جایگاه حقنه در طب سنتی ایران

جایگاه حقنه در طب سنتی ایران

اسلاید 1: www.tabaye.ir

اسلاید 2: دکتر غلامرضا کردافشاریجایگاه حقنه در طب سنتی ایران

اسلاید 3: احادیث حقنه:حضرت رسول اکرم: به درستی که بهترین تدبیر و چیزی که تداوی می نماید شما را، حقنه است بطن را بزرگ می گرداند و تنقیه جوف می نماید و بدن را قوت می بخشد.“امام صادق: حقنه، به درستی که آن دواست و به تحقیق به فعل آورده اند آن را مردان صالح

اسلاید 4: تاریخچه:گویند روزی بقراط کنار ساحل نشسته بود دید پرنده ای که ماهی بسیار خورده بود دچار درد شکم شده با منقار خود آب شور دریا را در مقعد خویش ریخت. بعد از آن فضولات با آب دفع شده و نجات یافت و پرواز کرد و رفت. پس استاد استنباط کرد که آب شور این خاصیت را دارد و برای بیماری که دچار درد امعا و قولنج بود نیز با آلتی آب گرم و نمک در جوف او ریخت پس از ساعتی فضولات دفع گشته و از درد نجات یافت.

اسلاید 5: تعریف:حقنه عبارت است از استرسال و فرستادن مایعات به معا مستقیم یا رحم به آلت مقرره در گذشته از مثانه گاو یا ظرف شیشه ای مخروطی که در نوک آن نی باریک یا انبوبه ای از مس یا نقره می بستند برای حقنه استفاده می شد.

اسلاید 6: تفاوت حقنه با قی:مقیی ماده را از پایین به سمت بالا می کشد لذا بقراط استفاده از آن را در امراض سر منع کرده است مگر در صورتی که به مشارکت معده باشد. در حالیکه حقنه ماده را از بالا به پایین می کشد به خاطر وجود نیروی مسهله و ملینه و مزلقه که در آن است فضولات امعاء را دفع می نماید پس به دلیل خلاء موجود فضولات معده به سوی امعاء و فضولات سر به سوی معده میل می کنند و از صعود بخارات معده به دماغ جلوگیری می کند.

اسلاید 7: فواید حقنه:حقنه دوایی مبارک کثیرالمنافع و سریع الاثر است برای اکثر امراض از جمله:اوجاع امعا و قولنجاوجاع گرده و مثانه و اورام آنهابیماریهای دماغی مانند صداع و شقیقه، دوار، سبات، سکته، سرسام، لیثرغس، صرع، فالج و استرخاء و امثال آناوجاع مفاصل و برد آنها و عرق النساء

اسلاید 8: وجع ورک و رحم و اعضا عصبانیبرد گرده و مثانه و اعضاء تناسلیتقویت باهسحج و قروح امعاء غلاظ و امثال ایناستخراج فضولات باقی مانده در امعا و معدهضعف معدهنکته: در استفاده از حقنه، سلامت اعضاء رئیسه را شرط دانسته اند اما در صورت ضرورت شدید می توان از آن استفاده کرد.

اسلاید 9: بهترین زمان استفاده از حقنه:هنگام سردی هواست (فصل پاییز و زمستان و در دو فصل دیگر ساعات اول و آخر روز) زیرا گرمی هوا، باعث کرب و اضطراب و غشی می شود.حقنه را باید 3ساعت از شب مانده شروع و تا ربع روز تمام نمایند و یا اینکه از مغرب شروع کرده و تا نیمه شب تمام نمایند.

اسلاید 10: قبل از حمام زیرا حمام محرک اخلاط و جدا کننده آنهاست درحالیکه حقنه باید جذب اخلاط سوخته از داخل نماید که بعد از حمام ممکن نیست.معده خالی باشد به خصوص در حقنه ای که برای قولنج یا امراض دماغی استفاده می شود. در غیر این صورت باید قبل و بعد از حقنه داروهای مقوی معده و دماغ و قلب استفاده کند مانند گلقند، مصطکی، شربت سیب و به شیرین، دواء المسک شیرین و یا مقدار کمی جوارش عود شیرین.محقون باید حتی المقدور خود را از سرفه و عطسه و فواق حفظ نماید.

اسلاید 11: مقدار مجاز مطبوخ حقنه: مقدار مطبوخ مورد استفاده در هر دفعه حقنه بیشتر از 50 تا 60 مثقال نباید باشد. شیخ الرئیس می فرماید: اگر مقدار مطبوخ کم باشد منفعت آن به امعاء بالا نمی رسد و اگر زیاد باشد ضرر آن بسیار و خوف آفات کثیره است پس باید معتدل المقدار باشد.مطبوخ در گرمی و سردی نیز باید معتدل باشد نه آنقدر گرم که امعاء را بسوزاند و باعث غشی و کرب شود و نه آنقدر سرد که باعث تولید ریاح گردد.

