جغرافیای انسانی – اجتماعی و سیاسی

جغرافیای انسانی – اجتماعی و سیاسی

اسلاید 1: بسم الله الرحمن الرحیم

اسلاید 2: من ستایشگر آن استادی هستم که به من شیوه اندیشیدن را آموخت نه اندیشه ها را.استاد شهید مرتضی مطهری

اسلاید 3: جغرافیای انسانی-اجتماعی و سیاسیتقریبا در هر بررسی اجتماعی و سیاسی ای، دست کم با چهار عامل اساسی سرکار داریم:عامل جغرافیا: سرزمین یا قلمرو (territory) عامل انسانی- اجتماعی: جمعیت(population)عامل سیاسی:حاکمیت(Sovereignty) یا استقلالحکومت(government))(سازمان سیاسی اجرای حاکمیت)علم جغرافیا: علمی است که به مطالعه علمی روابط انسان با محیط زیست میپردازد. این محیط زیست خود میتواند به دو دسته عمده تقسیم بشود:محیط زیست طبیعی(محیطهای سه گانه خاک، آب و فضا )محیط زیست انسانی- اجتماعی

اسلاید 4: ریشه یابی تاریخی(دیرینه شناسی) علم جغرافیا و علم جغرافیای سیاسی علم جغرافیا: سابقه جغرافیا به عنوان یک دانش بشری به پیدایش تاریخ نوشته شده توسط تمدن بشری باز میگردد. هر چند در این خصوص نوشته های دال بر وجود دانش بشری درباره جغرافیا وجود ندارد، اما بشر همواره ناگزیر از شناخت دقیق محیط اطراف خود بوده است برای ادامه زندگی و بقاء. نتیجتا جغرافیا همانند تاریخ، ریاضیات، فلسفه و طب از علوم پایه و سرنوشت ساز به شمار میرود.

اسلاید 5: ریشه یابی تاریخی(دیرینه شناسی) علم جغرافیا و علم جغرافیای سیاسی علم جغرافیای سیاسی: اول. جغرافیای سیاسی به عنوان یک علم وسیع تر از چارچوب رشته دانشگاهی(چارچوب مدرن):(1) ارسطو در 2300 سال پیش در یونان باستان، دولت را با در نظر گرفتن برخی فاکتورها و مولفه های جبر/اجبار محیطی مورد مطالعه قرار داد. عوامل و فاکتورهایی مانند: مرزها، شهرکانونی(به تعبیر امروزی همان پایتخت)، تناسب میان جمعیت و مکان(به هم خوردن تناسب میان این دو عامل، در هر شرایطی عاملی منفی در تامین امنیت به شمار میرود.)(2) استرابو، جغرافیدان یونانی- رومی نیز روشن کرد که: چگونه امپراتوری روم قادر به غلبه بر مشکلات ناشی از وسعت زیاد خاک و قلمروی خود بوده است.(اصولا یکی از مشکلات بزرگ پیش روی استقرار و استمرار حاکمیت امپراتوریهای بزرگ و وسیع مانند ایران، عثمانی، اتریش- مجارستان و ... غلبه بر مشکلات مزبور در راه تامین امنیت، سازوکار خراج گیری و ... بوده است).

اسلاید 6: جغرافیای سیاسی به عنوان یک رشته یا دیسیپلین دانشگاهی: دوم. جغرافیای سیاسی به عنوان یک رشته دانشگاهی: جغرافیای سیاسی دست کم سه دوره یا مقطع را پشت سر گذاشته است:دوره تفوق یا دوره پیشرفت(از اواخر قرن 19 تا پایان جنگ دوم جهانی): سراسر قرن نوزدهم و بخش قابل توجهی از دهه های نخست قرن بیستم را باید عصر ناسیونالیسم(تاکید بر ملی گرایی و تمایزگرایی مرزی و سرزمینی) دانست که در ذیل آن مباحث مرتبط دیگری مانند سرزمین، حکومت و حاکمیت(استقلال) مطرح شده اند.اساسا بر اساس تحلیلهای تاریخی- سیاسی در سطح بین الملل، اصولا ریشه دو جنگ جهانی اول(1914-1918) و جنگ دوم جهانی(1939-1945) را بحران ناسیونالیسم ارزیابی کرده اند که از بحران استقلال خواهی و ناسیونالیسم از منطقه بالکان آغاز شدن و در جنگ دوم جهانی به ناسیونالیسم افراطی جریان نازیسم در آلمان و فاشیسم در ایتالیا ختم گردید. به طور خلاصه این دوره را دوره پیشرفت مطالعات جغرافیای سیاسی تحت تاثیر نوشته های افرادی مانند فریدریک راتزل، هاوس هوفر، آلفرد ماهان، سرهلفورد مکیندر و .... دانسته اند.

اسلاید 7: دوره انزوا(از دهه 1950 تا 1970): این دوره، دوره ای است که فرامین جغرافیدانان سیاسی به رهبران کشورها با محوریت توسعه طلبی ارضی، به عنوان عامل اختلافات سرزمینی معرفی میشد و در حقیقت در این دوره شاهد حاکمیت جریانی هستیم که به دنبال مقصر یا مقصران جنگهای جهانی بود و در این میان جغرافیای سیاسی و ژئوپولیتیسین های اروپایی به مسئول و مقصر اصلی راه اندازی جنگ شناخته شدند. نتیجتا اینکه مباحث ژئوپولیتیک به علت ارائه راه کارهای سرزمینی اختلاف انگیز که در اختیار رهبران نظام و سیاسی حکومتها میگذاشت، مباحث و مطالعاتی خطرناک و تنش آفرین معرفی شدند و رشته جغرافیای سیاسی به نوعی در انزوا فرو رفتند.

اسلاید 8: دوره احیا(از دهه 1970 به بعد): پس از افول تفریبا سه دهه ای مباحث ژئوپولیتیک، شاهد احیای مطالعات جغرافیای سیاسی در دو پوشش اقتصادی و فرهنگی و همزیستی آن با برخی مباحث ژئوپلیتیک هستیم: ژئواکونومی(1970-2001): این نوع از ژئوپلتیک به دنبال ایجاد نوعی ارتباط منطقی و معنادار میان مباحث سرزمینی و مباحث تجاری و مالی در سطح ملی و بین المللی(خصوصا مباحث انرژی) است. گفتمان ژئواکونومی بر اهمیت ارتباط میان سرزمین، منابع انرژی، مزیتهای نسبی اقتصادی سرزمینها و سهولت یا دشواری انتقال و جابجایی مبادلات تجاری-مالی را از حیث ویژگیهای سرزمینی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. به طور خلاصه در این نوع از ژئوپلیتیک، گسلهای جغرافیایی- سرزمینی جای خود را گسلهای اقتصادی داده اند.ژئوکالچر(2001 به بعد): مباحث این نوع ژئوپلیتیک به دنبال ایجاد نوعی پیوند میان وضعیتهای سرزمینی و جغرافیایی و خصوصیات فرهنگی علی الخصوص مقولات هویتی و تمدنی است. دکترین برخورد تمدنهای ساموئل هانتینگتون تحت تاثیر گفتمان تقابل اسلام و مسیحیت(غرب) در سیاست خارجی نومحافظه کاران آمریکا(دوران بوش پسر) مورد توجه قرار گرفت.تحت تاثیر این گفتمان، گسلها و شکافهای سرزمینی و جغرافیایی و نیز گسلهای اقتصادی جای خود را به گسل تمدنی این دو تمدن عمده(اسلام و غرب) داده است.

اسلاید 9: تعریف ژئوپولیتیک معنای لغوی: مرکب از دو واژه «جیو» به معنای سرزمین و «پولیتیک» به معنای سیاست است. در زبان فارسی، معادلهایی مانند «سیاست جغرافیایی»، «علم سیاست جغرافیایی» و «جغرافیا-سیاست شناسی» برای آن ذکر شده است. معادلهای انگلیسی، آلمانی و فرانسوی این واژه به ترتیب عبارتنداز: اصطلاح انگلیسی جیوپولیتیک(Geopolitics)؛ اصطلاح آلمانی گئوپالیتیک و فرانسوی ژئوپولیتیک(Geopolitique). عمدتا آنچه ژئوپولیتیک نوشته و خوانده میشود، برگرفته از واژه فرانسوی این موضوع است.

