت اين مقبره در واقع نقطه‌ی عطفی در معماری آن دوران بوده به اين شكل كه سبكی جديد را در معماری به‌وجود آورده كه از معماری زمان سلجوقيان منفك شده است

اسلاید 25: در دوران ساسانی گنبدسازی آنچنان رواج می گیرد و تکامل می یابد که از آن پس تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت و افزیر بصورت الگو و دستور العمل کلی مورد بهره برداری قرار می گیرد . روش گنبدسازی چه در دوران ساسانی چه در دورهٔ اسلامی آنچنان با استفاده از نظم دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه های صحیح صورت می گیرد که در همه انواع ، گنبدها بدون احتیاج به گاه بست و کالبد و قالب در برابر همه نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت می کنند ، گرچه در گوشه سازیها از اوایل دوران اسلامی تاکنون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش گنبدسازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده است .آنچه قابل ذکر است آنکه این ویژگی چه در شکل چه در اجرا ( نداشتن قالب ) آنرا با گنبدهای مشرق زمین همواره متفاوف می کند

اسلاید 26: تعریف هندسی گنبد در تعریف هندسی ، گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دوران چِفدی مشخص حول یک محور قائم به وجود می آید . اما در زبان معماری : گنبد پوششی است که بر روی زمینه ای گرد برپا شود . گنبد از سه قسمت تشکیل شده است : ۱ـ گنبد خانه یعنی زمینه گنبد ۲ـ بَشن = هیکل یعنی قسمتی که روی زمینه ته رنگ به صورت مکعب بالا می آید و یک یا دو طرف آن باز است ( در گنبدهای قبل از اسلام هر چهار طرف به دهانه های باز منتهی می شد ۳ـ چپیره = جمع شده از آنجائیکه در معماری ایرانی به ندرت به ته رنگ گرد بر می خوریم و معمولاً قسمت انتهائی بشن به شکل ، مربع و گاهی مستطیل است با چپیره کردن آنرا تبدیل به دایره می کنند بعد گنبد روی آن سوار می شود . به همین دلیل مرحله چپیره شدن در گنبدسازی شایان توجه است زیرا امکان داشتن زمینه گرد است که اجرای نهایی پوشش گنبد را میسر می سازد

اسلاید 27: معمولاً در نقشه هائی که پوشش به صورت گنبد طراحی می شود زمینه را به شکل مربع در نظر می گیرند تا به سادگی بتوان آنرا تبدیل به ۸ و ۱۶ و ۳۲ و بالاخره دایره کرد . گنبد سازی در ایران به ندرت روی زمینه مستطیل نزدیک به مربع هم اجرا شده است در این صورت مستطیل تبدیل به ۶ و ۱۲ و سپس بیضی نزدیک به دایره می شود و گنبد روی بیضی قرار می گیرد . به این نوع گنبد که مقطع افقی آن به جای دایره بیضی است کمبیزه گفته اند . از نمونه های این نوع گنبد با ته رنگ بیضی مسجد حاج رجبعلی تهران و امامزاده زید بن علی در ورامین قابل ذکرند . ● چپیره چپیره سازی در گنبد به دو بخش عمده تقسیم می شود : گوشه سازی = گوشه بندی شکنج = چین و چروک

اسلاید 28: ▪ گوشه سازی یا گوشه بندی یعنی ساختن و تبدیل کردن شکل چهار گوشه بشن به هشت گوشه و به ترتیب ۱۶ و ۳۲ و ۶۴ گوشه و بالاخره دایره و با تبدیل کردن شکل مستطیل نزدیک به مربع به ۶ و ۱۲ گوشه و بالاخره بیضی است . در حالت اخیر مستطیل بشن باید نسبت اندازه های اضلاعش طوری باشد که به راحتی قابل تبدیل به شش گوشه شود مثلاً نسبت ۴ و ۴/۳ قابل تقسیم است . البته با استفاده از کاربندی انواع زمینه های مرسوم در معماری ایرانی را می توان به نحو مطلوب تبدیل به دایره کرد که در مباحث آینده جداگانه بررسی خواهد شد . ● گوشه سازی خود شامل دو بخش است : ۱- اسکنج یا سِکُنج ۲- ترمبه یعنی جمع شده اولین گوشه سازیها توسط چوب انجام شده و حتی خود گنبد هم با چوب اجرا گشته است . بهترین موارد مثال را در ابیانه می توان دید دراراک هم در کاروانسرای حاج علیقلی نمونه دیگریست

اسلاید 29: کاروانسرای کاشانی هم ( در اراک ) به هـمین طـریقه سـاخته شده است طـرز اجـرا چنین بوده که چـوبها را در گوشـه های بـشن سوار می کردند و هـمین طور روی هم می چیدند تا مثل سبد جمع می شد و به صورت گنبد چوبی در می آمد . در معماری ارمنی از این نوع گنبد زیاد به چشم می خورد . فضای زیر این گنبدها را معمولاً بزرگترین اطاق تشکیل می دهد . در خانه های روستائی نیز پوشش بزرگترین اطاق که معمولاً تنور هم در آن قرار دارد به صورت گنبد چوبی است . چوبهای موجود در ایران از استحکام کافی برخوردار نیست و معمولاً برای پوشش دهانه های ۵/۲ تا ۳ متر به کار می رود به همین دلیل در معماری پیشین ایران در زمان هخامنشیان برای پوشش تخت جمشید از جبل عامل لبنان درختهای کنار بسیار قطور و مرتفع را آوردند . چون این حمل و نقل چوبها مستلزم هزینه ای سنگین بود در دوران اشکانی این کار متروک شد و به جای پوشش تخت از پوشش سغ استفاده کردند

