بررسی شیوه آذری

بررسی شیوه آذری

اسلاید 1: عنوان پروژه :بررسی شیوه آذریحمام ، خانه و آب انبارتحقیق کنندگان :زهرا کولیوندمینا طاهریمهشید مرادیفردرس :معماری اسلامیاستاد :مهندس اصل شیرین

اسلاید 2: سبک آذری

اسلاید 3: آذری، سبکی در معماری اسلامی ایران منسوب به آذربایجان، مشهور به سبک مغول یا ایرانی ـ مغول و مقارن با دوره حکومت ایلخانان بر ایران (۶۵۴-۷۳۶ق/۱۲۵۶-۱۳۳۶م) است .پس از استقرار هولاکو در مراغه (۶۵۷ق/۱۲۵۹م) معماری ایران جان تازه‎ای گرفت و سبک آذری در پی دگرگونی هایی که بر اثر اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی حاکم بر جامعه، در سبک رازی (معماری دوره سلجوقی) پدید آمد، از مراغه آغاز شد و با نام سبک مغولی راه تبریز و سلطانیه را پیموده و به سراسر ایران و خارج ایران نفوذ کرد و روز به روز آراسته‎تر شد تا در اوج درخشش خود شاهکارهای روزگار فرزندان تیمور و به ویژه شاهرخ (۸۰۷-۸۵۰ق/۱۴۰۴-۱۴۴۶م) را پدید آورد .

اسلاید 4: شیوه اذری دارای دو دوره است : دوره نخست از زمان هلاکو کو و پایتخت شدن مراغه و دوره دوم از زمان تیمور و پایتختی سمر قند آغاز می شود . در دوره دوم بود که معماران بزرگی چون قوام الدین شیرازی و پسرش غیاث الدین و زین العابدین شیرازی ، در خراسان بزرگ به کار گمارده شدند و سازنده ساختمان های بزرگی در آنجا بودند .ویژگی های زمانی در این شیوه بسیار کارساز بود . در آن زمان نیاز به ساخت ساختمان های گوناگونی بود که باید هر چه زودتر آماده می شدند . از همین رو در روند ساختمان سازی شتاب می شد . پس به پیمون بندی و بهره گیری از عناصر یکسان [مانند کاربندی در سازه و آرایه] روی آوردند تا دستاوردشان به اندام و سازوار باشد .

اسلاید 5: افزون بر این با از میان رفتن شماری از هنرمندان و معماران ، در دوره نخست این شیوه ، ساختمان هایی ساخته شد که در آن کاستی ها و نادرستی هایی هم پدید آمد . حتی در گزینش جای برخی شهر ها اشتباه کردند . برای نمونه ؛ الجایتو چون چمنزار سلطانیه را دوست داشت ، آنجا را پایتخت خود کرد . اما جایگاه شهر کشش طبیعی نداشت و با اینکه او برای آبادانی شهر ، راه دسترسی آن را دگرگون ساخت ، اما پس از مرگ او ، شهر نیز از آبادانی افتاد و در زمان صفویان لشگریان در آن اتراق کردند .

اسلاید 6: یکی از ویژگی های دیگر معماری این شیوه بهره گیری بیشتراز هندسه در طراحی معماری است . گوناگونی طرح ها در این شیوه از همه بیشتر است . بهره گیری از هندسه و تنوع در طراحی در تهرنگ ساختمان در نهاز یعنی بیرون زدگی در کالبد و نخیر یعنی تو رفتگی در آن نمودار می شود .همچنین در این شیوه ساختمان هایی با اندازه های بسیار بزرگ ساخته شد که در شیوه های پیشین مانند نداشت ، همچون گنبد سلطانیه و مسجد علیشاه در تبریز . انواع نقشه با میانسرای چهار ایوانی برای مسجدها و مدرسه ها به کار رفت . آرامگاه ها همچون گذشته ، برون گرا و بیشتر با تهرنگ چهار گوشه ، به ویژه در دوره دوم ساخته شدند . نمونه آن در آرسن (مجموعه ساختمانی) شاه زنده سمرقند بود که آرامگاه بسیاری از فرمانروایان تیموری است . بیشتر آن ها چهار گوشه و دارای گنبدهای دو پوسته گسسته ناری هستند .

اسلاید 7: تاکید بر جنبه عمودی بنا و گنبد هلالی نوک‎دار که بر پایه ۸ ضلعی ساخته شده در این شیوه چشمگیر است. دوری، نخستین نشانه ویژه معماری مغولی را در آرامگاه ها نشان می‎دهد: گنبد عظیم دولایه و محوطه‎ای کوچک برای مزار.ظرافت عناصر ساختمانی یکی از عمده‎ترین ویژگی های معماری این دوره است. عناصر و جزییات ساختمانی مشترک با دوره سلجوقی در این سبک ظریف‎تر و آراسته‎تر و کالبد ساختمان ها سبک‎تر و نازک‎تر شده. سبک شدن کالبد بناها امکان ساختن پنجره‎های بزرگ‎تر و ایجاد تجانس میان دیوارهای درونی و بیرونی را فراهم ساخت. نتیجه طبیعی استفاده روزافزون از پنجره‎های بزرگ، روشن شدن داخل ساختمان ها بود و این ویژگی در بناهای ایلخانی (آذری) درست نقطه مقابل ساختمان های تاریک دوره سلجوقی است. دیگر ویژگی عمده این سبک تاکید بر ارتفاع بیشتر بناهاست.