اسلاید 10: تعریف ژئوپولیتیک معنای اصطلاحی ژئوپولیتیک: عبارت است از تاثیر قطعی و جبری جغرافیا در وقایع، تصمیم گیریها و کنشهای سیاسی و تاریخی، با برخورداری از ابعاد بین المللی و منطقه ای.اصطلاح مشابه با ژئوپولیتیک یا سیاست جغرافیایی، همان جغرافیای سیاسی است. در برخی متون و تحلیلها این دو مفهوم یکسان انگاشته میشوند و تفاوتی میان آنها در نظر گرفته نمیشود اما درست آن است که بگوییم میان این دو مفهوم، برخی تفاوتها وجود دارد که ذیلا به سه تفاوت مهمتر اشاره خواهیم کرد:

اسلاید 11: تفاوتهای چهارگانه گانه ژئوپولیتیک و جغرافیای سیاسی تفاوت اول: جغرافیای سیاسی، عمده تمرکز خود را بر مطالعه و فهم تاثیر تصمیمات سیاسی صاحبان قدرت بر محیط جغرافیایی میگذارد. به عبارت دیگر نقطه شروع تحلیل و بحث در جغرافیای سیاسی بر عامل و کارگزاری انسانی(اعم از رهبران و دولتها) و ترجیح آن بر عامل و کارگزاری جغرافیا و محدودیتهای جغرافیایی است. در نقطه مقابل، ژئوپولیتیک: عمده تمرکز خود را بر مطالعه تاثیر چالشها و فرصتهای جغرافیایی(با تاکید بر چالشها/محدودیتها) بر تصمیمات و کنش سیاسی صاحبان قدرت، دولتها و کشورهای میگذارد. در یک کلام در بیان این تفاوت باید گفت که جغرافیای سیاسی، اصالت را به تصمیم گیریهای انسانی و دولتی میدهد اما ژئوپولیتیک، اصالت را به جغرافیا و عوامل جغرافیایی میدهد.تفاوت دوم:موضوع اصلی ژئوپولیتیک،رقابت استراتژیهای سیاسی کشورهای رقیب یا متخاصم در مناطق حساسی در جهان است که دارای موقعیت،ویژگیها و مزیت خاص جغرافیایی هستند. در مقابل: جغرافیای سیاسی به خودی خود کاری با این رقابت ندارد یعنی در واقع ژئوپولیتیک، ذاتا و ماهیتا تنش برانگیز است در حالیکه جغرافیای سیاسی ذاتا تنش برانگیز نیست.

اسلاید 12: تفاوت سوم: در ژئوپولیتیک همواره نوعی جهان نگری(داعیه های جهانی) یا رویکرد جهانی افراطی نهفته است. یعنی محدود به محدوده و گستره جغرافیایی خاص نیست اما جغرافیای سیاسی محدود به مطالعه ناحیه ای و قائل به پذیرش تقسیم سیاسی جهان است. تفاوت چهارم: جغرافیای سیاسی از چگونگی تاثیر عوامل درونی مانند جمعیت، منابع طبیعی، وضعیت جغرافیایی حکومت و حاکمیت بر نحوه شکل گیری رفتار یک کشور در نظام بین المللی و در منطقه خاص بحث میکند. در مقابل: ژئوپلتیک تاثیر عوامل خارجی و جهانی مانند رقابت سیاسی-نظامی در سطح منطقه ای و جهانی را بر سر تصاحب یک منطقه استراتژیک(تنگه و کانال، کشوری با موقعیت استراتژیک و ...) را بر رفتار سیاسی آن کشور تحلیل میکند.

اسلاید 13: رابطه میان عوامل جغرافیای سیاسی و سیاست خارجی کشورهااولا: سبک و نوع سیاست خارجی در تعیین مقولات مهمی مانند اهداف/منافع ملی و نیز ابزارهای رسیدن به اهداف و منافع مزبور، ادامه و تکمله طبیعی سبک و شیوه سیاسی- اقتصادی و جمعیتی در سیاست داخلی است که به نوبه خود برگرفته از 4 عامل مطرح جمعیت، سرزمین، حکومت(دولت)، حاکمیت است. به عنوان نمونه برخی تحلیلهای ارائه شده درباره اهداف و ابزارهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی در خاورمیانه و خصوصا در قبال کشورهای حاشیه خلیج فارس، متاثر از برخورداری ایران از مرزهای آبی گسترده در جنوب آن و در واقع مزیت برخورداری از مزیت یک کشور ساحلی است. در این نوع نگاه دیپلماسی به عنوان موضوع مطالعه با توجه عامل جغرافیای دریایی توضیح داده میشود.(نقطه عزیمت تحلیل: سیاست خارجی؛ نقطه پایان: جغرافیای سیاسی)؛

اسلاید 14: رابطه میان عوامل جغرافیای سیاسی و سیاست خارجی کشورهاثانیا: در مواردی، این کم و کیف عوامل جغرافیای انسانی- سیاسی است که تحت تاثیر رویه ها و عملکردهای سیاست خارجی قرار میگیرد.(بر خلاف مورد قبل که سیاست خارجی متاثر از عوامل چهارگانه جغرافیای سیاسی بود). به عنوان نمونه برخی ویژگیهای سرزمینی(مانند وسعت، نوع مرزها و حتی نوع حکومت) میتواند از دیپلماسی تاثیر بپذیرد. به عنوان نمونه: افزایش یا کاهش وسعت خاک جغرافیایی میتواند معلول سیاست خارجی فعالانه یا منفعلانه یک دولت خاص قرار بگیرد. در این نوع نگاه جغرافیای سیاسی به عنوان موضوع مطالعه با عامل سیاست خارجی توضیح داده میشود.(نقطه عزیمت تحلیل: جغرافیای سیاسی؛ نقطه پایان: سیاست خارجی).نتیجتا: رابطه میان جغرافیای سیاسی و سیاست خارجی، به صورت دوسویه و متقابل است یعنی تاثیر و تاثر متقابل بر روی یکدیگر دارند.

اسلاید 15: سه مثال از تاثیر و تاثر عامل جغرافیا و سیاست خارجیمثال اول: اهمیت راه خلیج فارس برای ایران به عنوان شاه راهی برای صادرات انرژی و پیشبرد اقتصاد مبتنی بر درآمدهای نفتی خود، تامین امنیت راه های آبی خلیج فارس را با اتکای به نیروهای نظامی خود و اصرار بر طراحی و اجرای یک سیستم امنیت دسته جمعی منطقه ای بدون حضور و دخالت قدرتهای فرامنطقه ای(علی الخصوص آمریکا)، به یکی از ارکان دیپلماسی ایران در خلیج فارس بدل کرده است؛

اسلاید 16: سه مثال از تاثیر و تاثر عامل جغرافیا و سیاست خارجیمثال دوم:تاثیر ترکیب قومیتی در عراق بر سیاست خارجی سنتی بغداد: عراق ملتی است مرکب از 3 بلوک جمعیتی ناهمگن:تقریبا20درصد عرب سنی مذهب که به طور سنتی قبل از تغییر رژیم بعث حکومت را در اختیار داشتند؛25درصد اکراد سنی مذهب که با ایران همواره پیوندی فرهنگی- زبانی و نژادی داشته و دارند؛ و نهایتا 55 تا 60درصد از شیعیان عرب که با ایران پیوندهای مذهبی داشته اند و بسیاری از رهبران آنها در زمان حکومت صدام بر عراق به عنوان اپوزیسیون ضدبعث پناهنده در ایران بودند. در نتیجه میتوان مدعی شد که 80تا85درصد از جمعیت عراق(متشکل از اکراد و شیعیان) با ایرانیان پیوندهای فرهنگی، زبانی، نژادی و مذهبی دارند. نتیجتا: همواره در روابط خارجی تهران- بغداد، نوعی بدبینی یا دست کم حساسیت ویژه از سوی طرف بغدادی نسبت به اعمال نفوذ احتمالی تهران در اوضاع عراق وجود داشته و وجود خواهد داشت.مثال سوم: یکی از علتهایی که برای حمله صدام به کویت و اشغال آن پس از جنگ سرد(فروپاشی شوروی) در سال 1991 ذکر شده است، انگیزه او برای رهایی از یک محدودیت جغرافیایی کشور عراق به نام عدم دسترسی به آبهای آزاد در خلیج فارس از طریق تصاحب مرزهای آبی کویت بوده است.(دستیابی به نفت کویت به عنوان یک انگیزه احتمال بسیار ضعیفتری در این زمینه مطرح بوده است.)