اسلاید 30: متاسفانه از معماری دوران اشکانی که در واقع پوشش سغ آغاز می شود در داخل ایران نمونه ای بجای نمانده است . در خارج از محدوده ایران کنونی به یکی دو نمونه از پوشش سغ بر می خوریم که یکی hattra یا الحضر است و دیگری کاخ آشور و ایندو نیز چهره روشنی از چگونگی پوشش به دست نمی دهند . در بازه هور خراسان بین خواف و نیشابور گنبدی دیده می شود که گوشه سازیهای آن با چوب ساخته شده و خود گنبد با سنگ لاشه . بنا متعلق به اواخر دوران اشکانی یا اوایل ساسانی است و در مجموع ناچیزتر از آنست که ما را به قضاوتی کلی در این باب رهنمون شود . لذا از گنبدهائی که همه مصالح آن از چوب بوده فقط خاطره هائی باقیست . شاید ابیانه بهترین تجلی گاه آن باشد . گوشه سازی با چوب نیز به تدریج در بسیاری از نقاط ایران متروک شد و علت عمده و اصلی آن موریانه خیز بودن زمین های ایران داخلی ( ایرانشهر ) بوده و هست .قدیمیترین نمونه بجای مانده از گوشه سازی با چوب در بازه هور است که قبلاً اشاره شد

اسلاید 31: در فهرج یزد هم با اینکه منطقه به شدت موریانه خیز است ( احتمالاً به علت رواج چوب در منطقه شهدای فهرج ) زیارتگاهی به چشم می خورد که گوشه سازی پوشش آن ، از چوب بوده است . چوب گوشه ها توسط موریانه به کلی از بین رفته ولی خشت های پشت آن به نحو معجزه آسایی باقی مانده است و از خود گنبد نشانی دیده نمی شود . در اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم در منطقه خراسان حدود مشهد و طوس و اطراف آن و در مناطق کوهستانی کرمان که موریانه کمتر است استفاده از پوشش چوبی رواج می یابد . نمونه این گوشه سازی با چوب بقعه شاه نعمت الله ولی در کرمان است و در این بنا برای گوشه سازی با یک تخته ، شانزده ضلعی را به ۳۲ ضلعی تبدیل کرده اند . در گنبد هارونیه طوس نیز همین عمل تکرار شده است . در مسجد جامع قزوین از تخته استفاده کرده اند ( گنبد قدیمی مسجد ) . با اینحال نمونه های فوق انگشت شمارند و باید گفت که به علت اشکالات گوناگون استفاده از چوب منسوخ می شود

اسلاید 32: بطوریکه گفته شد نوع اول گوشه سازی اسکنج است . اسکنج متشکل از دو طاق اریب است که همدیگر را در یک نقطه قطع کرده باشند . شیوه زدن طاق ممکن است بصور مختلف رومی ، ضربی ، چپیله ( لاپوش و تیغه ای ) باشد در هر حال تقاطع دو طاق این نوع گوشه سازی را به وجود می آورد . ذکر این نکته ضروری است که بارهای وارد بر گنبد به این گوشه ها منتقل نمی شود . به همین دلیل هم ، نوع اجرای گوشه سازی تأثیری در چگونگی افزیر گنبد ندارد . ● ترمبه = سرمبه = سلمبه نوع دوم گوشه سازی به صورت ترمبه است در هیچ یک از لغت نامه های ایرانی به کلمه ترمبه بر نمی خوریم . لغتی به صورت ترکیب طاق و طرمب آمده است که معنای آنرا پشت هم اندازی و طاق روی طاق سوار کردن نوشته اند حال آنکه خود لغت ترمبه به معنی ، یک چیز جمع شده ، عمده ، پیش آمده ، تریده ( به طرف جلو سریده شده ) است . در واقع ترمبه همان معنی اسکنج را دارد که کنج پیش آمده باشد

اسلاید 33: ترمبه بر عکس سکنج به چهار طریقه پوشش می شود : ۱ـ گوشه سازی با چوب به شکل جلو آمده که حالت خاص و استثنائی ترمبه تلقی می شود . و سه طریق دیگر به شکل سغ یعنی پوشش منحنی شکل است که شامل فرمهای زیر می شود : ۱ـ فیلپوش ۲ـ ترمبه پتگین = پتکین patkin ۳ـ ترمبه پتگونه یا پتکانه ( پتکانه صحیح تر است ) ● فیلپوش برای اجرای فیلپوش مثل صدف حلزون از گوشه ( نقطه صفر ) شروع می کنند و لایه های طاقی را روی همدیگر می پوشانند و سوار می کنند تا به حد مطلوب برسد ( یعنی منتهی به جائی شود که مربع را تبدیل به هشت ضلعی می کند ) .در واقع فیلپوش به پوشش گوشهٔ دیوار که از کنج شروع می شود و بین دو دیوار متقاطع قرار می گیرد اطلاق می شود . در قلعه دختر فارس ترمبه گنبد را به شکل فیلپوش زده اند ، نمونه خوب دیگر که هم اکنون نیز قابل مشاهده است ، گنبد کوچک بی بی شهربانو نزدیک ری است ، بنا تعلق به دوران آل بویه دارد . زیر گنبد کوچک را با لایه های آجری مثل چپیره روی هم چیده اند تا به نقطه مورد نظر برسند

اسلاید 34: در بناهای قرون پنجم و ششم این نوع گوشه سازی معمول بوده است در مسجد جامع شیراز متعلق به دوران صفاری انواع ترمبه ها اجرا شده بود ولی متأسفانه تمام بنا نوسازی شده و اثری از معماری قدیمی دوران اصلی برجای نمانده است . تنها ماخذ ، عکس های قبل از خراب کردن مسجد است که در کتاب پوپ آورده شده است . نمونه دیگر به صورت چهار تا چفته در قسمت روبروئی شبستان مسجد جامع فهرج متعلق به نیمه اول قرن اول هجری است . گوشه سازی ترمبه است و اجرای روشنی است بر اینکه چگونه خشت ها را رویهم چیده اند تا شکل فیلپوش بدست آید . پیش از اسلام ترمبه ها و سکنج ها را به صورت (( نماندن )) اجرا می کردند به این ترتیب که گوشه ها را می نماندند تا به حد دایره قاعده گنبد مورد نظر برسد . در این صورت ارتفاع خیلی زیاد می شد ولی از آنجائیکه در آن دوران معماران ابائی نداشتند که بلندای گنبد از حد مقیاس دید انسانی بیشترباشد مشکلی پیش نمی آمد