اسلاید 8: از دیگر ویژگی های این دوره می توان به موارد زیر اشاره کرد :افزودن ارتفاع اطاقها و تالارها نسبت به اندازه‎های افقی آنها.بلندتر و باریک‎تر ساختن ایوانها: از ویژگیهای این سبک ایوان بلند و باریک سردر است که یک جفت ستاره نیز در دو طرف آن، بلندی را بیشتر جلوه می‎دهد .افزودن به بلندی ساختمانهای گنبددار: ملاحظات زیبایی‎شناسی موجب عنایت بیشتر به ارتفاع و طرح و آشکار ساختن گنبد شد. استفاده از گنبدهای دو پوشه دست سازندگان این نوع بناها را در بلندتر ساختن آنها باز کرد زیرا دیگر مشکلی در حفظ رابطه نسبی معین میان عرض و طول تالارها با ارتفاع آنها نداشتند فقط کافی بود تا هر اندازه که می‎خواهند و امکانات موجود به آنان اجازه می‎دهد به ارتفاع پوشش خارجی (فوقانی) گنبد بیفزایند.کوشش آگاهانه در ایجاد شباهت و تجانس میان طرح گنبدها، گنبدهای بیضی شکل نوک‎تیز و مقطع نوک‎تیز راهروها و قوسهای دیوارها در این سبک قابل تشخیص و ذکر است.عنایت به زیبایی و نیز تمایل به برجسته‎تر ساختن گنبد موجب پوشاندن گنبد با آجر یا سفال نیلی رنگ شد.باریک جلوه‎دادن جزییات ساختمان: نیم ستونهای زاویه‎ای که وسیله موثر القای ارتفاع است ابعاد باریک دارند، دیوارهای ضخیم و حجیم که میراث معماری ساسانی بود و همچنان در عهد سلجوقی به کار می‎رفت باریک و متناسب با سنگینی بار آن گردیده است. همچنین برخی محرابها نیز باریک‎ترند.

اسلاید 9: ویژگی های تزیینات ساختمانی دوره آذری: مقرنس‎کاری که از خصوصیات معمولی معماری سلجوقی بود، در دوره ایلخانان کامل‎تر و مفصل‎تر و متنوع‎تر شد.مقرنس‎کاری گچی معلق، رواج سفیدکاری تمام مقرنس، گرد آمدن همه مجموعه مقرنس در جاهای هرم شکل یا در مرکز و جلوگیری از پخش اثر تزیینی بر روی همه دستگاه مقرنس. این ویژگی ها در دوره تیموری به کمال خود رسید. دیگر ویژگی برجسته تزیینات معماری در این سبک مهارت فوق‎العاده‎ای در گچ‎کاری و به کار بردن آن به انواع گوناگون است. از ویژگی های این شیوه یکی قوس و پوشش معروف به کَلیل آذری است که در مجموعه مزار و خانقاه شیخ‎صفی در اردبیل و همچنین در گنبد خدابنده بیش از هر جای دیگر به چشم می‎خورد.مشخصات دیگر این سبک عبارتند از ریزه‎کاری بنا با آجر و سنگ و خشت رژچین، پوشش لوله‎ای و کجاره‎ای ایوان ها، سادگی شکنج ها و فیل‎پوشهای (فیل‎گوشها، گوشوارها) زیر گنبد، تزیین داخل و خارج بنا با آجرکاری تزیینی پیش‎ساز و گره‎سازی و گچ‎بری پرکار و همچنین آرایش محراب ها و کتیبه‎های چشمگیر با قطعات کاشی و با نقش برجسته ، به کار بردن کاشی معرق و گاهی نقش و نگار زر و لاجورد و شنگرف در داخل بنا.

اسلاید 10: آرایه های هندسی رایج در شیوه آذریچپ بالا بارگاه امام رضا (ع)چپ پاییت مدرسه غیاثیه خرگردراست آرایه هایی از خط بنایی آرامگاه الجایتو

اسلاید 11: در شیوه رازی ،آجرکاری نماسازی همراه با سفت کاری انجام می شد و ساختمان پایدارتر و نماسازی آن ماندگارتر در می آمد . اما در شیوه آذری ، نخست ساختمان با خشت یا آجر و سنگ لاشه یا کلنگی ، با شتاب و به گونه زبره (بدون نما) سفت کاری می شد . سپس آمود و نما سازی به آن افزوده می شد که یا با پوسته ای از آجر ، گره سازی آجری و گل اندار و رگچین بود یا با گچ ، اندود و نقاشی روی ان می شد . گاه نیز گره سازس آجری با کاشی و گره سازس در هم (معقلی) برای آمود به کار می رفت.کم کم از کاربرد آجر کاسته شد و جای آن را کاشی (سفال لعابدار) و سفال نگارین با نگاره برجسته (مُهری) گرفت .یکی دیگر از گونه های آمود ، کاشی تراش یا معرق بود که تا پیش از آن کمتر به کار رفته بود .سپس در دوره دوم این شیوه بهره گیری از کاشی هفت رنگ و کاشی خشتی در برخی از ساختمان ها باب شد .آرایه در شیوه آذری :

اسلاید 12: نمونه هایی از شیوه آذری

اسلاید 13: گنبد سلطانیهبا شکوه ترین ساختمان شیوه آذری و شاید کل معماری ایران ، گنبد سلطانیه (703 تا 710 قمری)است که در کنار آن آرامگاه سلطان محمد خدابنده (الجایتو) ساخته شده است .از ارسن بزرگ سلطانیه که در برگیرنده بیمارستان ، خانقاه ، و میانسرای بزرگ آن بوده ، تنها گنبدخانه و آرامگاه الجایتو (تربت خانه) باز مانده است . این میانسرا شاید به اندازه دو برابر میدان نقش جهان اصفهان بوده است . فضای تربت خانه بعد ها به آن افزوده شده است .

اسلاید 14: تهرنگ گنبد خانه ، هشت پهلو می باشد ، در جلوی آن ایوانی بوده که آثارش هنوز دیده می شود . گنبد دو پوسته پیوسته آن ، 24 گز (نزدیک به 5 و 25 متر) دهانه دارد و خود آن روی دنده های باربر ساخته شده و چفد پایه آن ، چمانه است که گنبد سبویی پدید آورده است .

