علم در قرآن و سنت

علم در قرآن و سنت

اسلاید 1: علم در قرآن و سنّت دکتر مهدی گلشنیاستاد دانشگاه صنعتی شریف

اسلاید 2: • از پیامبر اعظم (ص) روایت شده است که طلب علم بر هر مسلمانی واجب است : « طلب العلم فریضة علی کل مسلم » ( اصول کافی و کنز العمال ) به راحتی می توان از روی قر آن استدلال کرد که علم به صورت مطلق مدّ نظر است : « علّم الانسان ما لم یعلم » ( علق / 5 ) « و علّم آدم الاسماء کلها ... » ( بقره / 31 ) • حضرت سلیمان دانستن زبان پرندگان را فضیلت می شمارد : « ... و قال یا ایها الناس علمّنا منطق الطیر ... » ( نمل / 16 ) • قرآن از قول قارون آورده است که : « قال انّما اوتیته علی علم من عندی » ( قصص / 78 ) • در حدیث نبوی آمده است : « ... اکثر الناس قیمةً اکثر هم علماً ... » ( صدوق ) • گفته شده است که علم را بیاموزید، اگر چه در چین باشد : « اطلبوالعلم و لو بالصین » ( سیوطی /الجامع الصغیر ) • از امیرالمومنین (ع) روایت شده است که « العلم ضالة المؤمن، فخذوه و لو من ایدی المشرکین » ( ابن عبدالبر / جامع بیان العلم )

اسلاید 3: البته جذب از بیگانگان باید گزینشی باشد، یعنی در پرتو جهان بینی اسلامی صورت گیرد. زیرا فقط در پرتو جهان بینی اسلامی است که علوم مختلف می توانند هدف واحد داشته باشند و ما را بسوی حقتعالی هدایت کنند.علم نافعاز پیامبر اعظم آمده است :« خیر العلم ما نفع » ( صدوق / الامالی )« اللهم انّی اعوذ بک من علم لاینفع »ملاک مفید بودن« الا الی الله تصیر الامور » ( شوری / 53 )« و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون » ( ذاریات / 56 )از رسول اعظم(ص) آمده است :« ان الله یطاع بالعلم و یعبد بالعلم و خیر الدنیا و الاخرة مع العلم و شرّ الدنیا و الاخرة مع الجهل » ( روضة الواعظین )واز امیرالمؤمنین (ع) روایت شده است که « التفکر فی ملکوت السموات و الارض عبادة المخلصین » ( غررالحکم و دررالکلم )

اسلاید 4: • از طریق علم، فرد می تواند به معارف خداشناسی خویش بیفزاید و می تواند به تعالی جامعه اسلامی کمک کند، می تواند دیگران را هدایت نماید، و می تواند مسائل جوامع بشری را حل کند.• اگر علمی این نقشها را ایفا کند مفید به حساب می آید والا حامل آن مثل حماری است که کتاب مقدس را حمل نماید :« مثل الذین حمّلواالتورة ثم لم یحملوها کمثل الحمار یحمل اسفاراً » ( جمعه / 5 )در زمینه های ذکر شده، هم علوم طبیعی می توانند وسیله تقارب به خداوند باشند و هم معارف خاص دینی.• از نظر اسلام، علم نباید وسیله تخریب قرار گیرد – تخریب به معنای عام آن. در قرآن آمده است:«... ولا تفسدوا فی الارض بعد اصلاحها...» (اعراف/85)و در حدیث نبوی آمده است: « الا انّ شرّ الشر شرار العلماء و انّ خیر الخیر خیار العلماء » ( شهید ثانی/ منیةالمرید )• در واقع ، علم باید در خدمت به معنویات و تحقق اهداف اسلامی قرار گیرد :« انّا جعلنا ما علی الارض زینة لها لنبلوهم ایهم احسن عملا » ( کهف / 70 )« ... هو انشأکم من الارض و استعمرکم فیها ... » ( هود / 61 )