اسلاید 17: دوگونه مفهوم سازی درباره اصالت جغرافیا یا عامل انسانیاول. اصالت جغرافیا(عواملی عینی طبیعی- جغرافیایی) بر اساس این برداشت، نقش عوامل محیط جغرافیایی در تصمیم گیریهای سیاسی چه در سطح داخلی و چه در سطح بین المللی پررنگ تر و برجسته تر از نقش کارگزاران انسانی اجتماعی(اعم از رهبران و دولتها) است. بر مبنای رویکرد اصالت جغرافیا،نقش رهبران و دولتها در سیاست بین المللی عمدتا تحت الشعاع چالش-فرصتهای جغرافیایی قرار میگرد. مثال: شکست سیاسی هیتلر از روسیه(شکست استراتژی فضای حیاتی) تحت الشعاع وسعت سرزمینی روسیه از یک سو و هوای بسیار سرد در زمستان استالینگراد قرار میگرفت.دوم. اصالت با عامل انسانی-اجتماعی این برداشت تحت تاثیر موج مطالعات انتقادی که خواهان توجه به نقش انسان و نیروی انسانی بوده، منتهی به ظهور شاخه جدیدی در ژئوپلیتیک به نام «ژئوپولیتیک انتقادی/انسانی» گردید. این برداشت در تعامل رهبران-دولت با محدودیتهای جغرافیایی، اصالت را به رهبران و تصمیمات سیاسی دولتها میدهد و معتقد است که انسانها و دولتها در تحلیل نهایی با بهره گیری از عامل تکنولوژی، فناوری اطلاعات و ارتباطات گسترده و عامل خلاقیت قادر خواهد بود، محدودیتهای مزبور را پشت سر بگذارد.

اسلاید 18: عوامل موثر در تعیین ژئوپولیتیک منطقه ای و جهانیالف. عوامل ثابتاول. موقعیت جغرافیایی:موقعیت دریاییموقعیت بری(خشکی)موقعیت استراتژیکدوم. وسعت سرزمینسوم. توپوگرافیچهارم. شکل کشور پنجم. اقلیم یا آب و هواششم. منابع زیرزمینی

اسلاید 19: عوامل موثر در تعیین ژئوپولیتیک منطقه ای و جهانیب. عوامل متغیرجمعیتبعد کمی جمعیتبعد کیفی جمعیتتکنولوژی

اسلاید 20: اول. موقعیت جغرافیاییمقدمه:موقعیت جغرافیایی هرکشوری(شامل موقعیت دریایی، هوایی، خشکی و استراتژیک) تاثیر غیرقابل انکاری در تعیین سیاستهای جغرافیایی آن در عرصه منطقه ای و رقابت یا همکاری آن با سایر دولتها دارد. این موقعیت به سه گونه تاثیر خود را بر جای میگذارد:1. موقعیت، تعیین کننده نوع اقتصاد ملی هر کشور: بر اساس موقعیت یک کشور است که آنرا صنعتی، کشاورزی، تجاری و یا معدنی اعلام میکنند. 2. موقعیت، تعیین کننده نوع قدرت ملی هر کشور: بر اساس موقعیت یک کشور است که آن را به عنوان قدرت زمینی، دریایی یا هوایی میشناسند. به عنوان مثال: کشورهای جزیره ای همانند انگلستان و ژاپن دارای نیروی دریایی مجهز و قدرتمندی میباشند و کشورهایی با قلمروی وسیع زمینی، دارای نیرو و قدرت زمینی قدرتمندی هستند.

اسلاید 21: اول. موقعیت جغرافیایی3. موقعیت، تعیین کننده دیپلماسی و سرنوشت سیاسی هر کشور: 3-1.جغرافیای ممتاز ایران به عنوان پل ارتباطی میان متفقین با وجود اعلام بیطرفی رضا شاه، انگیزه اشغال نظامی ایران و تقسیم تجزیه عملی آن به دو بخش شمالی(در اختیار روسها) و جنوبی(در اختیار انگلیسیها) در اواسط جنگ دوم جهانی به شمار میرود. 3-2. لهستان در اروپا نیز به علت محصوریت توسط دولتهای نیرومندی مانند روسیه، پروش و اتریش بارها میان این دولتها تقسیم شد تا جایی که برای 123 سال تا پایان جنگ اول جهانی از نقشه اروپا محو شده بود. در مقابل، کشورهای اسکاندیناوی مانند سوئد و کشورهای جنوب غربی اروپا مانند اسپانیا از گزند تاخت و تازهای دولتهای درگیر نزاع در اروپا در امان ماندند.

اسلاید 22: موقعیت دریاییموقعیت دریایی: از قدیمیترین دوران تا به امروز، دسترسی به دریا یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار بر توسعه و توسعه طلبی کشورها بوده است. حتی تصور همواره این بوده است که در اختیار داشتن آبهای آزاد، شرط ضروری و اجتناب ناپذیر برای مبدل شدن به یک قدرت جهانی است. به عنوان نمونه: بیشتر پژوهندگان، اختلاف تاریخی روس ها با عثمانی را بر سر تصرف و تسلط بر تنگه های داردانل و بسفر(استراتژی تسلط بر بغازها)، مداخله نظامی شوروی سابق در افغانستان در زمانه جنگ سرد،دنباله همان دغدغه تاریخی روسیه تزاری برای دسترسی به آبهای گرم میدانند که البته این رقابت در مقاطع مختلف تاریخی، به انواع مختلف تکرار شده است.

اسلاید 23: انواع موقعیت دریایی موقعیت دریایی جزیره ای:کاملترین شکل موقعیت دریایی است که در آن برقراری ارتباط زمینی با آن جز از طریق آب ممکن نیست. به عنوان نمونه: ژاپن و انگلستان و همه جزایر جهان دارای نقش جغرافیایی راهبردی «ژئوپولیتیکی» هستند. البته همین موقعیت جزیره ای در صورت عدم تجهیز نیروی دریایی از سوی کشور دارنده آن موقعیت، امکان محاصره دریایی را توسط قدرتهای رقیب فراهم میکند.موقعیت دریایی ساحلی: حالتی است که طی آن شکل هندسی مرزِ دارای تماس با خشکی، محدب باشد و شکلی شبه جزیره ای پیدا کرده باشد. موقعیت ساحلی همواره با مناطق حوزه نفوذ قدرتهای ساحلی همپوشانی و تداخل دارد. مثال: کشور هند.