اسلاید 15: پلان طبقه همکف

اسلاید 16: پلان طبقه اول

اسلاید 17: پلان طبقه دوم

اسلاید 18: ویژگی های ساختمانی و نیارشی این گنبد آنچنان است که دانشمندی چون پروفسور سن پائولوزی رییس وقت دانشکده معماری فلورانس ، ساختمان گنبد کلیسای سانتاماریا دل فیوره در شهر فلورانس ایتالیا را برگیره از این گنبد می داند .بنای کنبد سلطانیه تشکیل شده است از یک هشت وجهی که قطر داخلی آن قریب 26 متر و فاصله بین دو وجه خارجی آن 42 متر است . بر روی این هشت وجهی در بالا گنبدی کشیده شده و نوک تیز بر روی پلان دایره ای شکل که قطر آن تقریبا همان 26 متر است قرار گرفته است . نوک گنبد تا کف زمین 50 متر ارتفاع دارد .نمای درونی گنبد خانه دو بار با گونه های گره یازی درهم (کاشی آجر) ، کاشی کاری و سفال پیش بر و کاشی مُهری و سفال مهری آمود شده که بخشی از آنها بجا مانده است . بعدها به دلیلی روی این آمود را گچ اندود کرده اند .از دیگر آمود ها گچ بری پَته در زیر گنبد است ، که در آن گچ را روی کرباس آهار دار می کشیدند و پس از خود گیری در جای خود می نشاندند

اسلاید 19: مقطع

اسلاید 20:

اسلاید 21: طبقه همکف دارای هشت ایوان (4 کوچک و 4 بزرگ) است . همچنین بر بالای بنا در دور گنبد دارای 8 مناره است . طول هر ضلع بنا 17 متر می باشد . طبقه اول مانند طبقه همکف دارای 18 ایوان است که به وسیله راهروهای کم عرضی که در داخل جرزهای قطور گنبد تعبیه شده اند به یکدیگر راه دارند . طبقه دوم بنا شامل ایوان های خارجی است.سقف طبقه اول دارای قندیل بندی و مقرنس کاری بسیار جالب و زیبایی است .جزئیات بنا

اسلاید 22: کفاین فضای طبقه همکف و اول با استفاده از سنگ رخام سفید مفروش شده است . طبقه دوم به وسیله راهروی پوشیده ای با هم در ارتباطند . به طوریس که می توان گفت در این طبقه تمامی بنا را دور زد . در اتاق های طبقه دوم انواع تزئینات و مقرنس کاری های ارزنده ای دیده می شود .

اسلاید 23: این بنای تاریخی دارای سه در ورودی بزرگ بوده است که امروزه در ورودی اصلی آن بسته می باشد .گنبد آرامگاه الجایتو بزرگترین نوع «خود» در بناهای تاریخی ایران با ارتفاع 48/5 متر و قطر دهانه 24/4 متر و با ضخامت 160 سانتی متر با روش دو پوستی ساخته شده است .

اسلاید 24: تربت خانه :در طبقه همکف قرار گرفته است که به صورت سالنی مستطیل شکل می باشد . پوشش سقف تربت خانه از سه واحد طاق و تویزه ساخته شده که قطر طاق وسطی بزرگ تر می باشد .در گرداگرد دیوارآن کتیبه ای در دو قلم ریز به خط کوفی مشجر و قلم درشت به خط ثلث نوشته شده و اطراف کلمات را تزئینات اسلیمی پر شده است .معرفی اتاق ها :

اسلاید 25:

اسلاید 26:

اسلاید 27: 2) سردابه :در ایوان ضلع جنوبی تربت خانه ورودی سردابه ای قرار دارد که به طبقه زیر زمین بنا مرتبط است . طرح معماری سردابه که محل دفن پادشاهان ایلخانی بوده بسیار پیچیده و دارای فضاهای متعدد و تو در تو می باشد و با توجه به فقدان سابقه ی آن در معماری آرامگاهی ایران به نظر می رسد از عقاید و آیین های بودایی مغولی نشئت گرفته باشد .

اسلاید 28:

اسلاید 29: 3) پلکان ها :در بین جرزهای هشت گانه پلکان های مارپیچی وجود دارد که طبقه زیرین را به طبقات دوم و غرفه های خارجی و مناره های هشتگانه متصل می کند . این پلکان ها همگی از پایین شروع نمی شود . فقط دو پلکان زوایای شمالی و پلکان های دیگر در نمای خارجی واقع شده است .

اسلاید 30: 4) ایوان ها :بر اضلاع هشتگانه پلان داخلی هشت ایوان رفیع و وسیع واقع شده است . این ایوانها یکنواختی حاصل از وجود جرزهای قطور را از بین برده و باعث شده که بنا زمخت جلوه ننماید .بر فراز چهار ایوان اصلی و بزرگ چهار پنجره بزرگ قرار دارد که روشنایی داخل بنا را تامین می کند .در منتها الیه این قوس ها کتیبه هایی با متن احادیث نبوی در آن نوشته شده و پس مقرنس کاری زیبایی که پلان هشت ضلعی را به پلان دایره تبدیل نموده و زمینه اجرای گنبد را فراهم آورده است .

اسلاید 31: 5) گنبد :این گنبد شروع گنبدسازی به صورت دو پوسته جدا از هم است .سطح بیرونی گنبد از کاشی های فیروزه ای رنگ یکدست پوشیده شده است .

اسلاید 32: 6) مناره ها :بر روی هرکدام از جرز های هشتگانه آثار مناره هایی به قطر یک متر و به بلندای 3/5 متر که با زیباترین معرق کاری مزین شده اند باقی مانده است .داخل این مناره ها پلکان مارپیچی به عرض 70 سانتی متر که به طول قطر 20 سانتی متر می پیچند طراحی شده است .این مناره ها فشار گنبد را عمودا خنثی می نمایند .

اسلاید 33:

اسلاید 34: 7) تزئینات :انواع تزئینات این گنبد عبارتند از :تزیینات آجریتزیینات گچ بریکتیبه هاکاشی کاری تزیینات رنگ و نقاشیتزیینات سنگیتزیینات چوبی

اسلاید 35:

اسلاید 36:

اسلاید 37:

اسلاید 38: آجر کاری در این بنا به سه صورت اجرا شده است :آجرهای کنده کاری شدهآجر های قالبی [در چهار ایوان با نقوش هندسی ، گیاهی و گاه با کتیبه به کار رفته است]تلفیق آجر و کاشی

اسلاید 39:

اسلاید 40:

اسلاید 41: در شیوه خراسانی با تهرنگ شبستان ستوندار ساخته شده که امروزه چیزی از آن باز نمانده و به جای آن شبستان ستوندار را در شرق میانسرای آن ساخته اند . گنبدخانه و شبستان های (تنبی ها) جنوب میانسرا در شیوه آذری ساخته شدند . در زمان شاهرخ در دوره دوم این شیوه ، سر در بلند مسجد ساخته شد .در شیوه اصفهانی دو مناره با سر در افزوده شد و در زمان قاجاریان یک شبستان زمستانی [در غرب میانسرا] ساخته شد .