اسلاید 5: اسلام برای آنکه تضمین کند که علم به صورت مفید بکار می رود، تزکیه همراه تعلیم را ضرورت دانسته است :« ...و یزکّیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمة ... » ( آل عمران/164)حاجی خلیفه در کشف الظنون می گوید :« هدف از علوم استفاده مادّی نیست، بلکه هدف اطلاع بر حقائق [ اشیاء ] و تهذیب اخلاق است. بنا بر این هر کس علمی را بخاطر شغل و حرفه بیاموزد عالم نیست بلکه خود را شبیه علماء ساخته است ».مسلمین نباید فراموش کنند که اسلام مادیات را به عنوان نردبانی برای معنویات می خواهد. بنا بر این مسلمانان باید ضمن آنکه نهایت کوشش خود را در کسب علوم و فنون بکار می برند، همواره خدا و کسب رضای او را محور کارهایشان قرار دهند.

اسلاید 6: اسلام و علوم طبیعتاز جمله توصیه هائی که در قرآن و روایات می بینیم، توصیه به مطالعه آیات الهی در عالم خلقت و عالم انسانی است. مطالعه قرآن و سنت نشان می دهد که فراگیری این علوم از دو جهت برای امت اسلامی ضروری است. • نقش این علوم در خداشناسی • نقش این علوم در قوام و اعتلای جامعه اسلامی(1) نقش علوم طبیعی در خداشناسی• در قرآن توصیه به مطالعه در مورد خلقت انسان و سایر اشیاء شده است :« فلینظر الانسان مم خلق » ( طارق 5 )« او لم یرالذین کفروا انّ السموات و الارض کانتا رتقاً ففتقناهما ...» ( انبیاء / 30 )« قل سیروا فی الارض فانظروا کیف بدء الخلق ... » ( عنکبوت / 20 )• همچنین در قرآن صحبت از وجود نظم و اتقان در صنع باری شده است :« و تری الجبال تحسبها جامدة و هی تمر مرالسحاب صنع الله الذی اتقن کل شیئ ... » (نمل / 88 )«وانبتنا فیها من کل شیئ موزون » ( حجر / 19 )• و اینکه چیزی عبث آفریده نشده است :« و ما خلقنا السماء والارض و ما بینهما لاعبین » ( انبیاء / 16 )• و صحبت از هماهنگی بین خلقت انسان و سایر موجودات و مسخر بودن امکانات طبیعی برای انسان شده است :« و هوالذی خلق لکم ما فی الارض جمیعا ً » ( بقره / 29 )

اسلاید 7: • در قرآن آمده که تفکر و تدبر در آیات خداوند طبیعت، انسان را به عظمت خلقت آشنا می سازبد :« ... و یتفکرون فی خلق السموات و الارض، ربّنا ما خلقت هذا باطلا » ( آل عمران / 191 )« الم تر انّ الله انزل من السماء ماء ً فاخرجنا به ثمرات مختلفاً الوانها و من الجبال جددً بیض و حمر مختلف الوانها و غرابیب سود . و من الناس و الدّواب و الانعام مختلف الوانه کذلک انّما یخشی الله من عباده العلماء ... » (فاطر / 28-27)• نقشی که قرآن برای علوم طبیعی از لحاظ خداشناسی قائل است عامل اصلی اقبال دانش پژوهان مسلمان به این علوم شد. از دید جرج سارتن ، قرآن در رشد علوم در جهان اسلام نقش محوری داشت.لوی در کتاب ساختار اجتماعی اسلام همین برداشت را دارد :« صرفنظر از تعداد کمی از محققین که از ایده آلهای فلسفی یونانی الهام گرفتند، مسلمانانی که در گیر کاومش علمی شدند، این کار را کردند... چون می خواستند در عجایب طبیعت علائم عظمت خداوندی را کشف کنند. »