اسلاید 24: موقعیت بری یا مرکزی و انواع آنموقعیت بری(خشکی): منظور از این موقعیت، کلیه سرزمینها و کشورهایی است که محصور در میان خشکیها بوده و نمیتوانند به طور مستقیم به آبهای آزاد راه یابند:موقعیت بری مکمل راهبردی-جغرافیایی همسایگان: ثبات و امنیت کشورهای دارای این موقعیت،همواره شکننده و در معرض تهدید است. چرا؟ این کشورهای اینچنینی نوعی حیات خلوت برای سیاستها و راهبردهای استراتژیک همسایگان قدرتمند خود به شمار میرود. به عنوان مثال: کشور افغانستان که یک مکمل جغرافیایی-راهبردی برای شوروی سابق به شمار میامد، همواره در معرض اشغال آن قرار گرفت.موقعیت بری عدم مکمل راهبردی-جغرافیایی همسایگان: به کشوری گفته میشود که یا مکمل راهبردی کشور قدرتمندی قرار نمیگیرد یا اگر قرار میگیرد در همسایگی یک کشور آرام و تقریبا همسطح از لحاظ نظامی -امنیتی قرار میگیرد. کشور کوهستانی سوییس مثال خوبی از چنین موقعیتی است که مکمل راهبردی فرانسه در غرب و آلمان در شرق به شمار میرود.

اسلاید 25: بسم الله الرحمن الرحیم

اسلاید 26: خرد نه در خانه کوچک و خودخواه عقل، بلکه در دامان گسترده و پرمهر عشق پرورش مییابد.

اسلاید 27: موقعیت استراتژیکمنظور از موقعیت استراتژیک، نقاط و مناطق ویژه ای هستند که از موقعیت حساسی برخوردار بوده و محل اجرای سیاستهای راهبردی به شمار میروند چراکه نقش ارتباطی منحصر به فردی دارند. تقریبا 14 نقطه استراتژیک در سطح کره زمین مورد شناسایی قرار گرفته اند که تنگه هرمز و کانال پاناما نمونه هایی از آن هستند.نکته اول:نقش ارتباطی و استراتژیک نقاط جغرافیایی هرگز ثابت نیستند و برخی عوامل کیفی و کمی(حوادث طبیعی مانند زلزله های شدید، جابجایی های آب و هوایی در طول زمانهای طولانی، تکنولوژی بشری و ...) از میزان استراتژیک بودن آنها میکاهند یا بر آن میافزایند.نکته دوم:ارزش نقاط شناسایی شده استراتژیک یکسان نیست زیرا برخی فقط دارای ارزش نظامی یا اقتصادی یا ... هستند اما برخی دیگر چند نوع ارزش را در خود جمع کرده اند.

اسلاید 28: دوم. وسعت سرزمین(کشور) معمولا اعتقاد رایج آن است، کشورهای وسیع تر، میل و گرایش شدیدتری برای در پیش گرفتن استراتژیهای جهانی مانند استراتژی سلطه بر جهان دارند. بسیاری از ابرقدرتها معمولا وسیع هستند. مثال: روسیه، ایالات متحده، چین، کانادا، برزیل، هند .نکته: البته کشور کوچک انگلستان در این خصوص یک استثناء به شمار میرود.

اسلاید 29: دوم. وسعت سرزمین(کشور)از حیث حقوقی: وسعت سرزمین شرط تشکیل یک کشور یا دولت به حساب نمی آید بنابراین اطلاق عنوان دولت هم به موریس با مساحت حدود دو میلیون و نیم کیلومتر مربع تعلق میگیرد و هم به روسیه یا ایالات متحده آمریکا، کانادا، برزیل یا .... .از حیث قدرت و سیاست: وسعت سرزمینی تاثیر غیرقابل انکاری بر سرنوشت سیاسی یک کشور در عرصه سیاست بین الملل دارد. به عنوان نمونه وسعت خاک تاثیرات مثبتی در حفظ تمامیت ارضی یک کشور و ضریب امنیت ملی آن دارد. یک مثال تاریخی: وسعت خاک کشور روسیه باعث شد که این کشور بتواند در دو مقطع تاریخی یکی در زمان حمله ناپلئون بناپارت(1812م) و دیگری در زمان هجوم نیروهای آلمان نازی(22 ژوئن 1941)، خطوط مواصلاتی دشمن را پراکنده ساخته و آنها را به مدد سرمای سخت زمستان وادار به عقب نشینی کند.نتیجه گیری: طبق رویکردهای جدید ژئوپولیتیکی، وسعت سرزمینی ارزش ذاتی و ماهوی ندارد بلکه تنها در کنار سایر عوامل مهم ژئوپولیتیکی مانند جمعیت(مثلا توزیع متناسب و متعادل جمعیت در گستره یک کشور)،حکومت(سازمان سیاسی)، اقتصاد سازمان یافته، شبکه منظم و موثر ارتباطات و حاکمیت موثر است که میتواند به یک مزیت تبدیل شود.

اسلاید 30: سوم. وضع توپوگرافیتعریف توپوگرافی: به شکل خارجی یک سرزمین یا کشور یا همان هندسه سرزمین اطلاق میشود که شامل موضوعات مختلفی از جمله مرزها، شبکه آبها و وضع ناهمواریها میشود.شکل مرزهایک پرسش: اساس و مبنای شکل گیری مرزها و خط سیر تغییرات آنها چه مواردی است؟میراث تاریخیموافقت نامه ها و مقاوله نامه هادرگیریهای نظامی

اسلاید 31: اشکال سه گانه مرزیمرزهای محدب: برآمدگیهای مرزی را میگویند.داخل کشور خارج کشور

اسلاید 32: اشکال سه گانه مرزیمرزهای مقعر: فرورفتگی های مرزی را میگویند.داخل کشور خارج کشور

اسلاید 33: اشکال سه گانه مرزیمرزهای مستقیم(ایستاده):داخل کشور خارج کشور

اسلاید 34: رابطه میان امنیت کشورها و شکل مرزهاچه ارتباطی میتوان میان اشکال مرزی مذکور و امنیت سرزمینی یک کشور برقرار کرد؟

اسلاید 35: امنیت مرزی به ترتیب از مرزهای محدب تا مرزهای مقعر سیر نزولی دارد. این به آن معناست که بیشترین امنیت سرزمینی(مصون بودن در مقابل حمله احتمالی خارجی) در مرزهای مقعر قابل مشاهده است و کمترین امنیت در مرزهای محدب. امنیت مرزهای ایستاده یا مستقیم نیز در یک وضعیت بینابینی قرار دارد. مرزهای محدب(برآمدگیهای مرزی)، انگیزه تهاجم نظامی توسط همسایگان مجاور را برای حمله دوچندان مینماید. دو مثال:در حمله عراق به ایران در شهریور 1359، بیش و پیش از هر چیزی، مرزهای برآمده کشور دستخوش آفند(حمله نظامی) عراق گردید. این مرزهای محدب عبارتند از: برآمدگی مرزی قصر شیرین، برآمدگی نفت شهر و سرانجام برآمدگی مهران.مرزهای طولانی محدب کشور لهستان آن را همواره در مقابل تهاجم مهاجمان شرقی(روسها) و غربی(آلمانها) در طول جنگ جهانی اول و دوم آسیب پذیر کرده بود. در مجموع: مرزهای محدب یک کشور موجب میشود که در ابتدا و شروع درگیری نظامی، ابتکار عمل در دست کشور مهاجم باشد و در مقابل کشوری که از چنین امتیازی برخوردار نیست سعی میکند در شروع بحران، این ابتکار عمل را از طرف مقابل بگیرد.

اسلاید 36: شبکه آبها(رودخانه ها)هرچند با پیشرفت تکنولوژیهای ارتباطی(راه آهن، مخابرات و ....)، رودخانه ها اهمیت سابق ارتباطی و جغرافیایی خود را از دست داده اند اما به چند دلیل همچنان تاثیرگذاری خود را دارند:اولا: در مقیاسهای کوچک عملیات نظامی، هنوز دارای اهمیتند. مثال: اهمیت استراتژیک اروند رود در جنگ ایران و عراق؛ ثانیا:رودخانه ها میتوانند مزیتی اقلیمی- استراتژیک برای امتیازگیری یک کشور از کشور دیگر قلمداد شوند. مثال: ترکیه از رودخانه دجله که از خاک این کشور سرچشمه میگیرند و وارد سوریه و عراق میشوند به عنوان یک امتیاز در تعامل سیاسی با این دو کشور استفاده کرده است.ثالثا: رودخانه ها در طول تاریخ بر روند وحدت برخی کشورها مانند فرانسه و آلمان تاثیر داشته اند. اما چگونه؟ پیش فرض اساسی در این بخش آن است: هر جا رود و رودخانه ای وجود داشته باشد، مراکز جمعیتی، شهری، سیاسی و اقتصادی نیز وجود خواهد داشت.