اسلاید 35: ولی بعد از اسلام که سعی در کوتاه کردن پوشش می شد ، گوشه سازی به گونه ای اجرا شد که بتوان شکل چهار گوش بشن را به هشت گوش تبدیل کرد بدون آنکه ارتفاع پوشش از حد مطلوب بالاتر رود .از نمونه بناهای پیش از اسلام که مربع بشن را به هشت ضلعی تبدیل کرده اند تنها کاخ بیشابور برجای مانده است که از چگونگی پوشش گنبد این تنها نمونه هم ، نشانی در دست نیست . در قلعه دختر و آتشکده فیروزآباد هیچ یک از بشن های مربع تبدیل به هشت گوش نشده است . در آتشکده فیروزآباد گنبدهای طرفین بنا کومبیزه است ولی بجای تبدیل شش ضلعی به دوازده ، تنها گوشـه ها را نـمانده اند تا به دایره رسـیده اند و در این تـبدیل با بالا رفتن ارتفاع فضا باشکوه تر جلوه گر شده است

اسلاید 36: گاهی در بناهای قبل از اسلام شکل بشن را هشت و نیم هشت می کردند و بعد آنرا می نماندند تا به دایره تبدیل شود . ولی در بنای بیشابور شکل دقیق هشت ضلعی را می بینیم . در تالار تشریفات بنا برای بدست آوردن هشت کامل دوتا مربع را در هم تقاطع داده اند بدین ترتیب که از ادامه اقطار مربع اول مربع دوم را ساخته اند این تداخل شکل دقیق هشت گوش را به وجود آورده است ( این شکل امروزه بنام ستاره محمدی مشهور است ) . چون در محاسبات ریاضی رادیکال ۲ عدد دقیقی نیست تنها به صورت ترسیم هندسی امکان دست یابی به هشت ضلعی دقیق میسر است لذا معماران نیز از طریقه ترسیم استفاده کردند . ● ترمبه پتگین = پتکین patkin پتکین نوعی گوشه سازی است که فرانسویها به آن Encorbellement گویند . به معنی پیش آوردن تدریجی دیوار . در خوزستان به خصوص دزفول برای این نوع گوشه سازی لغت زیبای ( تونگان ) یا ( تونجه ) را به کار می برند این کلمه معمولاً بجای بالکن می آید اما برای گوشه های دیوار که شکلی پیش آمده دارند نیز مصطلح است

اسلاید 37: در خوزستان گوشه های دیوار را اول پخ می کنند ( برای ایجاد سایه بیشتر این گوشه ها معمولاً تنگ هم است ) تا رفت و آمد در کنار آنها بخصوص در کوچه ها آسانتر باشد بعد از بالا آمدن دیوار از ارتفاع معینی که موجب اختلال در رفت و آمد نشود دوباره آجرها را پیش می کنند تا به صورت مکعبی که در نقشه اصلی لازم آمده در آید . به این پیش آمدگی تونگان ( تونگون ) می گویند . در مناطق دیگر ایران به نعلبکی زیر گلدسته مناره ها هم تونگان می گویند ( جائیکه قطر مناره زیاد می شود و گلدسته را روی آن سوار می کنند ) در اینجا تونگون یا تونگه به معنی طبق است . اصطلاح دیگر این شکل به طور عام پتکین است به معنی پیش نشاندن . بهترین نمونه های گوشه سازی پتگین را در ناحیه کُمش ، سمنان ، دامغان ، بسطام و قسمتهائی از غرب خراسان می توان دید

اسلاید 38: مثال روشن امامزاده جعفر دامغان است ( در نزدیکی بنای چهل دختران دامغان ) . این زیارتگاه را به اشتباه متعلق به قرن ششم یا هفتم هجری دانسته اند در صورتی که قدمت بنا خیلی بیشتر است و باید آنرا همزمان با بنای اولیه آستانه حضرت رضا ( ع ) دانست . گنبد امامزاده و پتکانه اش هر دو از خشت ساخته شده اند . گنبدهای زنگوله درکُمش دامغان هم با خشت درست شده و ترمبه پتگین دارد . یکی دیگر از پتکانه های زیبا و نمایان که هنوز شکل خود را حفظ کرده است در گوشه سازی گنبد خانقاه شیخ علاء الدوله بیابانکی واقع در صوفی آباد سمنان به چشم می خورد . گنبد بنا فرو ریخته و یکی از پتکانه ها محفوظ مانده است . ترمبه فیلپوش را در همه جای ایران می توان دید ولی فراوانی این نوع پتگین در ناحیه کمش است . در خنج و لارستان فارس هم نمونه هائی موجود است

اسلاید 39: ● ترمبه پتگونه یا پتکانه ( پتکانه صحیح تر است ) شکل پتکانه به چند ردیف طاقچه می گویند که روی هم سوار شده و جلو آمده باشند تا ترکیب گوشه بندی را کامل کنند . مثلاً در صفه صاحب مسجد جامع اصفهان چند ردیف طاقچه روی هم سوار شده اند که شبیه به مقرنس شده اند ولی در واقع مقرنس نیستند . اغلب ترمبه ها را تا قرن چهارم هجری پتکانه می کردند . پتکانه معنی کانه یا طاقچه روی طاقچه را می دهد . ( که به آن طاقچه بندی هم می گویند ) سر در گنبد قابوس را قدیمیترین مقرنس نامیده اند ولی بجای مقرنس پتکانه است . برای سـاختن پتکانه در محل مورد نظر ابتدا یک تویزه می سازند به این تویزه کوزه بند یا دوره بند ( دوره = کوزه ) و هم وزن با آن گویند که در لبه کار گذاشته می شود بعد در داخل ، طاقها را روی هم سوار می کنند . از دوره تیموری به بعد بسیاری از پتکانه ها را با روسازی کاشی و غیره ساختند ولی نوع زیبای آن بافت پتکانه با خود آجر است

اسلاید 40: در نظر اول پتکانه بسیار شبیه مقرنس است و با آن اشتباه می شود تفاوت عمده این دو در نوع آجر است . مقرنس از سقف آویخته می شود به همین مناسب به آن چفت آویز هم می گویند ولی پتکانه روی پای خـودش می ایستد و آویخته نمی شود برای ساختن آن اول طاقچه های پائینی را درست می کنند و طـاقچه های بالائی روی سری پائینی می نشیند ولی مقرنس از سقف شروع به تدریج پائین می آید . از قرن چهارم تا اوایل قرن پنجم هجری پتکانه ها شکلهای بسیار متنوعی پیدا کردند . یکی از قدیمیترین ترمبه های پتکانه در بناهای دوازده امام یزد دیده می شود که توسط سرهنگان ابوجعفر کاکویه که شیعی مذهب بود ساخته شد کتیبه بنا ، نقاشی آنجا را پانزدهم رمضان ۴۲۹ هجری معرفی می کند . لذا ساخت بنا قطعاً تاریخی متأخرتر دارد . در گنبد تاج الملک یا گنبد خاکی مسجد جامع اصفهان نیز ترمبه ها پتکانه هستند . ضمناً در اجرای پتگانه بدون اجرای دوره بند ابتدا طاقها را روی هم سوار کرده اند و در پایان کار یک طاق روی همه زده اند که گنبد نهائی روی آن آمده است

