حمام

حمام

اسلاید 1: d

اسلاید 2: حمامزیر نظر استاد ارجمند : مهندس یزدان پرستتهیه و تنظیم : افسانه حسن آبادیبهناز حیدری

اسلاید 3: فهرست : 1. سابقه تاریخی2. دوره اشکانی3. دوره اسلامی4. معماری حمام5. فضاهای دیگر6. ارتباطات7. عمل نورگیری و تهویه حمام8. موقعیت حمام در بافت شهری9. سیستم گرمادهی10. تزیینات حمام ها11. حمام گنجعلی خان

اسلاید 4: سابقه تاریخی :در بین اقوام مختلف از قدیم الایام آئین شستشو از اهمیت به خصوصی برخوردار بوده است در ایران نیز از روزگاران کهن شستشوی بدن از دو نظر اهمیت ویژه ای داشته است نخست از نظر پاکی جسم ودیگر از نظر پاکی روانمراسم شستشو در ایران به پیش از زمان زردتشت میرسدطبق آئین زردتشنی پیش از برگزاری هریک ازنمازهای متداول روزانه موظف بودند قسمتهایی از بدن را که با همئا در تماس بود شست شو نمایند علی رغم این گونه نوشته ها اطلاعات در مورد حمام ها و نحوه معماری آن در ایران باستان اندک است

اسلاید 5: کاوش های باستان شناسی سالهای اخیر در تخت جمشید موید آن است که در زمانهخامنشیان استفاده از نوعی حمام متداول بوده است.در کائشهای تخت جمشید بقایای یکی از حمام های خصوصی این دوره در یکی از کاخ ها ی ان کشف گردیده است.این حمام از دو بخش داخلی و خارجی تشکیل شده که توسط پله ای از یکدیگر متمایز میشودحمام مزبور دارای محوطه کوچکی به اندازه 1/75*2/25 متر بوده ودر وسط آن چاه حمام قرار داشته است روی چاه با آجر مشبک به ابعاد 55 *55 سانتیمتر پوشانده شده و فاضلاب حمام از روی آجر مشبک به داخل چاه سرازیر میشده است

اسلاید 6: دوره اشکانیاستفاده از حمام های خصوصی در دوره اشکانی متداول بوده و نمونه ی جالبی از آن در کاخ آشور کشف گردیده است

اسلاید 7: دوره اسلامی:پاکی وطهارت در آئین اسلام از اهمیت ویژه ای برخوردار گردیده و وضو و شستشو ی پنج گانه در روز علاوه بر جنبه مذهبی از نظر بهداشتی هم اهمیت فوق العاده ای یافت و به این ترتیب فضای شست شو یعنی از حمام ها از همان آغاز در میان فضاهای معماری شهری از اهمیت ویژه ای برخوردار شد.طبق منابع تاریخی بسیاری از معماران و استادکاران گرمابه های کوفه و بصره در قرون نخستین اسلامی ایران بودند مانند حمام حاجی سیاه اسواری در بصرهدوره عباسیان: ایجاد حمام ها در شهرهای مختلف رو به گسترش نهاد و طبق مدارک تاریخی در قرن پنجم وششم هجری در قاهره 1170 حمام وجود داشت دوره آل بویه: حمام عمومی در شهرها و به احتمال قوی در روستاها به تعداد کافی وجود داشته است

اسلاید 8: دوره سلجوقی: که عصر شکوفایی معماری اسلامی است تحولات چشمگیری در ایجاد بناههای عام اامنفعه مانند گرمابه ها به چشم میخورد کاوش های باستان شناسی در شهر معروف اسلامی جرجان منجر به کشف یکی از حمام های این دوره گردید بقایای این حمام در کنار یکی از خیابان های اصلی شهر قرار گرفته و با مسالح ساختمانی آجر آهک و گچ ساخته شده است.کانالهای متعددی از آجر برای آب و فاضلاب تعبیه شده وآن بوسیله ی تنبوشه های سفالی به داخل گرمابه جریان داشته است.دوره ایلخانی: در این دوره نیز مانند دیگر فعالیت های معماری برای ایجاد بناهای عام المنفعه حمام های زیادی در شهر ها و روستاها بویژه در شهرهای مورد علاقه حکمرانان ایلخانی مانند تبریز و مراغه و اردبیل و سلطانیه ایجاد گردید. دوره صفوی: در این دوره ایجاد حمام ها در تمامی شهرهای ایران رو به گسترش نهاد.از جمله حمام های زیبای عصر صفویه میتوان به حمام گنجعلی خان اشاره کرد که نشان دهنده ذوق معماران و هنرمندان این دوره است. بعد از عصر صفوی احداث حمام به شیوه گذشته ادامه یافت و نمونه های زیبایی مانند حمام وکیل در شیراز ایجاد گردید.