اسلاید 8: و به قول ابوریحان بیرونی :« و چون کسی بر آن شود که حق و باطل را از یکدیگر باز شناسد، ناگزیر کارش به جستجوی احوال جهان و اینکه آیا همیشه بوده است یا از نو پدید آمده است می انجامد و اگر خود را از آن بی نیاز شمارد، در راهی که پیش گرفته است از آن بی نیاز نیست که در تدابیری که سامان جهان در یکپارچگی و پاره هایش بر آن گردش دارد بیندیشد و بر حقایق آن آگاه شود، تا از این راه مدبر جهان و صفات او را بشناسد ... و این جستجو و نگرش همان است که خدای تعالی از بندگان خود خواسته است. در آنجا که گفته است – و گفته اش راست و روشنگر است : و یتفکرون فی خلق السموات و الغارض، ربّنا ما خلقت هذا باطلا » ( تحدید نهایات الاماکن ... )متاسفانه این نحوه برداشت از علوم طبیعی کم کم در دنیای اسلام کنار گذاشته شد و مسلمانان توصیه های قرآن به شناخت آثار صنع الهی در عالم خلقت و بهره برداری مشروع از امکانات طبیعی را کنار گذاشتند، و این دیگران بودند که موضوعاتی را که قرآن تشویق به مطالعه آنها کرده است دنبال کردند و بر جهان مسلط گشتند.

اسلاید 9:  (2) نقش علوم طبیعی در قوام و اعتلای جامعه اسلامی از نظر قرآن، اسلام دینی است جهانی :« قل یا ایها النّاس انّی رسول الله الیکم جممیعا ً» ( اعراف / 158 )وهدف آن برقراری یک جامعه توحیدی است :« و جعل ... الدین کفروا السفلی و کلمة الله هی العلیا ... » ( توبه / 40 )برای تأمین این هدف باید جامعه اسلامی جامعه ای مستقل باشد:« و لن یجعل الله للکافرین عتلی المومنین سبیلا » ( نساء / 141 )در حدیث نبوی هم آمده است :« الاسلام یعلو و لا یعلی علیه » ( صدوق / من لایحضره الفقیه )بدین ترتیب ،هر چه برای قوام و اعتلای جامعه اسلامی لازم است، تأمین آن ضروری است. لذا در قرآن آمده که برای حفظ جامعه اسلامی باید مسلمانان خود را بهر طریق ممکن مجهز سازند :« و اعدوا لهم ما استطعتم من قوة و من رباط الخیل ترهبون به عدوالله و عدوکم » ( انفال /60 ) چون امروزه هم کارها بر محور علم و تکنولوژی می گردد و این دو عامل عمده برتری برخی ملتها شده است، بر مسلمین است که همه علوم و فنونی را که وسیله تأمین استقلال و اعتلای آنها است فرا بگیرند.

اسلاید 10: دلیل اینکه امروزه کفار بر مسلمانان سلطه دارند این است که مسلمانان وظائف اسلامی خویش را فراموش کرده اند- نه خبری از وحدت در میان آنها هست و نه علم و آگاهی لازم را ، که اسلام از تولد تا مرگ لازم شمرده است، دارند. دنیای اسلام در کدام میدان خود را مجهز کرده است و ما در مورد دستورات موکد قرآن در باره اعتلای جامعه اسلامی چه کرده ایم ؟ چیزی که باعث می شود از این وضع بیرون آئیم، ایمان واقعی به اسلام است :« و لا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون انه کنتم مومنین » ( آل عمران / 139 )« ولله العزّة و لرسوله و للمومنین »به قول سیّد قطب :« برای اینکه بین ما و پیروزی در هیچ زمان و مکان فاصله نباشد، باید حقیقت ایمانمان و مقتضیات آن را تکمیل کنیم ... و این از حقیقت ایمان است که خود را مجهز و قوی کنیم و از حقیقت ایمان است که بر دشمنان تکیه نکنیم و از غیر خدا بزر گی نطلبیم » ( فی ظلال القرآن ).امروزه غرب از نظر علم و صنعت بسیار پیشرفت کرده است و جهان اسلام در این حوزه ها بسیار عقب است. از طرف دیگر غرب در عین پیشرفت، انسان غربی را در ورطه پوچی و کل بشریت را در معرض نابودی قرار داده است. پس وظیفه مسلمانان است که اولا عقب افتادگی خود در علوم و فنون را جبران کنند و ثانیاً با احیای تفکر اسلامی، بشریت را بسوی رفاه و خوشبختی واقعی سوق دهند.