اسلاید 41: ● شکنج = چین و چروک بگونه ای که ذکر آن گذشت چپیره شامل دو قسمت است : ۱ـ گوشه سازی که شرح آن آمد ۲ـ شکنج که به چین و چروکهائی که در گوشه گنبد ایجاد می کنند اطلاق می شود این چین ها جهت تبدیل زمینه مربع ، به دایره یا زمینه مربع نزدیک به مستطیل ، به بیضی است . شکنج به دو گونه اجرا می شود : ۱ـ طاق بست یا طاق بندی ۲ـ کاربست یا کاربندی طاق بندی و کاربندی از لحاظ قدمت تاریخی مثل سکنج و ترمبه مشابه همدیگرند و هر دو در یک دوره و در کنار هم معمول شده اند قبل از اسلام چون در بناها محدودیت ارتفاع مطرح نبود شکنج تنها به این صورت اجرا می شد که در گوشه های مربع بشن ، دیوار را پیش می نشستند تا تدریجاً قاعده گنبد به دایره یا بیضی نزدیک به دایره تبدیل شود پس از آن خطی کمربندی مثل گریوار روی آن قرار می دادند این گریوار معمولاً با آجر دندانه موشی اجرا می شد سپس گنبد روی آن قرار می گرفت ولی پس از اسلام به منظور دست یابی به ارتفاع کوتاهتر و کاربرد مصالح کمتر ، چپیره گنبد را با استفاده از طاق بندی یا کاربندی به دایره تبدیل کردند

اسلاید 42: ● طاق بندی یا طاق بست طاق بندی به ساختن طاقچه روی طاقچه اطلاق می شود و طرز اجرا به این ترتیب است که از بشن گنبد به بعد گوشه ها را به تدریج یک کلوک پیش می کنند به این ترتیب دهانه از هر چهار طرف جلو می آید و نتیجتاً محدودتر و تنگ تر می شود بعد با اجرای هشت طاق ( چهار طاق در گوشه ها و چهار طاق در چهار طرف وسط دهانه مربع ) زمینه را به هشت ضلعی تبدیل می کنند . برای تبدیل هشت ضلعی به ۱۶ روی هم طاق یک (( بَرنخَش )) درست می کنند . برنخش طاقی است شبیه به کلیل که به دیواره های طرفین اتصال دارد ( چون طاقی آمودی و غیر باربر است . ) در ایجاد برنخش یک کلوک جلو می نشینند تا دهانه را تنگ تر کنند . روی برنخش را پیکانه یا پیکانی می سازند که در واقع مکمل برنخش است

اسلاید 43: حد فاصل بین پیکانی ها را با سنبوسه پر می کنند سنبوسه ها مثلث های منحنی الاضلاعی هستند که شکـل نهائـی را تقریبـاً به دایـره نزدیـک می کننـد پـس از اجرای سنبوسه دوباره یک کلوک پیـش می نشینند و گریوار را می سازند . از گریوار به بعد آهینانهٔ گنبد شروع می شود . معمولاً کتیبه های زیر گنبد روی گریوار ساخته می شود . لازم به یادآوریست که با ایجاد سنبوسه شکل بشن از ۱۶ ضلعی به ۳۲ ضلعی تبدیل می شود . ● كاربندی یا كاربست نوع دیگر شکنج کاربندی است که از لحاظ اصول اجرا شباهت تام با طاق بندی دارد و بدون اینکه ارتفاع گنبد زیاد شود تبدیل چهارگوش بشن به دایره میسر می گردد . به نظر می رسد اجرای کاربندی زیر گنبد از نواحی یزد و اطراف آن به سایر نقاط برده شده باشد و اطلاق کاربندی یزدی به این نوع اجرا احتمالاً به همین دلیل است

اسلاید 44: طرز کار کاربندی مثل طاق بندی است به این ترتیب که با اجرای هشت طاق در گوشه ها و وسط دهانه زمینه مربع را به هشت گوش تبدیل می کنند از این مرحله به بعد با اجرای یک کاربندی روی این طاقها هشت ضلعی یکباره به ۳۲ ضلعی تبدیل می شود و برای زدن گنبد کافیست که روی تیزه های کاربندی گریوار بگذارند تا گنبد روی آن سوار شود . گاهی با استفاده از کاربندی حتی نیاز به اجرای هشت طاق اولیه برای تبدیل زمینه به هشت ضلعی نیست به این ترتیب از ابتدای کار روی بشن چهارگوش ، یک کاربندی اجرا می کنند . نمونه مورد فوق در گنبد خانقاه بندرآباد یزد دیده می شود . در گنبد شیخ جنید در توران پشت یزد همین اجرا به صورت ساده تر دیده می شود . کاربندی خود به تنهایی نیاز به بحثی ویژه و مفصل دارد که ذکر آن در این مبحث ضروری نمی نماید . ولی از لحاظ شناخت کاربندی یزدی که همان کاربندی زیر گنبد است لازمست ولو بطور مختصر به آن اشاره گردد

اسلاید 45: بطوریکه در شکل دیده می شود یک کاربندی معمولی متشکل از بخشهای زیر است : ۱ـ یک سری سنبوسه ( مثلث های منحنی الاضلاعی که قبلاً به آن اشاره شد ) که بالاترین قسمت کاربندی را تشکیل می دهند . ۲ـ یک یا چند ردیف شاپرک ( چهارضلعی های منحنی الاضلاعی ) که قسمت های میانی را درست می کنند . ۳ـ یک سری پا باریک ( چهارضلعی های انتهایی که منتهی به پا طاق می شود ) . در کاربندی یزدی فرم کاربندی هر چه ممکن است ساده می شود و از تعداد شاپرکیها کم می شود به حدی که گاهی به کلی شاپرکیها حذف شده و روی پا باریک ها سنبوسه سوار می کنند که نمونه آن در مسجد شاه ولی تفت دیده می شود . در این وضعیت پا باریک ها از وسط نصف شده و دو نیمه با یکدیگر فصل مشترک خطی پیدا می کنند . به هر یک از این نیمه های پا باریک سوسنی گویند