اسلاید 9: معماری حمام:عوامل متعددی در شکل گیری فضاها وبخشهای حمام نقش داشتند که مهمترین آنها عبارتند از:1-تنظیم دما و رطوبت2-مسیر دسترسی وقرارگیری در داخل یک بافت شهری3-دسترسی به آبهای روان وایجاد راههای خروجی برای فاضلاب

اسلاید 10: فضاهای اصلی هر حمام:1-بینه: این فضا از نظر مساحت و تزئینات از سایر فضاها مشخص تر بوده وعموما به شکل هشت گوش و چهارگوش ساخته میشده است و در اطراف آن سکوهای نشیمن و رخت کن و درزیر سکوها حفره های جای کفش تعبیه شده و در بالای سقف گنبدی شکل حمام ها انواع نورگیرها قرار داشت.2-میان در: در اینجا یک یا دو سکو جهت انداختن لنگ واسباب حمام داشته ومعمولا راه دستشویی از همین میان در بوده است.3-گرمخانه: فضای داخل گرمخانه به چند محل جهت کیسه کش تمیزکردن و خزانه ها تقسیم میشده است.

اسلاید 11: فضاهای دیگر:درحمام های بزرگ علاوه بر گرمخانه محلی برای آب بازی و شنا بوده است.در حمام های اصفهان و کرمان استخری بزرگ برای این منظور میساختند.هر حمام متناسب با خودش آب ریز داشت که با راهرویی نسبتا طولانی به میان در وصل میشده است.

اسلاید 12:

اسلاید 13: ارتباطات:در اغلب حمام ها مسیر دسترسی به سه فضای اصلی یاد شده با طراحی جالبی انجام میگرفته است به این ترتیب که هر فضا بوسیله ی راهرو و هشتی از فضای دیگر متمایز میشده تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور تنظیم گردد به این طریق میتوانستند از بیماری و ناراحتی افراد به دلیل ورود به فضای گرم وخروج ناگهانی به فضای سرد تا حد زیادی بکاهد.

اسلاید 14:

اسلاید 15: عمل نورگیری و تهویه حمام ها:این اعمال توسط روزنه های متعدد صورت میگیرد بدین صورت که بابازو بسته کردن شیشه یا پنجره آن در فصولی از سال دما و رطوبت در داخل حمام ها تنظیم می گردید.نورگیری های دیوارهای جانبی پنجره های مشبک آجری یا کاشی بودند که در داخل شبکه آن شیشه بکارررفته است. روشن دان: نورگیریست که در مرکز گنبد قرارگرفته و امکان نصب پنجره و گل جام عمودی را درپشت بام سربینه و گرمخانه فراهم میکند.

اسلاید 16: حمام های عمومی به چند دسته تقسیم می شوند:نخست حمام هایی که به صورت متناوب در طی روز تبدیل به مردانه و زنانه می گشتند ویا چند روز هفته مختص مردان و روزهای دیگر برای استفاده زنان بوده است.گاهی اوقات حمام ها ی متصل به هم بنا میشد که یکی اختصاصی به مردان و دیگری مختص زنان بود مانند حمام علی قلی اقا بالاخره زمانی حمام ها متصل به هم احداث گردید که یکی برای استفاده مسلمین و دیگری برا ی غیر مسلمین تعلق داشت مانند حمام چهار فصل اراک

اسلاید 17: حمام علیقلی آقا

اسلاید 18:

اسلاید 19: موقعیت حمام در بافت شهر:عموما ایجاد حمام ها در یک مکان با توجه به تامین آب بهداشتی و خروج فاضلاب طراحی میشده است اهمیت شستشو بحدی بود که به پاکی و غیر غصبی بودن آبی که مورد استفاده قرار می گرفت توجه بسیار مبدول میشد.گاهی اوقات با وجود آنکه آب نهر روان در کنار حمام ها وجود داشت با زدن چاه آب حمام ها را تامین می کردند به همین ترتیب برای دفع فاضلاب مالکینحمام ها سعی می کردند به گونه ای فاضلاب را از محل دور نگه دارند.بالاخره اغلب حمام ها اگر شرایط بالا احراز می شد در گذرگاه های عمومی راسته ی بازارها ونزدیکی مساجد بنیاد می شد.

اسلاید 20:

اسلاید 21: سیستم گرمادهی:گرمادهی حمام ها شامل فضاهای انبار سوخت، تون، آتشدان ها، یتان ، گربه رو، دودکش ها و گودالی برای جمع آوری خاکستر میشد.سوخت حمام ها عموما خار بیابان ، برگ خشک درختان ، فضولات حیوانی بوده است.معمولا درزیرخزینه حد فاصل آب وآتش صفحه ای فلزی یا فلزهفت جوش به قطر 60 الی 110 سانتی متر قرار می گرفت.برای جلوگیری از سوراخ و نفوذ آب آتشدان دیگ (یتان) را آب بندی می کردند.