اسلاید 11: رابطۀ علم و ارزشهای اخلاقی و مسئولیتهای انسانی از نظر قرآن• بر طبق قرآن، خداوند دانش نیک و بد را در فطرت انسانها نهاده است.« و نفس و ماسوّیها فالهمها فجورها و تقویها » ( شمس / 8-7 )و کار پیامبران این بوده که این زمینه فطری را در انسانها شکوفا سازند. بهمین جهت در قرآن آمده که کسب دانش باید همراه با تزکیه نفس باشد :«هُوَ الَّذي بَعَثَ فِي الأُمِّيّينَ رَسولًا مِنهُم يَتلو عَلَيهِم آياتِهِ وَيُزَكّيهِم وَيُعَلِّمُهُمُ الكِتابَ وَالحِكمَةَ…» (جمعه/ 2)از دیدگاه قرآن علم واخلاق دو بخش مهم از یک جهان بینی زیر بنائی دینی هستند.• همچنین قرآن انسانها را هم در سطح فردی وهم در سطح اجتماعی مسئوال اعمال خویش می داند: « فو ربّک لنسئلنّهم اجمعین عمّا کانوا یعملون » ( حجر / 92 )و از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است که :« الخلق کلهم عیال الله، فاحبهم الی الله انفعهم لعیاله » ( سیوطی / الجامع الصغیر )همچنین از امام علی(ع) نقل شده است که :« اتقوالله فی عباده و بلاده ، فانکم مسئولون حتی عن البقاع و البهائم » ( نهج البلاغه )

اسلاید 12: علم و ارزشهای اخلاقی در جهان معاصر • تا قبل از عصر جدید، ملاحظات اخلاقی همواره مدّ نظر دانشمندان بود. این بهم پیوستگی علم و اخلاق در عصر جدید بسیار تضعیف شده و باعث خسارات بیشمار برای بشریت گردیده است. یک عامل عمده در تضعیف ارزشهای اخلاقی ، رواج این ایده در میان فلاسفه و علمای معاصر بوده است که حقایق و ارزشها بهم ربطی ندارند. می گویند علم یک امر عینی و فارغ از ارزشها است، در حالیکه ارزشها ذهنی هستند و بستگی به عقاید شخص دارند.• امّا این ایده فارغ بودن علم از ارزشها یک افسانه است، زیرا کار علمی در خلاء انسانی صورت نمی گیرد و در سطح انسانی ارزشها وارد کار علمی می شوند .حتی پوپر، که قائل به جدائی دانش و ارزش بود، در این مورد هشدار می دهد :« اینکه علم نمی تواند ادّعائی در باره اصول اخلاقی بکند، این سوء تفاهم را در بر داشته است که چنین اصولی وجود ندارند، در حالیکه در حقیقت، جستجوی حقیقت اخلاق را مفروض می گیرد.»علاوه بر این ، علم یک جریان هدفدار است و مشتمل بر بعضی ارزشها است که به اهداف علم، جریان آن ، و کاربردهایش جهت می دهد.• آثار مخرب علم و فناوری جدید ناشی از جداکردن حقایق و ارزشها و بی تفاوت بودن دانشمندان نسبت به آثار اخلاقی و اجتماعی محصولات تلاششان بوده است.