اسلاید 46: از مدارک موجود بر می آید که این شکل از یزد توسط معمارانی که برای جهانشاه قراقویونلو کار می کردند به کاشان می آید و رایج می گردد . دالان و سردر کاروانسرائی جنب مسجد میرعماد کاشان که از تناسباتی بسی زیبا برخوردار است نمونه کاربندی یزدی در کاشان است و مسجد کبود تبریز را باید نمایانگر رواج و کمال این شکل در تبریز دانست . و نیز نمونه خوب آن در مسجد شیخ لطف الله نـمایان است . بتـدریج استفاده از کاربندی یزدی چنان فراوان شد که هر زمان و هر جا گنبدی می ساختند اکثراً شکنج آنرا به همین گونه اجرا می کردند . طاق بندی و کاربندی زیر گنبد گرچه در یک دوره پدید می آیند و با هم ادامه پیدا می کنند ولی در قرن هشتم هجری رواج طاق بندی بیشتر می شود بطوریکه اکثراً گنبدهای این دوره روی طاق بندی سوارند . از نمونه های موجود باید گنبد سیدرکن الدین یزد ، چهار گنبد خشتی یزد ، گنبد تاج الملک یا گنبد خاکی مسجد جامع اصفهان را نام برد

اسلاید 47: گنبدهای ایران از دو پوسته ساخته شده است ۱ـ پوسته درونی ۲ـ پوسته بیرونی پوشـش درونی گنـبد روی به سـمت فـضای داخلی دارد و سـطح خارجـیش مـعمولاً مضرس است و ( بطوریکه در صفحات بعد خواهد آمد بدلایل مسائل ساخت و افزیر سازه ) به صورت پله پله ساخته می شود . به پوشش درونی (( آهیانه )) یا کُدُمبه گویند و پوشش بیرونی را (( خود )) می نامند . ▪ بدیهی است که خود بر هم بر سه گونه است : ـ صورتی از اجزا که دو پوسته کاملاً به هم پیوسته اند . یعنی خود بلافاصله روی آهیانه قرار می گیرد و فقط نوک گنبد در خود تیزه پیدا می کند تا شیب گاهی برای راندن برف و باران و غیره داشته باشد .بهترین نمونه در اوج کمال و زیبائی برای چنین گنبدهائی ، گنبد شیخ لطف اله اصفهان است این گنبد از لحاظ اجرا نوعی ویژگی دارد و آن اینست که بر خلاف سایر گنبدها آهیانه روی اَربانه سوار است . در گرداگرد اَربانه پنجره های مشبکی دیده می شود که کار نور رسانی را انجام می دهد . به دلیل وسعت دهانه چفد خود و آهیانه چمانه است

اسلاید 48: ● گنبدهای دوپوسته میان تهی در این وضعیت آهیانه و خود تا ناحیه شکرگاه یعنی زاویه ۵/۲۲ درجه نسبت به سطح افقی کاملاً به هم پیوسته اند و از این قسمت به بعد دوپوسته تدریجاً از هم فاصله می گیرند و جدا از هم کار می کنند . گنبد مسجد جامع اردستان ( ۵۵۵ هجری ) یکی از قدیمیترین گنبدهای دوپوسته پیوسته میان تهی است . بسیاری از گنبدهای قرن هشتم هجری را نیز به این صورت ساخته اند . یک نمونه خوب ، گنبد سیدرکن الدین یزد است که در ساخت آن از ناحیه شکرگاه تا تیزه گنبد هیچ گونه پیوندی بین دوپوسته دیده نمی شود . اما در کرمان اکثراً بین دوپوسته صندوقه شده است . برای صندوقه کردن چهار تا آجر را به صورت عمودی کنار هم می گذارند و روی آنها با آجر دیگری می پوشانند این صندوقه ها را در چند جا بین خود و آهیانه ایجاد می کنند . در این حالت گنبد از لحاظ افزیر مثل گنبد دوپوسته پیوسته است فقط سبک تر اجرا شده است . در واقع فضاهای خالی بین صندوقه ها از بار اضافه گنبد می کاهد

اسلاید 49: در گنبد مسجد جامع یزد از شکرگاه تا تیزه دیوارکهائی به صورت چند دایره متحدالمرکز روی آهیانه سوار کرده و خود را روی آن تکیه داده اند . اصطلاحا ً به این نوع ساخت کنوبندی گویند ( این دیوارکها حدود یک تا ۵/۱ آجر است . ) در گنبد سلطانیه بر خلاف مسجد جامع یزد که پس از ساختن آهیانه دیوارک ها را ساختند همزمان با سـاختن آهیانه دنـده هائی در قـسمت های مـختلف آن ایـجاد کرده سپس خود را روی آن بنا داشته اند . در گنبدهای پیوسته میان تهی اکر بین خود و آهیانه از ناحیه شکرگاه به بعد هیچ اتصالی نباشد چفد گنبد داخلی معمولاً خاگی و چفد گنبد بیرونی شبدری خواهد بود

اسلاید 50:

اسلاید 51:

اسلاید 52:

اسلاید 53:

اسلاید 54:

اسلاید 55:

اسلاید 56: گنبدهاي ژئودزيك استاد راهنما :جناب مهندس نامجوگرداورنده :فاطمه مالدار

اسلاید 57: گنبد ژئودزيك، سازه فضاكار كروي است كه بارهاي وارده را از طريق اعضاي خطي كه در يك گنبد كروي شكل قرار گرفته‌اند. به تكيه‌گاه منتقل مي‌كند و تمامي اعضا در آن در تنش مستقيم (كشش يا فشار) هستند. معمولا از پوشش نازك (از جنس پلاستيك يا فلز) براي پوشش گنبد و تبديل آن به يك فضاي محدود استفاده مي‌شود.گنبدهاي ژئودزيك براساس 5 حجم اصلي افلاطوني شكل مي‌گيرند. چهار ضلعي، مكعب، هشت ضلعي، دوازده ضلعي و بيست ضلعيتصوير 1-6 پنج حجم توپر افلاطونيدر اين پنج حجم (و فقط در اين پنج حجم) چند ضلعي‌ها همگي منتظم بوده و تمامي اضلاع يكسان هستند و تعداد وجوه با تعداد رئوس برابر است. چنين احجامي به هر شكلي كه قرار گيرند، تمام رئوس با محيط كره در تماس مي‌باشند.