اسلاید 37: وحدت ملی در فرانسهگفته میشود یکی از علتهای تسهیل کننده وحدت ملی در کشور فرانسه(خیلی زودتر از آلمان)، گسترش کم و بیش متوازن حوضه رودخانه های بزرگ آن کشور به شکل چتری به طرف شمال و مغرب از یک سو و نیز جریان عمده این رودخانه ها در یک ناحیه مرکزی از سوی دیگر بوده است. همین گسترش متوازن رودخانه ها در پهنه خاک یک کشور و نیز وجود یک ناحیه مرکزی در حوضه رودخانه های بزرگ موجب تمرکز فعالیتهای اقتصادی و سیاسی در مرکز یک کشور میشود.وحدت ملی آلمانگفته میشود یکی از علل عمده تاخیری که در روند وحدت آلمان وجود داشته است، شکل و جهت رودخانه های آن است: در آلمان رودخانه های رُن، اودِر، وزر(Veser) و اِلبا(Elba) تنها به طرف شمال و به موازات یکدیگر در جریان هستند و فاقد هرگونه مرکزیتی در آلمان میباشند. در نتیجه شاهد فقدان یک مرکزیت صنعتی، اقتصادی و سیاسی در آلمان و به تاخیر افتادن روند وحدت در این کشور بوده ایم.

اسلاید 38: بسم الله الرحمن الرحیم

اسلاید 39: تنها کاغذهایی قاب گرفته میشوند و به دیوار آویخته میگردند که چیزی برای یادگرفتن بر روی آنها نوشته شده باشد. کاغذ سفید را هیچ کس قاب نمیکند.

اسلاید 40: وضع ناهمواریهاتاثیر ارتفاعات بر شیوه تولیدی –اقتصادیتاثیر ارتفاعات بر احتمال اشغال نظامیتاثیر ارتفاعات بر یکپارچگی ملیتاثیر ارتفاعات بر فرهنگ و هویتتاثیر ارتفاعات بر عضویت در سازمانهای بین المللی

اسلاید 41: وضع ناهمواریها و مسائل سیاسی اقتصادیتاثیر ارتفاعات بر شیوه تولیدی –اقتصادیاستقرار یک کشور در یک موقعیت کوهستانی موجب تحمیل برخی محدودیتها در میزان و سرعت ارتباطات زمینی(جاده ای- ریلی) و حتی هوایی میشود. پایین آمدن سرعت ارتباطات موجب کاهش احتمال راه اندازی صنایع سنگین در مناطق کوهستانی و در عوض استقرار صنایع سبک در این مناطق میگردد.تاثیر ارتفاعات بر مسئله اشغال نظامیکشورهای کوهستانی بواسطه برخورداری از مزیت ارتفاعات و صعب العبور بودن از ضریب امنیتی بالاتری از حیث اشغال نظامی برخوردارند: یعنی اشغال ناپذیرترند.

اسلاید 42: تاثیر ارتفاعات بر یکپارچگی ملیارتفاعات موجب کاهش یا قطع ارتباط دو مجموعه جمعیتی در طرفین ارتفاعات میشوند و در نتیجه احتمال جدایی طلبی را در میان جمعیت ورای ارتفاعات افزایش میدهد. این احتمال علی الخصوص با توجه به تفاوت میان سطح امکانات و تکنولوژی میان دو طرف ممکن است افزایش بیشتری نیز پیدا کند. بنابراین میان گرایشات جدایی طلبانه و مناطق کوهستانی ارتباط مستقیم وجود دارد.(در تاریخ سیاسی جدایی طلبی، معمولا در چه مناطقی گرایشات تجزیه طلبانه وجود داشته است؟در اروپا، جدایی طلبی مناطق کوهستانی سودت در غرب چکسلواکی؛ و در ایران مناطقی کوهستانی در غرب و شمال غرب کشور از استعداد تجزیه طلبی برخوردار بودند.)

اسلاید 43: تاثیر ارتفاعات بر فرهنگ، هویت و دینارتفاعات(ناهمواریها) میتوانند به عنوان مانعی طبیعی در راه گسترش یک مذهب، فرهنگ و هویت عمل کنند و دو فرهنگ، هویت یا مذهب کم و بیش متفاوت در طرفین ارتفاعات ایجاد نمایند. چند مثال تاریخی: ارتفاعات پیرنه به عنوان دیوار عظیمی بین فرانسه و اسپانیا در قرن هفتم میلادی مانع از نفوذ اسلام از اسپانیا به داخل خاک فرانسه گردیدند

اسلاید 44: تاثیر ارتفاعات بر عضویت در سازمانهای بین المللیگاهی اوقات وجود ارتفاعات تاثیر غیرقابل انکاری بر سرنوشت سیاسی یک کشور به عنوان عضو یک نهاد یا سازمان بین المللی در صحنه بین المللی میگذارد. به عنوان نمونه پذیرش عضویت ایتالیا در سازمان ناتو تا حد زیادی مرهون و مدیون وجود ارتفاعات استراتژیک «آپنین» در این کشور است که میتوانند به عنوان محلی برای نصب دستگاه های کنترل کننده(observation post) برای رصد و کنترل اهداف جاسوسی و ضدجاسوسی مورد بهره برداری اعضای ناتو قرار بگیرد.

اسلاید 45: چهارم: شکل کشور منظور از شکل کشور: شکل هندسی کشور را میگویند که بواسطه فاصله قطرهای یک کشور از مرز تا مرکز جغرافیایی آن است.مهمترین و تاثیرگذارترین تاثیر شکل هندسی کشور: در نحوه اعمال قدرت حکومت مرکزی در پهنه کشور است. بدین معنا که گاه شکل کشور به گونه ای است که فاصله پایتخت از شهرهای استراتژیک و مرزها دور است و همین مسئله در اعمال موثر و به موقع حاکمیت تاثیر میگذارد: مثال: فاصله زیاد مسکو از مرزهای روسیه و برخی شهرهای صنعتی نمونه ای از این مشکل خصوصا در مورد اعمال حاکمیت در مرزهای جنوب غربی آن بوده است.

اسلاید 46: اشکال پنج گانه کشور:کشورهای طویل یا بلند(elongated)کشورهای دایره ای یا مدور(compact)کشورهای دارای زائده یا دنباله(protruded)کشورهای پاره پاره(fragmented)کشورهای منگنه ای یا محیطی(perforated)

اسلاید 47: کشورهای طویل یا بلند(elongated)کشورهایی که طول(درازای) آنها تقریبا 6 برابر متوسط پهنای آنها باشند. مثال: کشورهایی مانند شیلی، نروژ، سوئد، ایتالیا، پاناما، توگو، گامبیا.ضعف امنیتی کشورهای طویل: مهمترین چالش و آسیب پذیری امنیتی-نظامی این کشورها در مقابل حملات احتمالی است که به عرض آنها میشود(اشغال پذیر بودن کشور از عرض کشور)

اسلاید 48:

اسلاید 49:

اسلاید 50: کشورهای دارای زائده یا دنباله(protruded)حالتی که در آن، بخشی از یک کشور به صورت دالان یا زائده وارد کشور دیگر شده باشد. مثال: افغانستان، برمه، تایلند، زئیر و نامیبیا.نکته: مشکل امنیتی احتمالی برای این کشورها در بخشهای از مرز که به صورت زائده دیده میشود ممکن است پیش بیاید.

اسلاید 51:

اسلاید 52:

اسلاید 53:

اسلاید 54: کشورهای دایره ای یا مدور(Compact)کشورهایی را میگویند که فاصله بین مرکز جغرافیایی آنها با مناطق مرزی(پیرامونی) آنها، در تمام جهات تقریبا یکسان و یکنواخت باشد. مثال: فرانسه، اروگوئه، بلژیک، لهستان، سودان، اوکراین و ... .