اسلاید 12: در قوام نیز باید معتدل باشد زیرا رقیق باعث انتشار و تفریق در بدن و ایجاد فساد می شود و فایده ای ندارد و غلیظ نیز باعث زحیر و قرحه در امعاء می گردد.باید مراعات سن و وقت و جثه مریض را در نظر گرفت مثلا در اطفال به مقدار برداشت و جوانان به مقدار تحمل و پیران را در مقدار لایق در گرمی و سردی و ضعف و قوت ادویه آن.

اسلاید 13: وضعیت بیمار هنگام حقنه: بهترین وضعیت، بارک (سجده) است یعنی زانوها را بر زمین گذاشته و سرین را بلند کند تا دواء به سرعت به معاء مستقم داخل گردد و یا آنکه به پهلوی چپ خوابیده باشد.اگر درد متمایل به پشت باشد بیمار باید بر پشت بخوابد. اگر قولنج با مشارکت کلیه باشد به هر طرف که درد شدیدتر باشد به همان پهلو بخوابد. اگر درد در ناحیه قدام باشد همان وضعیت بارک بهتر است. بعد از تزریق داروی حقنه، بیمار باید به پشت یا طرفی که درد دارد بخوابد و خود را از سرفه و عطسه و یا رسیدن هوای بسیار سرد یا بسیار گرم و حرکات زیاد باز دارد تا احساس دفع داشته باشد.

اسلاید 14: اگر داروی تزریق شده در دفعه اول دیر برگردد، کمی نمک به آن اضافه کرده و به مقدار کمتر تزریق کنند تا اینکه همه مواد تخلیه گردد. تعداد دفعات تزریق دارو حداقل 3بار می باشد. نکته: داروی تنقیه باید با ملایمت تزریق شود تا به امعاء آسیب نرساند.

اسلاید 15: مقدار مجاز مصرف داروی حقنه در هر بار 50 مثقال است.داروی تنقیه باید:سرد نباشد تا تولید باد نکرده و زود اثر کند.گرم نباشد تا زود برنگردد.غلیظ نباشد تا روده را آلوده نکند.رقیق نباشد تا فعل خود را انجام دهد.

اسلاید 16: چگونگی تعیین غلظت آن:باید 10 برابر داروها آب به آن اضافه کنند وبجوشانند تایک سوم باقی بماند اما این مقدار برحسب بیماریهای مختلف قابل تغییر است. به طور معمول برای بلغمی های فربه اندازه آن سیصد درهم و برای صفراوی مزاجهای لاغر تا نود و شش درهم است و میان آنها را به تناسب حساب می کنند.نکته:داروی اساسی حقنه ها نمک و آب یا بوره وآب است.

اسلاید 17: ترکیب حقنه های مسهله ترکیب حقنه های مسهله شبیه ترکیب مطبوخات مسهله است ولی مسهلات بعصر چون صبر و هلیلجات را نمی توان در داروهای حقنه داخل نمود همچنانکه بعضی از ادویه حقنه ها را نمی توان در مطبوخات وارد کرد چون زهره گاو و بعضی گفته اند که داخل نمودن افتیمون و غاریقون و سقمونیا و ریوند چینی در حقنه ها بی ضرر نیست و همچنین اگرچه همه اطباء شحم حفظل را در حقنه ها داخل نموده اند اما بهتر آن است که داخل نکنند.

اسلاید 18: اختلاف نظرها در مورد استفاده از دارو در حقنهحکیم میر محمد مومن در تحفه المومنین گفته که آن چه بعضی اطبا گفته اند جایز نیست که مسهل به عصر را در حقنه ها داخل نمایند اصلی ندارد زیرا که عصر در فوهات مجاری و عروق تنگ است نه در افضیه. جواب آنست که فضا به مکان مملو از هوا گویند و بدیهی است که دوا در فضا تاثیر ندارد مگر بواسطه عضوی که فضا در آن قرار دارد و تاثیر عواصر در عضو در فوهات و عروق ضیقه می باشد پس باید بر قول حکیم اعتماد نمود بدلیلی باطل ولا طایل. مولانا نفیس کرمانی در شرح اسباب مسهلات بعصر را چون صبر و هلیلجات در حقنه ها داخل کرده لیکن التفاتی به عمل او نیز نباید کرد.

اسلاید 19: افسرئی گفته که ترکیب حقنه نیز شبیه به ترکیب مطبوخات است الا آنکه داخل کرده نمی شود در حقنه ها مسهلات بعصر مانند هلیله ها و صبر همچنانکه داخل کرده نمی شود در مطبوخات مشروبه مزلقات و بسیاری از جالیات مانند افلاح و بورقات و بسیاری از روغن ها. محرر می گوید چون عمل حقنه ها اکثر به تلیین و تفتیح و اتساع امعا و افضیه و اذابه و ترقیق و تزلیق فضول و اخلاط یابسه محتسبه غلیظه مجتمع در امعا و معده است و مقصود از استعمال اعضا نیز همین امور و دفع آنهاست فعل ادویه مسهله بعصر منافی غرض مطلوب است به اعتبار قبض که لازم آنها است پس اگر داخل نکنند بهتر و اولی است.

