صفحه 1:
مبانی نظری فضا در شهرسازی
صفحه 2:
واژه‌ای است که در زمینه‌های متعدد و رشته‌های گوناگون از قبیل فلسفه, جامعه‌شناسی, معماری و
guy استفاده میشود. لیکن تکثر کاربرد واژه فضا به معنی برداشت یکسان از اين مفهوم در
ای فوق نیست, بلکه تعریف فضا از دیدگاه‌های مختلف قابل بررسی است. مطالعات نشان میدهد با
نتركى که به نظر می‌رسد از اين واژه وجود دارد, تقريباً تواقق مطلقى در مورد تعریف فضا در
ابه چشم نمی‌خورد و اين واژه از تعدد معنایی نسبتاً باأیی برخوردار است و تعریف مشخص و جامعی
که ذربرگیرنده تمامی جنبههای این مفهوم باشد. از اين رو در اين يادداشت به ذكر يرخى كليات در مورد
صفحه 3:
نزدیکترین تعریف فضا اين باشد که فضا را خلائی در نظر بگیریم که میتواند شیثی را در خود جای
ی آکنده شود. فضا چیزی نیست که تعریف دقیق و مشخصی داشته باشد. ولی با این حال قابل
است چنانچه میگوییم: هنوز فضای کافی موجود است. و یا: اين فضا پر است. اين اظهارنظرها با
ن متفکر اروپای باستان ارسطو, که در نوشتههایش نیز به تفصیل در مورد فضا بحث کرده مطابقت دارد.
را با ظرف قیاس میکند و آن را جایی خالی میداند که بایستی پیرامون آن بسته باشد تا بتواند وجود
و در نتیجه همواره برای آن نهایتی وجود دارد.
صفحه 4:
قرن شانزدهم نظریههایی در مقابل نظریه ارسطو عنوان کرد. او با استناد به نظریه کپرنیک بی
فلسفهاش قرار داد. به عقیده او فضا از طریق آنچه در آن قرار دارد (جدارهها) درک میشود و
مون, یا فضای مابین تبدیل میگردد. فضا مجموعهایست از روابط میان اشیا و آنگونه که ارسطو بیان
امات کهآ همه سسحب:مجضور بانیند: و:بجین ستان اجبازی یمیت که ,جوز بمایس ا مواقت
1: 188)
بسیار غام است. فضا تمام جهان قستى را بر ميكند وما ذر pla طول زندكى احاظه كرده اسث.
تان نازک و وسیع به نظر آيد كه احساس وجود بعد از اين از بين برود يا چنان مملو از وجود سه بعدی
و هر ری در حیطه خود مفهومی خاص بخشد.
صفحه 5:
ت انگلیسی آن (50366) را میتوان به سه گونه دستهیندی کرد:
لیایی, فضای زندگی و فضای معماری (داخلی یا میانی). از نظر ادراک, فضای اول فضایی است ذهنی,
قابل درک نمیباشد. در ذهن ما اين فضا با مجموعهای است از اطلاعات؛ مشخص شده است و ما
وسایل کمکی مانند نقشه یا یک مدل, توانایی شناخت آن را پیدا میکنیم.
فضایی است نیمه ذهنی: بعضی از صفات آن برای ما مستقیما قابل ادراک است و بسیاری دیگر را از
[#شناسیم و یا اینکه اصلا نميشناسیم. فضای سوم که به صورت عینی قابل ادراک است. فضایی است
)222 :1987 ميشود و از طریق عناصر تعریف کنندهاش امکان شناخت مییابد. (گروتر, yulucl
صفحه 6:
ریاضی و فضای ادراکی
نها معمولا با کمک نقشهها ساخته میشوند. معمار, ایدهاش را بر روی یک نقشه دو بعدی ترسیم مر
أن از روی نقشه فضایی را میسازند که سه بعدی و مادی است و هر بینندهای میتواند آن را به همین
یه کند. فضای روی نقشه -یا فضای ریاضی- با فضای واقعی و قابل تجریه تفاوت بنیادی دارد و به هیچ
آنان را معادل یکدیگر تصور کرد. رابطه میان این دو را بولنف چنین تعریف میکند: اگر از تمام
“i قابل ادراک صرف نظر کنیم و زندگی را در آن به حد یک تصوير قابل فهم. تنزل درچه دهیم,
اد فضای ریاضی خواهد بود.در فضای ریاضی, تمامی نقاط در یک درجه از اهمیت قرار دارند و هر
وه میتوان در آن یک محور تلقی کرد.
صفحه 7:
هميشه یک مرکز وجود دارد که محل ایستادن ناظر میباشد و یک محور وجود دارد که تابع وضع
است. در فضای ادراکی تمام عناصر با یکدیگر در ارتباطند. عقب, جلو, چپ راست و غيره. اين
است و پیش از هر چیز تابع محل قرارگیری ناظر است يا به عبارت دیگر ارتباطی است شخصی.