اسلاید 42: پلان مسجد جامع یزد

اسلاید 43: آرامگاه سید رکن الدین یزدآرامگاه سید رکن الدین نزدیک به مسجد جامع یزد ساخته شده است . سید رکن الدین بنیاد کننده بخشی از مسجد جامع بود . آرامگاه او اکنون گنبد خانه ای چهار گوشه است که در گذشته بخش هایی چون مدرسه ، میانسرا و ... نیز در کنار آن بوده است .

اسلاید 44: مسجد میر چخماق یزدمسجد یک ایوانی میر چخماق از 841 ق به جای مانده است که در نگاه نخست چهار ایوانی می نماید اما جز پیشخان مسجد که می توان آن را ایوان نامید سه دهانه بزرگ دیگر در آیگاه مسجد است و نمی توان نام ایوان بر آنها نهاد .

اسلاید 45: آب انبار

اسلاید 46: آب‌انبار در ايرانشرايط اقليمي‌ خشك و نيمه خشك بخش عمده اي از ايران، تاثير ژرف و بنيادي در خلق پديده‌هاي گوناگون معماري اين سرزمين گذاشته است. ريزش‌هاي آسماني در ايران، به جز ناحيه شمالي و سواحل درياي مازندران، در بقيه نواحي بسيار كم است. به همين دليل، از ديرباز در بيشتر دشت‌هاي وسيع ايران، براي دسترسي به آب، تلاش چشمگيري صورت گرفته و ايرانيان با بهره جستن از تمامي‌ توانايي‌هاي خود، ده‌ها كيلومتر قنات حفر كرده اند. آنها در كنار ساخت قنات‌ها و سدها، به ذخيره سازي آب‌هاي فراوان زمستاني براي به مصرف رساندن آنها در فصل‌هاي گرم سال نيز توجه داشته اند و براي تحقق اين مساله، «آب‌انبار» را بنيان گذاشته اند.آب‌انبارها علاوه بر نقش مهمي‌ كه در زندگي روزمره مردم داشته اند، از موقعيت خاصي نيز در فرهنگ و اعتقادات مردم اين سرزمين، بهره مند بوده اند. پيوند ميان آب و آيين‌هاي مذهبي، در دوران بعد از اسلام نيز در ايران ادامه يافت؛ به گونه اي كه نيايشگاه‌هاي آناهيد، جاي خود را به مصلي‌هاي شكوهمند خارج از شهر دادمقدمه

اسلاید 47: آب‌انبارها در بافت شهرهاي حاشيه كوير، مركز بسياري از آبادي‌ها و شهرك‌ها و محله‌ها بوده‌اند و در بسياري از محله‌ها بزرگ‌ترين و چشمگيرترين واحد معماري به شمار مي‌روند.فن ساختمان و شيوه معماري در ساختمان آب‌انبارها داراي اعتبار خاصي است؛ چرا كه سازندگان اين واحدها با دقت و نكته‌سنجي بسيار، به مسايل عمده اي چون ميزان فشار آب بر كف و سطح آب‌انبار، مساله اندود داخل بنا، تهويه، تصفيه و جلوگيري از آلودگي آب، توجه كامل داشته‌اند.هنر تزيين نماي خارجي اين آب‌انبارها، به خصوص سردر ورودي آنها و در برخي از موارد، انتخاب اشعار جالبي براي كتيبه بالاي سردر، همگي نشان دهنده آن است كه اين بناها با بسياري از ويژگي‌ها و روحيات ساكنان پيرامون خود، ارتباط نزديك و مستحكمي‌ داشته اند.

اسلاید 48: مخزن آب انبارها را از طريق كانالهايي به طول چندين كيلومتر در يكي از سردترين شبهاي زمستان آب سرد پر مي نمايند. اغلب كانالها رو باز بوده تا آب از طريق سرمايش تبخيري و انتقال حرارت تشعشعي با آسمان خنك شده بطوري كه دماي آن تا نزديكي نقطه انجماد كاهش مي يابد . در تابستان آب دروني مخزن به صورت لايه هاي حرارتي درآمده بطوري كه دماي سطح آب با توجه به تبادل حرارت تشعشعي با سقف گنبدي همان دماي محيط داخل آب انبار مي باشد و درجه حرارت آب نزديك به كف تقريباً همان دماي آبي است كه مخزن در زمستان با آن پر شده است.علت لايه بندي حرارتي آب درون مخزن اين است كه وقتي جريان هواي محيط بيرون از طريق كانالهاي ورودي بادگير به فضاي دروني آب انبار وارد مي شود ، با برخورد به سطح آب مخزن باعث تبخير آن شده كه در اثر اين فرايند لايه سطحي آب ، گرماي خود را از دست مي‌دهد و جاي خود را با چند لايه گرمتر و زيرين خود به علت جرم مخصوص بيشتر عوض مي نمايد . شير برداشت آب از مخزن در پايين ترين نقطه آن قرار داده مي شود به نحوي كه هيچ گونه اغتشاشي در طبقه بندي حرارتي موجود ايجاد نشود و لايه بندي حرارتي حفظ گردد. فرايند خنك سازي آب در آب انبارهابرش و پلان آب انبار عبد الرزاق خان در مركز محله خان در كاشان تاسيس شده در سال 1193 هجري.

اسلاید 49: بر روي يكي از آب انبارهاي شهر يزد كه داراي چهار بادگير چهار وجهي ، يك سقف گنبدي و مخزني استوانه اي شكل، كه به ارتفاع و قطر قاعده يكسان به طول 10mمي‌باشد اندازه‌گيريهايي انجام شده است ، آب مخـزن ايـن آب انبـار از فاصـله‌اي در حدود 30 كيلومتر، توسـط كـانـالي كـه در طول مسيـر به دو صـورت رو بـاز و پـوشيده مـي‌باشد تأمـين مي‌شده است . در حال حاضر براي جلوگيري از تركيدن مخزن ، آب آن توسط چاه آبي كه در نزديكي اين آب انبار واقع شده تأمين مي‌شود. براي دو ماه جولاي (تيرماه ) و آگوست (مرداد ماه) سال 2001 كه گرمترين ماههاي سال در ايران مي باشند مطابق با شكل 9 ، به طور متوسط دماي آب در كف مخزن به ترتيب 13.2 و 14.2 درجه سانتيگراد و دماي متوسط محيط و تقريباً دماي سطح آب به ترتيب 41 و 39 درجه سانتيگراد مي باشد. با توجه به نتايج حاصل از حل عددي و اندازه گيريهاي تجربي ، مي توان به اين نكته اشاره نمود كه دماي آب مخزن تابعي از حجم مخزن ، دماي آب اوليه وارد شده به مخزن ، نوع خاك و مقدار رطوبت آن مي‌باشد.