اسلاید 13: ازآیات علمی قرآن چه می آموزیم ؟بیش از ده در صد از آیات قرآن، اشاره به پدیده های طبیعی دارند. اکنون این سئوال مطرح می شود که پیام این گونه آیات برای ما چیست ؟ در این مورد دو نظر افراطی هست و البته طیف وسیعی بین دو نظر داریم :• عدّه ای می گویند که قرآن شامل همه دانشها است و لذا تمام اجزاء بنیادی علوم طبیعت را در بر دارد.• بعضی بر آنند که قرآن صرفاً یک کتاب هدایت است و در آن جائی برای علوم فیزیکی و زیستی نیست.(1) قرآن به عنوان منبع دانش علمی در عصر ما بعضی می کوشند که آیات قرآن را بر پیشرفتهای علمی و فناورانه معاصر تطبیق دهند و بدین طریق اعجاز علمی قرآن را نشان دهند و مسلمانان را به داشتن چنین کتابی مفتخر سازند. امّا این دیدگاه ریشه در گذشته تاریخ ما دارد. مثلا غزّالی می گوید :« به طور خلاصه تمام علوم داخل در افعال و صفات خداوند است و در قرآن شرح افعال و صفات او آمده است و برای این دانشها نهایتی نیست و در قرآن اشارتی است به مجامع آنها » ( احیاء علوم الدین )غزّالی در جواهر القرآن نیر می گوید :« در قرآن مجامع علوم اوّلین و آخرین یافت می شود »

اسلاید 14: سیوطی نیز با استناد به آیاتی نظیر« ... ما فرّطنا فی الکتاب من شیئ » ( انعام / 38 )« ... نزّلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شیئ ... » ( نحل / 89 )معتقد است که :« کتاب خداوند عزیز همه چیز را در بر دارد. هیچ بخش یا مسأله اساسی از علوم را نمی توان یافت که در قرآن بدان اشاره نشده باشد. » ( الاتقان فی علم القرآن )این نوع بینش را در میان علمای متاخّر نیز می بینیم. مثلا ً عبدالرحمن کواکبی می گوید :« در قرن جدید، علم حقایقی را روشن کرده است و اینها به کاشفین آنها ، که اروپائی یا آمریکائی هستند ، نسبت داده می شود. امّا آنهائی که در قرآن تدبّر می کنند، می یابند که غالب این حقایق به طور صریح یا ضمنی در سیزده قرن قبل در قرآن آمده است.» ( طبایع الاستبداد ومصارع الاستعباد)البته داعیه علمای پیشین در اتخاذ این دیدگاه اعتقاد عمیق آنها به جامعیت قرآن بوده است ولی متاخّران بیشتر دنبال اثبات اعجاز علمی قرآن هستند. بعضی از مؤلفان دنبال این بوده اند که هر ایده مهم علمی را از قرآن بیرون بکشند .

اسلاید 15: (2) قرآن به عنوان یک کتاب هدایت دیدگاه اول از همان قدیم مورد انتقاد قرار گرفت. مثلا ً شاطبی ( متولد 790 هجری ) معتقد بود که پیشینیان با تقوای ما، اطلاعاتشان در باره قرآن بیش از ما بوده و آنها در باره این گونه علوم صحبت نکردند. او آیات فوق الذکر را به فرائض و عبادات ربط می دهد.دیدگاه اوّل مورد نقد بعضی از متاخران نیز قرار گرفته است. استدلال آنها این است که :(الف) درست نیست کلمات قرآنی را به طریقی که بر عرب عصر پیامبر آشکار نبود تفسیر کنیم.( ب ) قرآن کتاب هدایت است ، نه آموزش علم و فناوری، و اشاره به پدیده های طبیعی جهت ترغیب آدمیان به کشف اسرار طبیعت بوده است، و معنای آیات ذکر شده این است که قرآن شامل همه چیزهائی است که برای هدایت ما لازم است.( ج ) علم به مرحله نهائی اش نرسیده است و لذا درست نیست که قرآن را با نظریه های زود گذر علم تطبیق دهیم. تطبیق قرآن با نظریه های ناپایدار علم، حقائق قرآنی را مورد تعرض قرار می دهد و راه را برای تعابیر نامعقول باز می کند.