اسلاید 58:

اسلاید 59: هندسهگنبدهاي ژئودزيك از طريق تقسيمات فرعي به صورت يك يا چند حجم افلاطوني شكل مي‌گيرند. هشت ضلعي و بيست ضلعي به دليل آن كه از مثلث‌هايي تشكيل مي‌گردند، به طور ذاتي پايداري بيشتري دارند و به عنوان عناصر اصلي در اكثر گنبدهاي مشبك در ساختمان‌هاي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. با تعداد تقسيمات بيشتر گنبدها نرم‌تر و انعطاف‌پذيرتر به دست مي‌آيد. شناخته شده‌ترين شكل چنين گنبدهايي، توپ فوتبال است كه از تقسيمات سه تايي تكرار شونده از يك حجم بيست ضلعي به وجود آمده است. براي اطلاعات بيشتر در مورد گنبدهاي ژئودزيك نگاه كنيد به پيرس، 1978 (هم‌چنين كاپ‌راف Kappraff 1991، ون‌لون Van Loon 1994) هندسه گنبدهاي ژئودزيك به ميزان زيادي شبيه به اسكلت ميكروسكوپي مرجان‌هاي دريايي مي‌باشد.

اسلاید 60: گنبدهاي ژئودزيك واقعي از طريق توسعه و تكميل گنبدهاي دندانه‌اي مهار شده به وجود آمده‌اند. گنبد شودلر Schwedler (اقتباس از نام مهندس آلماني، كه اين گنبد توسط وي در اواخر نوزدهم اختراع شد.) متشكل از حلقه‌ها و اعضاي نصف‌النهاري مي‌باشد كه با رابطه‌هاي قطري براي پايداري بيشتر تقويت گرديده است. سيستم گنبد زايس- دايويداگ Zeiss Dywidag اولين‌بار در سال 1922 به طور آزمايشي در افلاك‌نماي شركت زايس به كار برده شد. اين سيستم متشكل از تركيبات مثلثي شكل، ساخته شده از اعضاي بتن مسلح مي‌باشد كه با استفاده از بتن تكميل كننده سيستم يك پوسته نازك بتني به وجود مي‌آيد.تصوير 2-6: تقسيمات فرعي يك فرم ژئودزيك براي رسيدن به منحني‌هايي در لبه‌هاي يك حجم افلاطوني بايد لبه‌ها را به قطعات كوچكتر تقسيم كرده و نقاط بيشتري را روي محيط آن مشخص كرد. برش‌هايي از درون يك كره نشان دهنده : (الف) شكل اصلي تقسيمات فرعي يك حجم هندسي، براي دست يافتن به انحناء در لبه يك حجم افلاطوني بايد لبه آن را به قطعات كوچكتر تقسيم كرده و نقاط بيشتري را روي محيط آن مشخص كرد. (الف) شكل اصلي حجم افلاطوني با (ب)تقسيمات دوتايي، (ج) تقسيمات سه‌تايي (د) تقسيمات چهارتايي

اسلاید 61:

اسلاید 62: تصوير 3-6 تقسمات فرعي در نماي مثلثي يك گنبد ژئودزيك

اسلاید 63: باك‌مينستر فولر، گنبدهاي ژئودزيك امروزي را در سال 1954 اختراع و به نام خود ثبت كرد. اين گنبدها در تئوري مي‌توانند ابعاد بزرگي داشته باشند. ايده‌ها و طرح‌هايي كه فولر طي دهه‌هاي 50 و 60 ارائه نمود. اين تصور به وجود آورد كه چنين سازه‌هايي چشم‌اندازي بديع و جالب از طراحي شهري و معماري ارائه مي‌دهند. (ون‌لون 1994)تصوير 4-6: توپ فوتبال از تقسيمات سه تايي تكرار شونده يك بيست ضلعي به دست مي‌آيد. نتيجه آن پنج ضلعي متنظمي است كه با شش ضلعي‌هاي منتظم با لبه‌هاي يكسان احاطه شده است. اين هندسه ژئودزيك معمولا در ساختمان گنبدها به كار مي‌رود.گنبدهاي بزرگ و غول‌پيكر مي‌توانند تمامي شهرها را بپوشانند. به نظر مي‌رسيد

اسلاید 64:

اسلاید 65:

اسلاید 66:

اسلاید 67:

اسلاید 68:

اسلاید 69: تصوير 6-6: گنبدهاي دنده‌اي مهار شده كه امكان ابداع گنبد ژئودزيك كروي را فراهم ساختند: (الف) گنبد شودلر، حدود سال 1890 و (ب) گنبد زايس- دايويداگ، 1922.

اسلاید 70:

اسلاید 71: بارها از طريق نيروهاي محوري (كشش و فشار) موجود در اعضاي قاب به پي‌ها منتقل مي‌شوند. تمام اعضايي كه در بالاي گنبد نيم‌كره قرار گرفته‌اند (آن‌هايي كه بالاتر از زاويه 45 درجه قرار دارند.) در زير بار يكنواخت، تحت فشار و تمامي اعضاي پاييني تحت كشش و اعضاي نزديك به خط عمود نيز تحت فشار قرار خواهند گرفت. شكل گنبد جهت نيروي عكس‌العملي رانشي (فشاري) را در پي تعيين مي‌كند. گنبدهاي نيم‌كره در تكيه‌گاه نزديك به خط عمود هستند يك خط پايه نزديك به خط افق دارند و مقداري جزيي نيروي رانشي بيروني ايجاد مي‌نمايند.