اسلاید 50: دلايل جمع‌آوري و نگه‌داري آب در آب‌انبارها را مي‌توان به صورت زير دسته بندي كرد:الف) تبخير شدن آب در اثر تماس مستقيم با گرماي خورشيد و جريان هواب ) فاسد شدن آب در هواي آزادج) گرم شدن آب به علت تابش نور خورشيددلايل وجودي آب‌انبار

اسلاید 51: انواع آب‌انبارها از نظر نوع عملكرد و اركان :آب‌انبارهاي خصوصي: اين آب‌انبارها در خانه‌هاي شهري و يا روستايي، عموما در زير ساختمان يا در زير سطح حياط ساخته مي‌شوند. مخازن اين آب‌انبارها معمولا مكعب يا مستطيل هستند و سقفي مسطح يا گهواره‌اي دارند. در اين نوع آب‌انبارها اگر مخزن زير حياط خانه ساخته مي‌شده، برداشت آب از آنها با دلو و از راه دريچه‌اي كه در سقف يا نزديك به سقف بوده، به وسيله تلمبه دستي انجام مي‌گرفته است. اما چنان چه مخزن در زير قسمت مسكوني ساخته مي شد معمولا دسترسي به آب از طريق پاشير صورت مي‌گرفت. اين مخازن، عمدتا يك هواكش يا بادگير براي تهويه دارند كه تا بام خانه امتداد مي‌يابد. گنجايش برخي از اين آب‌انبارها براي تامين مصرفي سه تا چهار سال يك خانه، كافي است.«ايران به جز چند رود بزرگ و متوسط كه با بهره‌مند بودن از سرچشمه‌هاي برفگير، در تمامي‌ طول سال جريان دارند، عمده رودها در بخش كوتاهي از سال، آب در بستر دارند و بيشترشان از ميانه بهار تا پايان پاييز، خشك و بي آب هستند.»عملكرد و اركان آب‌انبارها

اسلاید 52: 2. آب‌انبارهاي عمومي: اين آب‌انبارها اكثرا بناهاي بزرگ و چشمگيري هستند و سازندگان آنها حكام و اعيان يا مردان نيكوكار محلي بوده‌اند كه هزينه ساخت آنها را از بيت‌المال يا از اموال خويش مي‌پرداخته اند.

اسلاید 53: الف) آب‌انبارهاي شهري: معمولا در مراكز محله‌ها و در كنار امكان مذهبي، آموزشي، رفاهي و تجاري ساخته مي‌شدند. نمونه‌هاي بازمانده از اين آب‌انبارها نشان مي‌دهد كه آنها نسبت به انواع ديگر داراي ظرفيت بيشتري بوده و مي توانستند نياز محلات پرجمعيت شهري را براي ماه‌ها تامين كنند.اهميت حياتي اين بناها موجب مي‌شد كه در انتخاب نوع مصالح و كيفيت ساختمان آنها شود و افزودن بر بخش‌ها و اجزاي ضروري، جلوخان‌هايي بزرگ، سردر و هشتي، پله‌هاي پهن، بادگيرهاي بلند و همچنين تزيينات گوناگون در آنها به كار رود. از جمله معروفترين اين آب‌انبارها در تهران بايد به اين موارد اشاره كرد: «سيد اسماعيل، صاحب ايوان، بابا نوذر، يوزباش، سيد ولي، امامزاده يحيي، رضا قلي خان، چهل تن و كوچه غريبان.در سمنان آب‌انبار قلي و سرخه، در قزوين آب‌انبارهاي حاج كاظم و سردار بزرگ، در مشهد آب‌انبارهاي حوض لقمان، حوض ميرزا ناظر، بالا كوچه و چهل پايه و در كاشان آب‌انبار سيدحسين دخان، از نمونه‌هاي معروف اين نوع معماري به شمار مي‌روند.آب انبار شش بادگیری یزد

اسلاید 54: آب انبار شش بادگيره در شهر تاريخي يزد با اقليم گرم و خشك و ساخته شده در دوره قاجاريه كه از بهترين نمونه هاي استفاده از جريان هوا جهت تهويه و خنك نمودن آب از طريق برودت تبخيري است.

اسلاید 55: پلان و مقطع آب انبار شش بادگيره يزد. اين آب انبار دو راه پله دارد يكي براي مسلمانان و ديگري براي زرتشتيان. خاك مجاور مخزن به عنوان پشتبند در مقابل نيروي جانبي آب داخل مخزن و گنبد روي آن عمل مي كند.

اسلاید 56: ب) آب‌انبارهاي روستايي: عموما در ميدان‌هاي مركزي روستاها ساخته مي‌شدند. اين آب‌انبارها معماري بسيار ساده اي داشتند و از مصالح موجود در محل و بيشتر بدون تزيينات و پيرايه‌ها، شكل مي‌گرفتند. از نمونه‌هاي شناخته شده اين آب‌انبارها مي‌توان به آب‌انبار حاج سيدحسين در آبادي خنك (خونك) و آب‌انبار دو راه در آبادي در رحمت آباد استان يزد اشاره كرد.