اسلاید 55:

اسلاید 56:

اسلاید 57:

اسلاید 58: کشورهای پاره پاره(fragmented)این نوع کشورها شامل دو یا چند قسمت از یکدیگرند که یا توسط آبهای بین المللی و یا خشکی از یکدیگر جدا شده اند. مثال چنین کشورهایی: اندونزی و فیلیپین. مهمترین مشکل امنیتی چنین کشورهایی: فقدان خطوط ارتباطی پیوسته در خشکی که خود میتواند بزرگترین مشکل را در دفاع سرزمینی برای آنها فراهم آورد؛ تقویت حس تجزیه طلبی در این کشورها مگر در مواردی که سطح بالایی از مهارت در میان شهروندان آن وجود داشته باشد.

اسلاید 59:

اسلاید 60:

اسلاید 61: کشورهای منگنه ای یا محیطی(perforated)کشورهایی که همه یا بخشی از یک کشور دیگر را در خاک خود جای داده است. مثال(1): کشور آفریقای جنوبی با پایتختی کیپ تاون که کشور لسوتو(lesotho) به پایتختی ماسرو را در در برگرفته است. مثال(2): ایتالیا که واتیکان سیتی(با برخورداری از سفرای مستقل) و سان مارینو را در برگرفته است.نکته اول:واتیکان، نام کشوری است مستقل که در درون شهر رُم در کشور ایتالیا جای دارد. واتیکان محل اقامت پاپ، رهبر کاتولیکهای جهان و مرکز کلیسای کاتولیک در جهان است.نکته دوم:جمهوری سان مارینو،کشوری است در جنوب اروپا، پایتخت آن شهر سان مارینو است. شهرت جهانی سان مارینو به قانون اساسی بسیار قدیمی این کشور است که در سال 1600 میلادی تدوین شده است.

اسلاید 62:

اسلاید 63:

اسلاید 64: پنجم: اقلیم یا آب و هوا(climate) برخی نویسندگان کوشیده اند تا میان ویژگیهای سیاسی جوامع مانند نوع حکومتها و توسعه سیاسی- اقتصادی و اقلیم آنها ارتباط منطقی پیدا کنند.اما چگونه میتوان میان اقلیم یا آب و هوا و سیاست در جوامع مختلف ارتباط معنادار برقرار کرد؟

اسلاید 65: مونتسکیو به دو صورت این ارتباط را برقرار کرده است: اولا: او در کتاب «روح القوانین»با به کارگیری اصطلاح «استبداد شرقی» کوشید به مقایسه حکومتهای آسیایی با اروپایی دست بزند: «آسیا همیشه امپراتوریهای بزرگ داشته است اما در اروپا امکان چنین امپراتوریهای پهناوری هرگز وجود نداشته است... در آسیا قدرت سیاسی همیشه باید استبدادی باشد، زیرا اگر یوغ تعبد و بردگی قوی نباشد، امپراتوری سرزمینهای پهناور تجزیه میشود». به عقیده وی این تفاوت را باید در تفاوت ویژگیهای جغرافیایی مشرق زمین با مغرب زمین دانست اما چگونه؟پاسخ: سرزمینهای وسیع در شرق امکان تمرکز قدرت و شکل گیری امپراتوریهای بزرگ و استبداد شرقی فراهم میاورد اما تقسیمات جغرافیایی در اروپا(سرزمینهای کوچک) مانع تمرکز قدرت(استبداد) و زمینه ساز رشد قریحه آزادی در میان اروپاییان شده است.

اسلاید 66: ثانیا: مونتسکیو معتقد بود: آب و هوای معتدل موجب تقویت روحیه نرم خویی و اعتدال گرایی در میان جوامع اروپایی شده است در حالیکه، اقلیم نسبتا خشک و آب و هوای بیابانی در برخی سرزمینهای شرقی و اقلیم بسیار خشک و سرد در برخی سرزمینهای دیگر شرقی امکان رشد و تقویت روحیه استبدادی را فراهم میکند. به ادعای وی، آب و هوای گرم و خشک، پرورش دهنده انسانها و حکومتهای مستبد و خودرأی و آب و هوای سرد و خشک زمینه ساز رشد و پروش انسانها و حکومتهای وحشی میشود.

اسلاید 67: کارل. ویتفوگل(Karl.A.Wifogel ) نیز همانند مونتسکیو کوشید تا میان خصوصیات جغرافیایی و برخی مقولات در سیاسی در جوامع شرقی ارتباط برقرار نماید. وی با تاکید بر مسئله «کمبود آب» در جوامع آسیایی در صدد توضیح مسئله به تعبیر خود «استبداد شرقی» برآمد. او استدلال کرد که در این جوامع به دلیل نیاز کشاورزی به سیستم آبیاری مصنوعی(قنوات، آب بندها و کانالهای هدایت آب) و ناتوانی مالکان خصوصی منفرد و جماعات دهقانی در احداث و نگهداری چنین سیستمهایی به ناچار دولت در امر تولید دخالت کرده است.از جمله اینکه دولت وظیفه احداث و حفظ شبکه های آبیاری را به دست گرفته است. این موضوع به نوبه خود به تحکیم و تداوم قدرت اقتصادی دولت(مالکیت بر اراضی) و تفوق سیاسی آن(خودکامگی) انجامیده است.(وجود پدیده میرآب به همین مناسبت)

اسلاید 68: ششم: منابع زیرزمینیمنابع زیرزمینی یکی دیگر از عوامل جغرافیایی است که میتواند با شرایط سیاسی داخلی و خارجی یک کشور مرتبط باشد. به عنوان نمونه میتوان میان نفت به عنوان یک منبع انرژی زیرزمینی و دو مقوله اساسی در سطح سیاست داخلی و سیاست خارجی ارتباط برقرار کرد:نفت و رشد جامعه مدنیمعمولا وابستگی درآمدهای ملی یک کشور به فروش نفت، زمینه مساعدی را برای استقلال بیشتر دولت در عرصه سیاست داخلی و سیاست خارجی از جامعه مدنی خود فراهم میکند و از وزن جامعه مدنی در مقابل حکومت میکاهد.نفت و امنیت بین المللیمنظور از این بحث، تاثیری است که نفت میتواند بر روابط امنیتی برخی قدرتهای بزرگ با کشورهای نفت خیز(مانند کشورهای نفت خیز خاورمیانه) بگذارد. در این خصوص دو فرضیه مطرح است که ذیلا به آن اشاره خواهیم داشت:

اسلاید 69: فرضیه اول:وابستگی غرب و غولهای نظامی دنیا به نفت، موجب طمع ورزی آنها به تصاحب منابع نفتی در اقصاء نقاط دنیا و در نتیجه کاهش ضریب امنیت ملی کشورهای نفت خیز میگردد. به عنوان نمونه برخی از تحلیلگران سیاست بین المللی، انگیزه اصلی ایالات متحده از حمله به عراق در 2003 را وابستگی خاندان بوش به کارتلها و تراستهای نفتی ارزیابی کرده و منافع نفتی هیئت حاکمه وقت آمریکا را عامل نهایی این ماجراجویی قلمداد میکنند.فرضیه دوم:تامین امنیت انرژی و ثبات تامین انرژی یکی از اولویتهای اصلی سیاست خارجی قدرتهای بزرگ به شمار میرود. به عنوان نمونه کشورهای غربی در تعامل با کشورهای نفت خیز علی الخصوص در خاورمیانه همواره کوشیده اند امنیت خاورمیانه را با هدف تامین ثبات انتقال انرژی تامین کنند. در این فرضیه تاکید بر آن است که ناامنی و بی ثباتی طولانی در کشورهای نفت خیز به ضرر منافع استراتژیک غرب خواهد بود.