اسلاید 72: گنبدهاي ربع‌دايره (تقريبا نصف ارتفاع يك گنبد نيم‌كره) 5 نقطه اتكا دارند و نيروي رانشي بيروني قابل توجهي ايجاد مي‌كنند و بايد به وسيله پشت‌بندها يا حلقه‌هاي كششي در برابر اين نيروي مقاوم گردد. گنبدهاي سه- چهار كره هم داراي پنج نقطه اتكا هستند ولي نيروي رانشي به سمت داخل ايجاد مي‌نمايند. (كوركيل Corkill و ديگران 1993) تصوير (7-6) بارهاي متمركز وارد بر گنبد از طريق خرپاهايي كه به وسيله دو يال مجاور هم تشكيل مي‌شود، مقاومت مي‌گردد، در جايي كه تعداد تقسيمات كم و طول ميله‌ها خرپا زياد است. ارتفاع خرپا (و مقاومت در برابر بارهاي متمركز) افزايش مي‌يابد.اگر تعداد اعضا در گنبد ژئودزيك افزايش يابد، ارتفاع مقط خرپا و مقاومت آن در برابر بارهاي متمركز كاهش مي‌يابد. مسألة مقاومت در برابر بارهاي متمركز در گنبدهاي بزرگ با ايجاد يك لاية مضاعف جهت افزايش ارتفاع مقطع خرپا حل مي‌گردد. اين لايه‌ها خوبي سازة فضاكار را در بر مي‌گيرند و از تقسيمات هندسي روي گنبد متابعت مي‌نمايد.

اسلاید 73:

اسلاید 74: تصوير8-6: مقاومت در برابر نيروهاي متمركز بستگي به ارتفاع مقطع خرپا دارد. در گنبدهاي يك لايه، هر قدر تعداد تقسيمات افزياش يابد، ارتفاع مقطع خرپا كاهش مي‌يابد.

اسلاید 75: گنبدهاي يك لايه (بدون نياز به ارتفاع مقطع) براي دهانه‌هاي تا 100 فوت (30متر) مناسب است. در دهانه‌هاي بزرگتر گنبدها به دولايه از سازة فضا كرا نياز دارند. (تصوير 9-6)تصوير 9-6: ارتفاع مقطع خرپا در گنبدهاي بزرگ را مي‌توان با اضافه كردن يك لايه دوم براي ايجاد تركيب سازة فضا كار افزايش داد.

اسلاید 76: در اواخر دهة 1950، شركت آلومينيوم كيسر (Kaiser) توليد گنبدهاي ژئودزيك را تحت امتياز فولر آغاز كرد. پانل‌هايي به شكل‌ الماس با لبه‌هاي سخت شده و عناصر فشاري صليبي شكل به صورت يك پوسته با قاب ژئودزيك تركيب شده‌اند. گنبد اجرا شده كمي كمتر از نيمكره است (و بر 5 نقطه اتكا دارد)، اين گنبد با قطري برابر 145 فوت (44 متر) و با استفاده از 575 پانل در 10 اندازه مختلف تشكيل شده‌ است. اولين نمونه آن در هونالولو در مدت 20 ساعت (588 كار ساعت) با ايجاد يك جرم مركزي به عنوان تكيه‌گاه موقت ساخته شد. كار ساخت اين مجموعه از بالا شروع شد و تا سطح زمين امتداد مي‌يافت و امكان قرار گرفن بر روي يك پي از قبل ساخته شده را پيدا كرد. در طي چند ماه، سه گنبد ديگر با اين سيستم ساخته شد (ناشر، 1958)(تصوير 10-6)، ولي تجارت رويايي فولروكيسر هرگز توسعه و پيشرفت پيدا نكرد و توليد چنين گنبدهايي به سرعت متوقف گرديد.

اسلاید 77:

اسلاید 78: در اواخر دهة 60، بازدهي سازه‌اي قابل توجه گنبد‌هاي ژئودزيك به روياهايي كه در فرهنگ عامه مردم غيرممكن بود، جامه عمل پوشاند و آن هياهوي ساخت ساختمان‌هاي گنبد به دست خود مردم به ويژه در امريكا بود. با وجود جذابيت و بازدهي سازه‌اي كه گنبدهاي ژئودزيك دارند ولي در ساخت آن‌ها مشكلات اجرايي متعددي از قبيل دشوار بودن ضدآب كردن آن‌ها، سخت بودن اجراي بازشوها به علت تداوم سازه‌اي ومشكل بودن استفاده از مبلمان‌هاي متداول به علت شكل داخلي خاص آن‌ها وجود دارد. شايد به توان بر اين مشكلات در سازه‌هاي بزرگ غلبه كرد. ولي در ساختمان‌هاي كوچك اين مشكلات بر مزاياي سازه‌اي چنين سيستمي‌ غلبه دارند (ون‌لون، 1994).

اسلاید 79: مطالعان موردي گنبدهاي ژئودزيكباغ‌گياه شناسي كليماتون ميسوري اين ساختمان (1961:سنت لوييس، ميسوري، مهندس معمار: مورفي ومك‌كي، مهندس سازه: شركت‌هاي همكار)، خانه‌اي سبزرنگ به شكل ربع كره با دهانه 175 فوت (53متر) است كه محل جمع‌آوري و نگهداري گياهان باغ كليماتون ميسوري مي‌باشد. سازة آن را يك سازة فضاكار دو لايه براساس الگوي هشت ضلعي، از لوله‌هاي آلومينيومي كه به وسيله كابل‌هاي فولادي تثبيت شد‌ه‌اند و به صورت مستطيل قرار گرفته‌اند، شركت شده‌است. تصوير 11-6 باغ كليماتون ميسوري، نماي خارجيگنبد در 5 نقطه روي شالوده‌هاي بتني اتكا دارد و ارتفاع آن در مركز 71 فوت (21 متر) است. شيشه‌هاي روشن آكريليك به صورت معلق د رزير گنبد ب صورت الگوي مثلثي شكل بدون عملكرد سازه‌اي درون قاب‌هاي آلومينيومي قرار گرفته‌اند (ناشر، 1961).