اسلاید 57: ج) آب‌انبارهاي قلعه اي: اين آب‌انبارها بسيار ساده و اغلب به صورت حوض‌هاي سرپوشيده‌اند. مخزن آنها نسبتا كوچك و عميق است و به شكل چاهي سريع در قسمت مركزي آب‌انبار ساخته مي‌شده است. برخي از آنها به نحوي با مجموعه بناهاي قلعه تركيب شده‌اند كه بتوانند آب باران كه روي بام‌ها و صحن قلعه روان مي‌شود، جمع آوري و ذخيره كنند.معماري آب‌انبارهاي داخل كاروانسراها را مي‌توان تاثير گرفته از اين نوع آب‌انبارها دانست و در اين گروه مطالعه كرد. اين بناها معمولا به صورت حوض‌هايي سرپوشيده در ميان حياط و روي محورهاي اصلي كاروانسرا ساخته مي‌شدند.آب انبار شیخ علی خان اسدآباد

اسلاید 58: د) آب‌انبارهاي ميان‌راهي: اين آب‌انبارها معمولا در مسير جاده‌هاي كاروان‌رو و در كنار كاروانسراها شكل مي‌گرفتند. آنها مخازن استوانه‌اي و پوشش گنبدي دارند و برخي نيز اطاق و كلاه‌فرنگي‌هايي براي استراحت مسافران و خواندن نماز دارند.از نمونه آب‌انبارهاي ميان‌راهي مي‌توان به آب‌انبارهاي حوض بلند وزير بر سر راه يزد به مشهد و آب‌انبار حاج حسين معمار در جاده يزد به تهران، اشاره كرد.

اسلاید 59: ه) آب‌انبارهاي بياباني: معمولا در بيابان‌هاي خشك و به منظور سيراب كردن دام‌ها ساخته مي‌شدند. مخازن اين آب‌انبارها معمولا چهارگوش ساخته مي‌شده و ديوارهاي‌شان حدود دو متر بالاتر از سطح زمين بوده است.

اسلاید 60: نمونه های آب انبار

اسلاید 61: آب انبار حاج کاظم قزویناين آب انبار در سال 1256ھ .ق بنا و زيباترين آب انبار شهر قزوين محسوب مي شود. آب انبار داراي سر دري زيبا مزين به كاشي و طاق رسمي بندي و كتيبه سنگي است. راه شير آب انبار داراي سي و سه پله، با سقفي با قوس جناقي است. از ويژگي هاي ديگر اين آب انبار وجود دو بادگير به ارتفاع هشت متر با تزيينات كاشيكاري است. اين آب انبار در سال 1256ھ .ق بنا و زيباترين آب انبار شهر قزوين محسوب مي شود. آب انبار داراي سر دري زيبا مزين به كاشي و طاق رسمي بندي و كتيبه سنگي است. راه شير آب انبار داراي سي و سه پله، با سقفي با قوس جناقي است. از ويژگي هاي ديگر اين آب انبار وجود دو بادگير به ارتفاع هشت متر با تزيينات كاشيكاري است.

اسلاید 62:

اسلاید 63: آب انبار حكیم در انتهای بازارچه ی سپه شهر قزوین واقع ، و بانی آن حاج میرزا آقای حكیم است . این آب انبار دارای سردری زیبا با رسمی بندی است و در كتیبه آن ، تاریخ 1244هـ . ق آمده است . راه شیرِ آب انبار سی و پنج پله سنگی دارد . مخزن آب انبار از شفته آهك با روكش ساروج ساخته شده و گنجایش آ ن در حدود نهصد متر مكعب است . در مقابل سر در این آب انبار، سقاخانه ای هم زمان با آب انبار شكل گرفته است .آب انبار حكیم قزوین

اسلاید 64: سردر راه پله يك آب انبار در روستاي كوهستاني ابيانه. مخزن آب انبار، درست پشت راه پله واقع است.

اسلاید 65: سردر ورودي آب انبار نو در ساري در استان مازندراننماي داخلي گنبد و هواكش آب انبار نو در محله آب انبار نو در ساري.

اسلاید 66: يك آب انبار پنج بادگيره با دو منبع ذخيره آب در جزيره كيش در اقليم گرم و مرطوب. اين آب انبار اخيراً مرمت شده است.

اسلاید 67: آب انبار معصوم خاني، آب انبار حاج حسين و آب انبار عبد الحسين كه به نام آب انبار هاي سه قلو معروف است در شهر نايين در استان اصفهان قرار دارند.

اسلاید 68: حمام

اسلاید 69: حمام در فرهنگ ايران زمين کاشيهاي معرق ، هفت رنگ و کاشيهاي خشتي ، با تصوير انساني از زيباييهاي از ويژگي حمامها مي باشد. از ديگر نکات فني و هنري حمام مي توان از چگونگي شبکه آبرساني به خزينه ، گرمخانه ، سربينه ، حوضها ، حوضچه ها و فواره هاي متعدد آنها ، نحوه گرم کردن هواي داخل حمام ،چگونگي آب بندي مخازن آب و گرم کردن آب ، ارتفاع کم و باريک و طولاني بودن راهروها ، هشتي هاي مياني و سردرها ، تناسبات فضايي وروديها و خروجيها ، ارتفاع زياد رختکن ، گود بودن حمام ، بهره گيري از آب قنات ، نگهداشتن حرارت ، ضدزلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشي در اثر قرارگيري در درون زمين ، که بدون آنها کارکرد حمام ممکن نمي شد نام برد.

اسلاید 70: مصالح مورد استفاده در حمام سنگ مرمر: ستون های حمام و کفپوش و لبه حوض ها کاشی : ازاره ها ,حوض ها وسکو ها آجر : ديواره حمام و سقف سنگ لاشه : پايه های حمام تنبوشه : لوله های سفالی مخصوص سيستم آبرسانی حمام ساروج : خزينه ,تزيئنات سقف حمام , پوشش داخلی حوض ها (ترکيب ساروج : آهک ,خاک رس ,خاکستر , سفيده تخم مرغ يا شير که اين دو ماده پروتوئينی باعث چسبندگی می شود.)

اسلاید 71: استاد معمارهای ایرانی، حمام‌های قدیمی را اكثرا پایین‌تر از سطح زمین می‌ساختند. برای این كارشان هم 2 دلیل داشتند؛ یكی اینكه گرما و حرارت حمام به راحتی از راه دیوارها منتقل نشود و دوم اینكه دسترسی به آب قنات در سطحی پایین‌تر از سطح زمین راحت‌تر بود.