اسلاید 20: کاربرد حقنه در بیماریها:حقنه ای که برای اوجاع مفاصل و عرق النسا استفاده می شود باید در آن اجزای ملطفه مانند عاقرقرحا و زنجبیل و حاشا و حب الغار و مرماحوز و ابهل و بیخ کبر و مسهلاتی که مخصوص مفاصل می باشند چون سورنجان و بوزیدان و ماهی زهره و امثال اینها اضافه شود. حقنه ای که اخلاط سوداویه باشد باید در مطبوخ آن، مسهلات سودا چون افتیمون واسطوخدوس و بسفایج و بادرنجبویه و مانند اینها اضافه شود.

اسلاید 21: اگر از برای کرم امعا باشد ادویه قاتله دیدان مانند شحم حنظل و تربد و نمک هندی و نطرون و آب برگ شفتالو و سلاقه و بیخ توت و قشورالرمان و قطران به تنهایی و روغن زیت داخل نمایند. اگر از برای برودت رحم باشد ادویه عطریه مخصوصه برد رحم و جسات آن از ادویه ملطفه ملینه چون اشنه و نمام و سنبل الطیب و اظفار الطیب و مانند اینها و از ادهان روغن نرگس و روغن حب الخروع و روغن حبه الخضرا و روغن بزرکتان و زیت و روغن بادام تلخ و گردو و روغن گاو و امثال اینها باید که داخل کرده شود و همچنین میعه سائله و مقل ازرق. نکته: حقنه ای که برای رحم است هم در قبل و هم در دبر حقنه کرده می شود.

اسلاید 22: اگر از برای اورام بارده کلیه و مثانه باشد امثال همین ادویه که از برای برودت رحم ذکر شد با لعابات حاره چون لعاب حلبه و لعاب بزرکتان داخل کرده می شود و بدان که در قولنج ریحی حقنه کرده می شود با ادهان کاسره الریاح مانند روغن سداب و روغن زنبق و نرگس و سوسن یا جندبیدستر و مانند آن. در سوء مزاج امعا و ضعف که از برودت باشد با ادویه مبدله مزاج امعا و مقویه آنها مانند روغن گل سرخ و روغن بابونه مقدار ده درم تا بیست درم از هر دو و حقنه کرده می شود به آن.

اسلاید 23: از برای تنقیه امعا گاه می باشد که حقنه کرده می شود به آب برگ چغندر و آبکامه و یا به آب نمک. اگر از برای تسمین بدن و کلیه باشد باید که حقنه کرده شود با مراق و ادهان لزجه. اگر از برای باه باشد طبخ می کنند در امراق مانند حنطه و رئوس و اکارع بعضی حیوانات مناسبه و خصیه خروس و ادویه باهیه و اضافه می کنند به آنها ادهان حاره را وقتی که ضعف باه از برودت باشد و حقنه می کنند به آن.

اسلاید 24: اگر حقنه از برای سجع و قروع امعا و اسهال و نزف دم امعا باشد حقنه می کنند به طبیخ حبوب قابضه مانند برنج و جاروس و عدس و جو بریان نیم کوفته به مقدار چهل درم از مطبوخ آنها با بعضی از ادویه قابضه چون آرد بلوط و عفص و جلنار یا با زرده تخم مرغ که در سرکه پخته و در روغن گل حل کرده باشند و صمغ عربی و نشاسته که هر دو را بریان کرده باشند و گل ارمنی و اقاقیا و سفیداب ارزیز و کاغذ سوخته و امثال اینها که قوام آن فی الجمله غلیظ و نیم گرم باشند و مقدار این ادویه سه درم باشد یا به قدر حاجت.

اسلاید 25: اگر با سحج، وجع شدید باشد مخدری چون اندکی افیون با مصلح آن اندکی زعفران داخل می کنند. اگر از برای نزف خون باشد به مطبوخ ادویه یابسه قابضه، زرده تخم مرغ مشوی در سرکه یا در روغن گل و مانند آن، کهربا و بسد سوخته و دم الاخوین و دقاق کندر و طراثیث و عصاره انجبار و رماد بردی و امثال اینها اضافه می کنند.

اسلاید 26: اگر برای فرونشاندن تب باشد بنفشه خشک 20درم, کشک جو 40 درم, آب 2/5 من بپزند تا به 30 استار برسد, 50 مثقال از این کشکاب را به کار گیرند.نکته: در حقنه ای که برای فرونشاندن تب به کار می رودنمک و بوره نباید اضافه کرد.