اسلاید 22: طریقه آب بندی دیگ:معمولا دیگ حمام ها به صورت ظرف مدور فلزی لبه پهنی بوده که به روی قشری از مصالح ساختمانی که ترکیبی است از خاک رس، آهک یک به دو، پشم باز که در اصطلاح پی دارو نامیده می شود قرار می گرفت در حالیکه لایه ای از کرباس و قیر ملات در زیر در روی این لبه گسترده شده بود تا لبه دیگ کاملا آب بندی می گردید.بعد از آب بندی دیگ کف خزینه با ساروج ساخته و پرداخته می شد.بدیهی است برای گرم کردن آب حرارت زیاد لازم بود که در نتیجه احتیاج به دودکش های مرتفع بود که دود حمام را درسطح بالاتری پخش نماید لازم به یادآوری است که دودکش ها هریک عملکرد جداگانه ای دارند که درمسیرهای مختلفی دودها را منتقل می کنند یکی بهنگام آغاز آتش دود رامنتقل می کند ودیگری پس ازآنکه حمام کاملا روشن شد دود رااز طریق گربه روها به دودکش اصلی هدایت وسپس به خارج منتقل می کنند.

اسلاید 23: تزئینات حمام ها:عموما کف حمام ها با سنگ مرمروسنگهای دیگر آرایش می شده است جاکفشی ها دراغلب حمام ها از سنگ یا آجر است وبرش بالای آن طرحی ازقوسهای خفته مرسوم دارد.ازاره حمام ها اغلب ازسنگ یا کاشی است وبعضی از ازاره ها با کاشی معرق وهفت رنگ تزئین می شده است سردرحمام ها ممکن است بسیارساده و زمانی پرنقش و نگار باشد در بعضی موارد سردر با آجر و کاشی و سنگ مقرنس کاری شده و گاهی اوقات بسیار ساده وفقط با اندودی ازگچ آرایش شده است . آهک بری بصورت ساده و رنگی نیز ازجمله تزئینات داخلی مهم حمام شمرده می شود و بسیاری ازحمام ها از ادوار گذشته با این شیوه آرایش شده اند ((حمام کوه دشت درآذربایجان ))

اسلاید 24: سربینه حمام خانطاق بینه حمام خان

اسلاید 25: حمام گنجعلی خان :از پنج پله که به زیر بیائیم پا برآستانه ای می گذاریم ازسنگ مرمر که گودیش داغ سالهای گذشته رادارد .درورودی حمام را راهروی خیمده ای به هشتی کوچکی وصل می کند بین این هشتی و رختکن درگاهی است ازسنگ پشم با لبه ای پیچ داربرآن روی درگاه که رو درجامه کن دارد نقش هائی است که ازمرغ ماهی خوار که درحالات گوناگون تکرار شده است رخت کن هشتی بزرگی است که 6غرفه دارد ( مخصوص سادات روحانیون خوانین اعیان بازاریها و رعایا بوده است ) دوغرفه بزرگ قرینه هرکدام دوغرفه کوچکتر برکنار دارند . رخت کن وکمی بلندتر ازآن که به حوضچه ای دروسط غرفه منتهی می شود.حوضچه ها همه فواره ای بزرگ در وسط دارند که به خزینه آب سرد راه دارد.ازرخت کن که بگذریم راهرو کوچکی که دو سکو دارد در دو طرف. درمشرق صحن چاله حوض خانه است که یک حوض هشت پهلوی بزرگ است که هشت ستون درهشت گوشه وغرفه هائی دراطراف دارد.

اسلاید 26: چاله حوض خانه که آب سرد داشته برای شنا بود و بیشتر تابستانها مشتری داشته است .دقیق ترین موضوع قابل توجه درمعماری گرمخانه این است که پیوستگی سنگهای کف گرمخانه ازچگونگی ساختمان سقف پیروی می کند آنجا که سقف نوری لوزی وار است سنگی که زیر آن کف رامی پوشاند لوزی است وسنگ دایره ای کف گرمخانه نشان دهنده پوشش مدورسقف است .درجنوب صحن خزینه ای آب گرم است که یک گزازکف صحن بلندتر است .درکنار خزینه راهروی کوچکی است که به صحن کوچکی منتهی می شود که شاه نشین است ومحل شستشوی حاکم وبزرگان است .اصولا درحمام گنجعلی خان ازفضا حداکثراستفاده شده است وانداختن سنگهای مرمر رنگارنگ و طاق و ایوان متناسب فضاهای روشن را تاریک وتاریک را روشن و خلوتهای کوچک را بزرگ نشان داده است .سیستم کانال کشی حمام که آب قنات بطورکامل از آن عبورمی کرده وفواره ها درقسمت شاه نشین وسایه گوشها به آب فشانی می پرداخته اند چنان دقیق وبراصول هندسی حساب شده که کمتربنایی چنین موقعیتی درآثار تاریخی می تواند داشته باشد.

اسلاید 27:

اسلاید 28:

اسلاید 29:

اسلاید 30: بینه و سربینهگرمخانه

اسلاید 31: چهار حوض

اسلاید 32:

اسلاید 33:

اسلاید 34: The end