اسلاید 72: معماري در حمام هاي قديمي حمام در فرهنگ ايران زمين کاشيهاي معرق ، هفت رنگ و کاشيهاي خشتي ، با تصوير انساني از زيباييهاي از ويژگي حمام ها مي باشد. از ديگر نکات فني و هنري حمام مي توان از چگونگي شبکه آبرساني به خزينه ، گرمخانه ، سربينه ، حوضها ، حوضچه ها و فواره هاي متعدد آنها ، نحوه گرم کردن هواي داخل حمام ،چگونگي آب بندي مخازن آب و گرم کردن آب ، ارتفاع کم و باريک و طولاني بودن راهروها ، هشتي هاي مياني و سردرها ، تناسبات فضايي وروديها و خروجيها ، ارتفاع زياد رختکن ، گود بودن حمام ، بهره گيري از آب قنات ، نگهداشتن حرارت ، ضدزلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشي در اثر قرارگيري در درون زمين ، که بدون آنها کارکرد حمام ممکن نمي شد نام برد.

اسلاید 73: نمونه هایی از حمام های سنتی

اسلاید 74: حمام قدیمی سنندج

اسلاید 75: حمام عبدالخالق اين حمام در ضلع شرقي راسته بازار سنندج قرار دارد . تاريخ ساخت آن دقيقا مشخص نيست و احتمالا به دوره قاجاريه تعلق دارد . حمام داراي فضاهاي مختلفي است كه در بيشتر حمام هاي استان نيز ديده مي شود . آب لازم براي اين حمام از آب جاري قنات هاي شهر تامين مي شود . ارتفاع سقف اين حمام نسبتا بلند است و ستون هاي چهارگوش سنگي ، آب نما، حجره ها، رخت كن ،‌ گرم خانه ،‌ خلوتي ها ،‌ سرويس و خزينه آن تابع اسلوب حمام سازي ايراني در دوره صفوي است . تزيينات معماري اين بنا مشخص نيست ، زيرا سطح ديوار آن با سيمان و كاشي جديد اندود شده است ، ولي گفته مي شود اين حمام داراي تزيينات آهك بري كه در شهر سنندج بسيار رواج داشت ، بود . اين بنا با حمام (وكيل الملك )‌ در شهر سنندج قابل مقايسه است و اكنون در تملك ميراث فرهنگي استان كردستان قرار دارد

اسلاید 76: این بنا در غرب مسجد وکیل شیراز واقع شده و یکی از بزرگ ترین و ارزشمندترین حمام های تاریخی ایران است. بنای حمام به صورت مکعب است و ورودی آن در سمت شمال قرار دارد. نمای شمالی حمام مشرف به فضای بازی بود که بعدها از بین رفت و خیابان کوتاهی جایگزین آن شد. در جنوب حمام، آب انباری از دوره زندیه و در شرق آن مسجد وکیل قرار دارد. حمام وکیل شیراز

اسلاید 77: سردر حمام که با کاشی کاری مزین شده ، مربوط به دوره قاجاریه است. بعد از سردر، هشتی ورودی زیبایی قرار گرفته که بدنه آن در اصل با نقوش زیبای اسلیمی به شیوه آهک بری، مزین شده است. بر بالای این هشتی که با گنبدی مسقف شده ، نورگیری زیبا و مشبک به شکل قبه تعبیه شده که وزنه های دایره شکل آن، از سفال سبز رنگ و با شیشه های ساده مدور پوشیده شده است. هشتی از طریق راهرویی به سربینه وسیع و زیبای حمام راه می یابد. رخت کن یا سربینه هشت ضلعی است و پوشش طاق و گنبد آن در میانه بر روی هشت ستون سنگی یکپارچه قرار دارد. تمامی کف و ازاره ( آن قسمت از دیوار اتاق و یا ایوان که از کف طاقچه تا روی زمین بود) سربینه با تخته سنگ های مرمرین پوشیده شده و در گودی میانه آن حوض هشت ضلعی با دیواره هایی از سنگ های یکپارچه قرار دارد. وسط این حوض فواره ای از همان سنگ تعبیه شده است. دورتا دور حوض که پایین تر از سطح کف سربینه قرار دارد، فضایی برای قراردادن کفش ها تعبیه شده است. بعد از این سطح، کف اصلی سربینه و صفه های اطراف آن قرار دارد که مخصوص استراحت و کندن و پوشیدن لباس است. در چهارگوشه سربینه چهار حوض کوچک فواره دار، به قرینه یکدیگر ساخته اند. ازاره سربینه به بلندی ۵/۱ متر با سنگ مرمر سبز رنگ پوشیده شده است.

اسلاید 78: در قسمت غربی سربینه راهروهایی به فضای گرمخانه و دیگر بخش های حمام راه می یابد. گرمخانه حمام نسبتاً بزرگ و وسیع است. پوشش طاق و گنبد این محوطه در میانه بر روی چهار ستون سنگی یکپارچه که به شیوه مارپیچی تراش خورده اند. در زوایای دو ضلع گرمخانه ، دو شاه نشین نسبتاً بزرگ با حوض سنگی فواره دار ویژه استحمام اعیان وجود دارد. در قسمت جنوبی گرمخانه سه خزینه آب وجود دارد که در قسمت جنوب شرقی و غربی آنها دو جایگاه معروف به ” خلوتگاه” با ازاره مرمری و تزئینات آهک بری زیبا وجود دارد. زیر گرمخانه کانال های حرارتی ” گربه رو” گرما را از ” تون” یا گـُلخن حمام به بخش های مختلف گرمخانه انتقال می داد. کف گرمخانه با سنگ های پهن و بزرگ فرش شده و دیوارهای پایین آن نیز با سنگ های مرمر شفاف پوشش یافته است.

اسلاید 79:

اسلاید 80: خانه

اسلاید 81:

اسلاید 82: معماری مسکونی اغلب شهر ها درونگرا بوده و سطح خارجی بناها که بدنه معابر را تشکیل می دادند بسیار ساده و بدون هیچ آرایشی ساخته می شدند .در سطح بیرونی ساختمان هیچ پنجره ای وجود نداشته و سادگی و یکنواختی بدنه ها در حدی بوده است که مشکل می توان شخصی از داخل معبر به ماهیت معماری و فضاهای داخلی بنا پی ببرد و حتی در برخی از موارد تشخیص خانه اعیان از خانه افراد عادی دشوار می نمود .مصالحی که در پوشش سطوح خارجی بناها به کار رفته عموماً خشت است با اندود کاهگل و به ندرت نمای آجری دیده می شود .