اسلاید 16: ( د ) خداوند خواسته است که بشر خودش حقائق طبیعت را از طریق حواس و عقلش کشف کند. اگرقرآن تمامی علوم طبیعت را برای ما بیان می کرد، عقل انسان عاطل می ماند. به قول شیخ محمد عبده :« اگر از وظائف پیامبران می بود که علوم طبیعی و نجومی را تبیین کنند، آن پایان فعالیت حواس و عقل انسانی می بود و آزادی انسان را از بین می برد . » ( محمد عماره / الاسلام و قضایا العصر ) بعلاوه ، بعضی آیات قرآن صراحت دارند که ما باید به کمک حواس و عقل خود به فهم پدیده های طبیعی نائل شویم :« قل سیرو فی الارض فانظروا کیف بدء الخلق ... » ( عنکبوت / 20 )« افلا ینظرون الی الابل کیف خلقت، و الی السّماء کیف رفعت ، ... » ( غاشیه / 20 -17 )

اسلاید 17: برداشت ما • ما معتقدیم که قرآن کتاب هدایت برای انسانها است و حاوی تمام چیزهائی است که بشر در حوزۀ ایمان و عمل بدانها نیاز دارد. اما آن یک دانرة المعارف علمی نیست و نباید قرآن را با نظریه های متغیّر علمی الزاماً تطبیق داد.• اشاراتی که در قرآن به پدیده های طبیعی شده است برای تشویق مردم به فراگیری علوم طبیعی است تا به عظمت خلقت پی برند.• البته پیشرفت علم، فهم بعضی از آیات قرآنی را آسان می سازد. مثلا ً آیه :« و من کلی شیئی خلقنا زوجین، لعلکم تذکّرون » ( ذاریات / 49 )از عمومیت زوجیت در مخلوقات سخن می گوید، چیزی که فهم آن برای عصر ما بسیار ساده تر از عصر پیامبر(ص) است.• همچنین آیات و روایات می توانند الهام بخش عالمان مسلمان در نظریه پردازی یا کاوش تجربی باشند.

اسلاید 18: خلاصه سخن ما در این مورد همان چیزی است که مصطفی المراغی ، شیخ فقید الازهر، در مقدمه کتاب الاسلام و الطب الحدیث متذکّر شده است.« هدف من این نیست که بگویم قرآن مجید به طور اجمال یا به تفصیل تمامی علوم را به شکل کتابهای درسی در بر دارد، بلکه می خواهم بگویم که آن اصول عامّی را در بر دارد که به کمک آنها می توان آنچه را که برای رشد فیزیکی و معنوی انسان داشتن آن لازم است، استنتاج کرد ... لازم است که معنای یک آیه را آنقدر توسعه ندهیم که قابل تعبیر بر حسب علم جدید باشد. همچنین نباید تعبیر حقائق علمی را آنقدر توسعه داد که بتوان آن را با یک آیۀ قرآنی تطبیق داد. اما اگر معنای ظاهر یک آیه با یک حقیقت علمی جا افتاده سازگار باشد، آن آیه را به کمک آن حقیقت تعبیر می کنیم » ( محمد حسین الذهبی/ التفسیر و المفسرون )

اسلاید 19: پیامهای قرآن برای دانش پژوهان مسلمان در قرآن بیش از 750 آیه وجود دارد که در آنها به پدیده های طبیعی اشاره رفته است. این آیات پیامهای زیر را برای ما در بر دارند:(الف) با استفاده از حواس و عقلمان باید تمام ابعاد طبیعت را مطالعه کنیم و به کشف اسرار خلقت بپردازیم.( ب ) هر چیزی در این جهان قانونمند و با هدف است.( ج ) باید از امکاناتی که خداوند برای بشر فراهم نموده است بهره برداری سالم بعمل آید.( د ) قرآن مجید، اصول جهان بینی و معرفت شناسی را به ما می آموزد.( ه ) بعضی از آیات قرآنی می توانند الهام بخش دانشمندان در کاوشهای نظری و تجربی شان باشند.