اسلاید 70: عوامل متغیر ژئوپلیتیکالف. جمعیتجمعیت انسانی در مکان و فضای جغرافیایی در ابعاد پنجگانه کمیت، کیفیت، حرکات، ترکیبات(ساختار) و الگوی پخش قابل توجه میباشد که این ابعاد تحت تاثیر شرایط زمانی و مکانی تغییر میکند. یعنی اینکه ارزش ژئوپلیتیکی این عوامل پنج گانه ثابت و لایتغیر نیست. به عنوان نمونه در بعد کمیت: جمعیت زیاد در یک کشور در شرایط جنگی و صلح ارزش ژئوپلیتیکی متفاوتی دارد. چگونه؟جمعیت زیاد(علی الخصوص جمعیت جوان) در دوران جنگ امتیاز به شمار میرود اما در دوران صلح در صورت غیرتولیدی و مصرفی بودن جامعه یک چالش به شمار می آید.

اسلاید 71: ابعاد پنجگانه جمعیتاول. بعد کمی جمعیتجمعیت زیاد در یک کشور هم میتواند ارزش ژئوپلیتیکی و قدرت ملی آن کشور را افزایش دهد و هم میتواند کاهش دهد. چگونه؟تراکم بالای جمیعتی در کنار سایر فاکتورها و متغیرها به عنوان عامل قدرت بخش نگریسته میشود و نمیتوان با قاطعیت درباره مطلوبیت یا عدم مطلوبیت آن سخن گفت: به عنوان نمونه، جمعیت زیاد اگر همچون ژاپن و چین از مهارتهای تولیدی و فرهنگ تولید ثروت ملی برخوردار باشند، منشاء قدرت ملی خواهد بود ولی اگر همچون بنگلادش و پاکستان از کیفیت پایین برخوردار باشد، پدیده سرباری و هزینه های مضاعف ملی را در پی خواهد داشت.به طور کلی نقاط ضعف و قوت جمعیت زیاد و کم:نقاط ضعف جمعیت بالا: (1)افزایش تراکم نسبی جمعیت(میزان جمعیت در یک وسعت معین) برابر است با کاهش سرانه فضای جغرافیایی و افزایش احتمال مشکلات اجتماعی- فرهنگی؛ (2)افزایش پدیده سرباری و افزایش نیروی کار نسبت به میزان واحدهای تولیدی و کاهش درآمد سرانه اقتصادی.

اسلاید 72: نقاط ضعف جمعیت پایین:(1)کاهش تولید اقتصادی بر مبنای کار نیروی انسانی(این مشکل در بسیاری از کشورهای اروپایی برخاسته از جنگ جهانی دوم وجود داشت به علت از میان رفتن نیروی کار فعال آنها در جنگ و روی آوردن آنها به نیروی کار انسانی وارداتی از کشورهای دیگر و در نتیجه افزایش پدیده مهاجرت و روی آوردن به استفاده از مهاجران به عنوان نیروی کار ارزان در صنایع خود؛(2)کاهش نیروی انسانی مورد نیاز در دفاع از کشور و سرزمین در مواقع وقوع جنگ و در نتیجه کاهش ضریب امنیتی کشور در برابر تهدید نظامی خارجی.نتیجه گیریهمانگونه که جمعیت زیاد با کیفیت پایین نقطه ضعف به شمار میرود، جمعیت خیلی کم با کیفیت بالا نیز نقطه ضعف محسوب میشود.

اسلاید 73: دوم. بعد کیفی جمعیتشاخصهای تعیین کننده کیفیت جمعیت:سلامتسطح تحصیلاتسطح زندگیباورهای عمومی

اسلاید 74: 1. سلامتسلامت جسمی و روحی جمعیت یکی از شاخصهای تعیین کننده کیفیت جمعیت است. موضوعاتی در ذیل این شاخص کیفی مطرح میشوند عبارت است از: میزان امید به زندگی؛ نسبت تخت بیمارستانی و پزشک به جمعیت؛درصد دسترسی به آب آشامیدنی و تسهیلات بهداشتی؛پایین بودن سطح مرگ و میر(علی الخصوص در میان مادران و کودکان) و ... .

اسلاید 75: 2. سطح تحصیلات در این شاخص موضوعات ذیل مطرح میشود:سطح سواد عمومیسطح تحصیلات دانشگاهی آموزشهای فنی و تخصصیمهارتهای زندگی(مانند برخورداری از خلاقیت، تفکر انتقادی، مهارت اخلاقی و درست زندگی کردن، مهارت دگرخواهی و ایثار و ...)یکی از مشکلات جهان سومیها مهاجرت بخشی از جمعیت نخبه گان دانشگاهی و دارای تحصیلات عالیه به کشورهای توسعه یافته است که از آن به پدیده فرار مغزها تعبیر و تفسیر میشود.

اسلاید 76: 3. سطح زندگی منظور از سطح زندگی عبارت است از سطح توسعه یافتگی یک کشور و شهروندان که با مقیاسهای ذیل سنجیده میشود:دسترسی شهروندان به نوآوریهای فنی و تکنولوژیکی مانند فناوری اطلاعات و ارتباطات؛میزان برخورداری از استانداردهای زیست-محیطی؛دسترسی به الگوهای پیشرفته آموزش و پرورش؛سطح حمل و نقل بهینه؛میزان برخورداری از مسکن مناسب؛نوع گذارندن اوقات فراغت.

اسلاید 77: 4. باورهای عمومی منظور از باورهای عمومی، عبارت است از باورهایی که در یک ملت یا جمعیت نهادینه شده است. نمونه هایی از این باورهای عمومی عبارتند از: ایثار و فداکاری(روحیه دگرخواهی در سطح اجتماع)؛ احساس مسئولیت اجتماعی و احساس وظیفه شغلی، کاری و علمی؛اعتماد به نفس ملی؛همبستگی اجتماعی و ....باورهای عمومی فوق موجب افزایش قدرت ملی میگردد و فقدان آنها موجب تضعیف انسجام ملی و قدرت ملی میشود.

اسلاید 78: سوم. حرکات جمعیتجمعیت مانند یک موجود زنده، موجودی است متحرک که تحت تاثیر برخی عوامل مانند جابجایی مکانی یا مهاجرت دائما تغییر میکند. مهاجرت میتواند به دو شکل مهاجرت داخلی و مهاجرت خارجی رخ دهد:از حیث اقتصادی، مهاجرتها در اصل، ضعف اقتصادی مبدأ مهاجرت(کشور یا ناحیه مهاجرگریز) و تقویت اقتصادی مقصد مهاجرت(کشور یا ناحیه مهاجرپذیر) را در پی دارد. مثال: رونق اقتصاد آلمان توسط ترکهای ترکیه. از حیث اجتماعی و سیاسی- امنیتی، مهاجرت چه در سطح داخلی و چه در سطح بین المللی، موجب تغییر ترکیب قومی،مذهبی و اجتماعی مبدأ و مقصد و بهم خوردن موازنه جمعیت هم در کشور مبدأ و هم در کشور مقصد و نهایتا توسعه تضادهای اجتماعی-هویتی و سیاسی و چالشهای امنیتی میگردد. چند مثال:

اسلاید 79: توسعه تضادهای هویتی-اجتماعی در جوامع اروپایی میان سیاه پوستان مهاجر در حومه پاریس و جامعه و حکومت فرانسه؛هراس از گسترش اسلامگرایی(Islamism) در جامعه چندفرهنگی(multicultural society) و مهاجرپذیر انگلیس. به طور کلی مهاجران با خود فرهنگ، مذهب، زبان و هویت جدیدی را وارد جامعه مهاجرپذیر مینمایند؛مسئله ممنوعیت حجاب در برخی کشورهای اروپایی مانند هلند، آلمان، بلژیک و انگلیس خود نشان دهنده واکنش جامعه و حکومت در شرایط ورود یک مذهب، فرهنگ جدید دارد.