اسلاید 83: ورودی خانه های قدیمی از اجزاء سردر ، هشتی و دالان تشکیل شده اند . سردر خانه تنها نمای برونگرا محسوب می شود ، نمای سردر به طور کلی دارای یک طاق نمای وسیع مرکزی است . و دو طاق نمای باریک تر در طرفین به صورت قرینه قرار می گیرد .

اسلاید 84:

اسلاید 85: درب چوبی دولنگه با گل میخ ها در محور های میانی واقع شده است و به خاطر جلوگیری از تابش آفتاب و نفوذ رطوبت در اثر بارندگی در چوبی در داخل طاق نما با فاصله مطلوبی از لبه خارجی قرار می گرفته است .

اسلاید 86: پس از در هشتی قرار دارد و آن محل توقف گاه موقت پس از ورود و یا قبل از خروج است .

اسلاید 87: بلافاصله بعداز هشتی دالان آغاز می شود و انتهای آن به حیاط می رسد .

اسلاید 88:

اسلاید 89: خانه لطفعلیان ملایر

اسلاید 90: نمای بیرونی با کاهگل بوشیده شده است و فاقد بنجره و تزیینات در نمای دیوارهای خارجی است .به استثناء قسمت ورودی خانه که دارای تزیینات آجرکاری است .

اسلاید 91: سر در ورودی :اغلب سر در های ورودی دارای تزیینات آجر کاری زیبایی بوده است . در کنار ورودی پاخوره هایی وجود داشته که به صورت حجره می باشد . از این مکان افرادی استفاده می کردند که با صاحب خانه کار داشته ولی لازم نبوده است که وارد خانه شوند و در آنجا منتظر صاحب خانه می شدند . پوشش آن به صورت نیم گنبد است .

اسلاید 92: بعد از سر در ورودی هشتی یا کریاس واقع شده که اغلب به صورت هشت ضلعی ساخته می شده است . سقف هشتی به صورت گنبدی است که از آجر ساخته شده است و طاقچه هایی در اطراف هشتی واقع شده که احتمالا مکان چراغ برای روشنایی بوده است و همچنین دارای سکویی برای چراغ داران بوده است .خصویت مهم هشتی در خانه های قدیمی ایجاد مکث ، تقسیم فضایی و مکانی جهت انتظار از عملکرد های جالب این عنصر می باشد ،بعد از هشتی با انحرافی که بیشتر برای جلوگیری ازدید افراد غریبه به داخل خانه ساخته شده به طرف میان در می رود .هشتی و میان در

اسلاید 93: خانه لطفعلی خان از دو قسمت اندرونی و بیرونی ساخته شده که به شرح آن می پردازیم :بیرونی : شامل حیاط و اتاق هایی اطراف آن می باشد ، در قسمت شمالی حیاط سه طاق نمای آجری که داخل طاق نماها دارای پوشش گچی است و در جنوب حیاط اتاق های تابستان نشین واقع شده به خاطر اینکه بخش پر سایه است .در شرق حیاط اتاق های کم اهمیت ، انبار ، غربال و تنورخانه جای گرفته است و خانه های اصلی و پذیرایی از مهمانان در غرب حیاط واقع شده است که در نمای بیرونی آن تزیینات آجرکاری های زیبایی با نقوش هندسی به کار رفته است .حیاط بیرونی : که در شرق حیاط اندرونی واقع شده است که دارای یک حیاط مرکزی با خانه هایی در اطراف آن می باشد که متاسفانه این قسمت به دلیل اینکه دارای مالک شخصی بوده در حال تخریب و نابودی است.بیرونی و اندرونی

اسلاید 94: که همان زیرزمین است در تابستان به دلیل عبور جریان آب و وجود حوض هایی در آن دارای هوای معتدل و خنک بوده و اکثرا اوقات گرم روز را در این مکان به سر می بردند . این قسمت از بنا دارای طاق ضربی آجری زیبایی است .حوضخانه

اسلاید 95: مصالحی که استفاده شده خشت در ساختن دیوار ها و آجر در نمای دیوارها، زدن طاق ها و نمای ورودی ها بوده است .همچنین سنگ در پایه دیوارها و گل به عنوان ملات خشت ها و گچ به عنوان ملات آجرها و چوب برای ساختن پنجره ها و ورودی ها و آهن به عنوان کوبه و حلقه ورودی ؛ در معماری این خانه مشاهده شده است .همچنین گچ برای تزیین داخل ساختمان و شیشه برای آینه کاری داخل ساختمان استفاده شده است .مصالح مورد استفاده

اسلاید 96:

اسلاید 97: سطح مشبک پنجره های ارسی دارای چندین کارکرد بوده است از جمله :نور فضای درون را تامین می کند ، دید و منظر را در معرض تماشای افراد درون اتاق قرار می دهد ، حریم و محرمیت فضای درون اتاق ها و تالار ها را نسبت به فضای بیرونی حفظ می کند و از شدت تابش نور آفتاب و گرمای حاصل از آن برای فضاهای درونی در فصل تابستان جلوگیری می کند .پنجره های ارسی

اسلاید 98:

اسلاید 99: سطح پنجره های ارسی را با استفاده از انواع نقش های گوناگون گره سازی و شیشه های رنگی و ساده می آراستند. روزنه های بالای در ها و پنجره های ارسی دوره قاجاربه شکل قوس و هلال بودند و بسیاری از روزنه ها نیز به شکل دایره و بیضی در آمده است و در تزیینات پنجره های ارسی دوره قاجار بیشتر از قواره کاری استفاده شده است و تفاوت آن با پنجره های ارسی دوره صفوی در این است که روزن های بالای در ها و پنجره های ارسی دوره صفوی به شکل مربع یا مستطیل یا قوس جناقی بودند و در تزیینات آن بیشتر گره سازی مورد توجه بوده است. در صورتی که روزنه های بالای در ها و پنجره های ارسی دوره قاجار به شکل قوس و هلال بودند و تزیینات آن قواره کاری می باشد .

اسلاید 100: خانه کلاه دوز های یزد

اسلاید 101:

اسلاید 102:

اسلاید 103: خانه گلشنی یزد

اسلاید 104:

اسلاید 105:

اسلاید 106: با تشکر از توجهتانپایان