اسلاید 80:

اسلاید 81:

اسلاید 82: غرفه امريكا، نمايشگاه اكسپو 67اين ساختمان (1967:مونترال، مهندس معمار: فولر و سادائو، مهندس سازه: سيمپسون، گامپرتز و هگر) براي پذيرفتن تعداد قابل ملاخظه‌اي از بازديد كنندگان در غرفه ايالات متحد امريكا طراحي شده‌است گنبد سه – چهارم كره‌اي آن بزرگترين گنبد اجرا شده توسط فولر بود و يك نمايشگاه داخلي بدون ستون (معماران: شركت گروه 7 كمبريج) را در خود جاي مي‌داد. تصوير 14-6 غرفه امريكا در نمايشگاه اكسپو 67، مقطعداخل نمايشگاه مجموعه‌اي از سكوها در تراز‌هاي مختلف كه از طريق آسانسورها، پله‌هاي برقي و پل‌ها به هم مرتبط مي‌شوند قرار دارد. اين ساختمان به عنوان نمايشگاه براي هنر، علوم و فن‌آوري امريكا مورد استفاده قرار مي‌گيرد (ناشر، 1966)(تصوير 14-6).

اسلاید 83:

اسلاید 84: سازة دو لاية گنبد از سه بخش تشكيل شده‌ بود: لاية بيروني كه تركيبي مثلثي شكل از اعضاست، لايه داخلي كه از تركيبات هشت ضلعي تشكيل مي‌گردد واعضاي جان كه لايه‌هاي بيروني و دروني را به هم متصل مي‌كنند. گنبدي كه بدين ترتيب شكل مي‌گيرد قطري برابر 250 فوت (76 متر) و ارتفاعي برابر 200 فوت (8/60) دارد. حجم آن برابر 7/6 ميليون فوت مكعب (190 هزار متر مكعب) و تقريبا برابر حجم ساختمان سيگرام در نيويورك است. اعضاي آن از لوله‌هاي فولادي كه به وسيله گره‌هاي ستاره‌اي شكل فولادي به هم متصل مي‌شوند، تشكيل شده است. پوشش نهايي از آكريليك شفاف به صورت قطعات هشت ضلعي است كه به لايه داخلي اتصال دارد و به سمت لايه بيروني ادامه مي‌يابد.براي كنترل نور گريزناپذير خورشيد، هر گنبد هشت ضلعي با 6 سايبان مثلثي شكل غلتكي پلاستيكي با روكش فلزي در اطراف آن كامل شده است يك موتور كه با فتوسل فعال مي‌شود سايبان‌ها را هنگامي كه نياز به سايه است، به سمت مركز مي‌كشد. هر موتور، 18 سايبان مثلثي را كه سه هشت ضلعي مجاور را مي‌پوشاند، كنترل مي‌كند. سايبان‌ها ديناميك هستند و به حركت خورشيد در آسمان واكنش نشان مي‌دهند.

اسلاید 85: هر اندازه كه استفاده از سيستم خورشيدي قاب سازه‌اي رضايت بخش است، حفاظت سازه فولادي آن در برابر آتش سوزي مورد سوال مي‌باشد. آتش سوزي بزرگي در سال 1977 آن را به اسكلتي تبديل كرد. بقاياي ساختمان در سال 1994 تعمير شد و به عنوان مركز تحقيقات آب در كنار رودخانه سنت لورنس مورد استفاده قرار مي‌گيرد. شيشه‌هاي شكسته از قاب ژئودزيك برداشته شده و تنها اثري از قاب اوليه باقي مانده است. فضاي داخلي با ساختماني كه داراي سازه‌اي متصل بود جايگزين شد لوئين فاشر آبرتين برودئور گائوتر (Blouin Faucher Aubertin Brodeur Gauther) و به عنوان نمايشگاه، دفاتر، رستوران و ديگر عملكردها مورد استفاده واقع مي‌شود (لگر Ledger، 1994).

اسلاید 86: خلاصه مطالب1- گنبد ژئودزيك، سازة فضاكار كروي است كه بارهاي وارده از طريق اعضاي خطي كه در يك گنبد كروي قرار گرفته‌اند را به تكيه گاه‌ها منقل مي‌كند و در آن تمامي اعضا در تنش مستقيم (كنش يا فشار) هستند.2- هندسه گنبد‌هاي ژئودزيك بر اساس 5 حجم افلاطوني است: چهار ضلعي، مكعب، هشت ضلعي، دوازده ضلعي و بيست ضلعي.3- در اين پنج حجم (و فقط در اين پنج حجم)، چند ضلعي‌ها همگي منتظم بوده تمامي اضلاع يكسان هستند و تعداد وجوه با تعداد رئوس برابر مي‌باشند. چنين احجامي به هر شكلي كه قرار گيرند. تمام رئوس با محيط كره در تماس مي‌باشند. 4- گنبد‌هاي ژئودزيك به وسيله تقسيمات فرعي يك يا چند حجم افلاطوني شكل مي‌گيرند. 5- هشت ضلعي و بيست ضلعي به دليل شكل مثلثي پايه، به طور ذاتي پايداري بيشتري دارند و براي گنبد‌هاي مشبك در ساختمان‌ها بيشتر استفاده مي‌شوند.

اسلاید 87: 6- با تعداد تقسيمات بيشتر گنبدهاي نرمتر و انعطاف‌پذيرتر حاصل مي‌شود. 7- بارها در گنبد ژئودزيك، از طريق نيروهاي محوري (كشش و فشار) موجود در اعضاي قاب به پي منتقل مي‌شوند. 8- تمامي اعضاي بالايي (آن‌هايي كه بالاتر از زاويه45 درجه قرار دارند) گنبد نيم‌كروي، در زير بار يكنواخت تحت فشار و تمامي اعضاي پاييني تحت كشش و اعضاي نزديك به خط عمود فشار قرار خواهند گرفت. 9- گنبدهاي نيم‌كره در تكيه‌گاه نزديك به خط عمود هستند و يك خط پاية نزديك به خط افق دارند، كه مقداري جزيي نيروي رانشي بيروني ايجاد مي‌نمايد. 10- گنبد‌هاي ربع‌دايره (تقريبا نصف ارتفاع يك گنبد نيم كره) 5 نقطة اتكا و نيروي رانشي بيروني قابل توجهي را ايجاد مي‌كند و بايد به وسيلة پشت بندها يا حلقه‌هاي كششي مقاوم گردد. 11- گنبد‌هاي سه – چهارم كره هم داراي پنج نقطه اتكا هستند ولي نيروي رانش به سمت داخل ايجاد مي‌نمايند.

اسلاید 88:

اسلاید 89:

اسلاید 90:

اسلاید 91: پایان