اسلاید 80: چهارم. الگوی پخش جمعیتجمعیت در مکانهای و فضاهای جغرافیایی به طور متعادل توزیع و پخش نمیشود. الگوی نامتعادل پخش جمعیت خود ناشی از وضعیت نامتعادل پخش منابع، امکانات و فرصتهای اقتصادی، صنعتی و ... است که میتواند منتهی به مشکلات امنیتی خاص شود:جمعیت متراکم در فضای محدود جغرافیایی موجب تشدید رقابتهای اجتماعی میشود و جمعیت کم در فضای وسیع جغرافیایی نیز به نوبه خود موجب دشوار شدن مدیریت امنیتی در مناطق وسیع و کم جمعیت میگردد. در چنین شرایطی، حکومتها تلاش میکنند به الگوی متعادلتری از پخش جمعیت از طریق توزیع عادلانه تر منابع و امکانات و فرصتهای اقتصادی-صنعتی و اجتماعی- سیاسی برسند. مثال: تلاش دولت برای اعطای تسهیلات ویژه برای تشویق مهاجرت معکوس از کلان شهرها به شهرهای کوچک و شهرها به روستاها.

اسلاید 81: پنجم.ترکیب جمعیتترکیب جمعیت را میتوان در شاخه های مختلف مورد ارزیابی قرار داد:ترکیب سنی جمعیتترکیب جنسیتی جمعیتترکیب قومی- زبانی جمعیتترکیب شغلی جمعیت

اسلاید 82: ترکیب سنی جمعیت معمولا ترکیب سنی جمعیت هر کشور را بر اساس گروه های سنی 15 ساله به 5 طبقه یا گروه سنی تقسیم و گروه بندی میکنند: گروه سنی اول: تا 15 سال؛ گروه سنی دوم: از 15 ساله تا 30 ساله؛ گروه سنی سوم: 30 ساله تا 45 ساله؛گروه سنی چهارم: 45 ساله تا 60 ساله؛گروه سنی پنجم: 60 ساله تا 75 ساله.گروه سنی دوم( 15 تا 30 ساله)، معرف ترکیب و بافت جمعیتی جوان است که از لحاظ ژئوپلیتیکی دارای سه معنای ذیل است:پتانسیل بالای برای در اختیار داشتن یک نیروی دفاعی جوان؛ظرفیت و توان بالقوه برای تولید ثروت و تولید اقتصادی موثر؛تعهد و هزینه تحمیل شده به حکومت برای تامین شرایط بهینه اقتصادی و اجتماعی.

اسلاید 83: طبقه بندی دیگر از ترکیب سنی جمعیت موسوم به ساختمان جمعیت است:گروه سنی اول: 5-14 ساله؛گروه سنی دوم: 15-64 ساله؛گروه سنی سوم: بالاتر از 65 ساله.گروه سنی دوم، جمعیت فعال یک کشور قلمداد میشود که: اولا در کشورهای پیشرفته به خوبی وارد چرخه اقتصاد و صنعت میشود اما در کشورهای توسعه نیافته اینگونه نیست؛ ثانیا: بار زندگی یا بار تکفل سایر گروه های سنی اول و دوم را به دوش میکشد. بر این اساس، هرچقدر نسبت جمعیت فعال یک کشور به سایر گروه های سنی بیشتر باشد، بار تکفل کمتر و اقتصاد کشور قوی تر خواهد بود.نکته مهم: ساختمانهای بسیار جوان(گروه سنی 5 تا 14 سال) و بسیار پیر(گروه سنی 65 سال به بالا)، به دلیل بالا بودن میزان سرباری و بار تکفل، تاثیر منفی بر قدرت ملی دارند. مثال: ژاپن و برخی کشورهای اسکاندیناوی مانند سوئد در شرایط کنونی دارای ساختمان پیر است که این مسئله میتواند تاثیرات خاص خود را داشته باشد.

اسلاید 84: ترکیب جنسیتی جمعیت منظور از ترکیب جنسیتی عبارت است از سهم هر یک از دو جنس زن و مرد تقسیم بر کل جمعیت. بر اساس یک توافق، نسبت جنسیتی، تعداد زنان در مقابل هر 100 نفر مرد را منعکس میکند که در کشورهای مختلف بین 90 تا 110 نفر زن در مقابل هر 100 مرد تفاوت میکند.نکته اول: معمولا در سنین پایین تر، تعداد پسران بیشتر از دختران میباشد(حدود 105 تولد پسر در برابر 100 تولد دختر) اما در سنین پیری، تعداد زنان بیشتر از مردان میباشد. چرا؟ پاسخ: اولا، عمر متوسط زنان بیشتر از مردان است؛ ثانیا: مخاطراتی مانند جنگ، آلودگی هوا در شهرها و ... مردان را بیش از زنان در معرض تهدید و آسیب قرار میدهد.نکته دوم: خارج شدن نسبت جمعیتی میان زنان و مردان از حد تعادل میتواند مشکلات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خاصی را بر جامعه تحمیل نماید. مثالهای تاریخی:

اسلاید 85: ترکیب جنسیتی جمعیت مثال اول: به هم خوردن نسبت جنسیتی در جوامع اروپایی پس از جنگ اول جهانی(فزونی پیدا کردن محسوس جمعیت زنان به مردان)، موجب تشدید حضور اجتماعی- سیاسی زنان در این جوامع، و طرح مباحثی مربوط به حقوق اجتماعی زنان و تقویت مباحث فمنیستها گردید؛مثال دوم: بهم خوردن تعادل در ترکیب جنسیتی دانشجویان در دانشگاه ها در جامعه کنونی ایران سه پیامد اصلی خواهد داشت:جنسیتی که قانونا و عرفا مخارج زندگی بر عهده آن است(مردها)، بازارهای کار را از دست میدهد مخصوصا که انگیزه خانمها از احراز شغل، فقط اقتصادی نیست؛تثبیت شأن اجتماعی زنان شاغل در مقایسه با مردان محروم مانده از تحصیل موجب افزایش توقعات زنان، افزایش سخت گیری در ازدواج و افزایش سن ازدواج میشود که به نوبه خود مشکلات اجتماعی – فرهنگی خاص خود را به دنبال خواهد داشت؛رشد پدیده نوزدان شیرخوارگاهی و کودکان مهد و در نهایتا محرومیت عاطفی آنها به علت شاغل بودن هر دو طرف در خانواده ها.

اسلاید 86: ترکیب قومی- زبانی جمعیت ترکیب قومی – زبانی معرف نوع توزیع جمعیت بین گروه های قومی، فرهنگی و زبانی متفاوت است. ترکیب قومی چرا دارای اهمیت ژئوپلیتیک است؟اقلیتهای قومی – زبانی در یک کشور خودبخود دارای ماهیت و کارکرد سیاسی- امنیتی هستند یعنی میتوانند بالقوه به چالشی امنیتی علیه حکومت مرکزی تبدیل شوند.اقلیتهای قومی-زبانی تجزیه شده بین کشورها، همواره به عنوان عاملی برای اعمال فشار سیاسی از سوی یک کشور به علیه کشوری دیگر یا وجهی برای مصالحه مورد بهره برداری و سوء استفاده قرار بگیرند. مثال: مسئله کردها در مناسبات ایران و عراق

اسلاید 87: ترکیب شغلی جمعیت این ترکیب معرف نوع توزیع نیروی انسانی و جمعیت فعال و شاغل جامعه بین گروه های عمده اشتغال میان چهار گروه عمده شغلی است: کشاوزیصنعت خدماتاطلاعات و ارتباطاتاین ترکیب به سمت هر کدام از یک از این چهار گروه که میل کند، معرف مشخصات ژئوپلیتیکی(جغرافیای انسانی) آن خواهد بود. مسئله مهم این است که باید میان سه گروه، نوعی تعادل وجود داشته باشد تا ترکیب شغلی جمعیت مبنایی را برای قدرت یابی ملی فراهم نماید. این بدان معناست که یک کشور ضرفا صنعتی یا صرفا مبتنی بر کشاورزی یا صرفا مبتنی بر زیرساختهای اطلاعاتی و ارتباطاتی نمیتواند زمینه ساز قدرت ملی باشد.