فضای ادراکی وابسته به شخص ناظر است و به همین دلیل نه تنها به وسیله اشخاص مختلف به گونههای
اس میشود بلکه در مورد یک ناظر ثابت نیز بر حسب وضع فیزیکی او در تغیبر میباشد. عامل اجتماعی-
1 مورد نقش اساسی ایفا میکند. (گروتر, 1987: 223)
۳
صفحه 8:
ای اختلاف عمده بین فضای ادراکی و قضای ریاضی فاصله است. قاصله حسی میان دو نقطه در
اصله مکانی آنها برابر نیست. در ادامه به بررسی سایر تفاوتها بين فضای ریاضی و فضای ادراکی
ناگون خواهیم پرداخت.
فضای روز و فضای شب
و اندازه آن تایع زمان نیستند, اما اگر در نگرش قضاء عامل زمان را نیز در نظر بگیریم میبینیم که
جدیدی به وجود میأید. در تجربه ی فضا, بولنف اختلافی بین فضای روز و قضای شب قائل است:
لی ادراک تقدم دارد. تصور معمولی ما از فضاء از فضای روز حاصل شده است و برای شناخت
ناچار ما از آن تصویر استفاده میکنیم تا بتوانیم فضای شب را احساس نماییم. فضای شب فاقد عمق
اثری نا معین بر روی انسان میگذارد. فضای روز و شب دو حد یک طیف گسترده هستند که اختلاف
صفحه 9:
عمومی و خصوصی
اختلافی میان قضای عمومی و فضای خصوصی نیست. اما در فضای احساسی این اختلاف اهمیت
: فضای عمومی و فضای خصوصی در رابطه تنگاتنگ با یکدیگرند. در عین اینکه هر یک از آنها اصلیت و
را حفظ میکند.
پاردت معتقد است که یک رابطه نسبی بین شدت رابطه متقابل میان قضای عمومی و خصوصی از یک
ت شهری یک مسکن از سوی دیگر وجود دارد. هرچه اين ارتباط متقابل عمیقتر باشد, محیط, شهریتر
اصلی/فضای خصوصی و عمومی این است که پیرامون فضای خصوصی بسته است و تنها افراد خاصی
نجا را دارند.
صفحه 10:
gals
سیستمی از روابط میان اشیا در نظر گرفت. فضایی که بین اشیا قرار گرفته است (فضای مابین)
أبين براى شناخت اشیا ضروری هستند. بدون اين فضاها بازشناسی مستقل اشیا عملی نیست و گذشته
اي ما بین نقش مهمی در رابطه تکتک عناصر با یکدیگر ایفا میکنند.
sk مابین در شهر, خیابان است که بر اساس آن شهر را میشناسیم و مشخصترین خصوصیت هر شهر
ل/دلیل است که خیابان چیزی بیشتر از یک جای خالی است که برای عبور و مرور در نظر گرفته شده
صفحه 11:
ای فیزیکی و اجتماعی
کل مین دنگز آن: قضایممصتوخ بو سناقته:«بلدها بت ریوضوعن بت که معییول جوزهانوجه معبا زان
الا در قالب مورفولوژی فضا بروز پیدا میکنند. فضای اجتماعی, تداعی فضای نیازهای اجتماعی در
و گروههای اجتماعی است. شاید بتوان بحث فرم و کارکرد را با دو رویکرد فرم مستقل از کارکرد و
ارکرد, در راستای رویارویی فضای فیزیکی و اجتماعی دانست.
1 آن چه نهایتا بدست میآید. فضای فیزیکی است که بیشتر مورد توجه طیف شهرسازان و معماران
نهاى ان لين علاقه به فرم را میتوان در کارهای راب كرير ديد. در رويكرد دوم که بیشتر مورد توجه جامعه
افیدانان است, آنچه به عنوان پایه فرض میشود, فضای اجتماعی است و فرم ها به دنبال روابط
پیدا میکنند. (امیدآذری,1391: 34)
صفحه 12:
ذهتی و عینی
فضای مطلق و رابطهای, گفتوگو درباره مفاهیم ذهنی و عینی فضاست. فضا از نظر کانت, مقولم
به ساختار ذهن انسان است و از اين رو قابل حس و تجربه هم نیست. فضای عینی فضایی است
حواس درک میشود, بنابراین تجربی است.تجربه ما از قضا , رویدادی حسی است که مستلزم حرکت
. که پدیدآورنده طیفی گسترده از تاثیریذیریهای متغیر است, از گذار از یک احساس فضایی به
1 در مقابل این تعریف, تعریف قضای ذهنی قرار میگیرد. فضایی که در طراحیهای معماران و
55
د دارد و معمولا با محدودههاى كالبدى تعريف ميشود.
صفحه 13:
اقعی را میتوان فضای حسی نیز نامید. زیرا رویدادهای حسی در این قضا درک میشوند. فضای
جاد میشود که ما در متن فضا نیستیم و بیرون ازفضاء به فضا مینگریم و با مفاهیم عقلی و استدلا
ضا را درک ميکنیم. مثلا قبل از ورود به یک فضای خاص, با توجه به آگاهیهای قبلی و نشانههای اطراف,
ت از فضا داریم که هر چه به اين فضا نزدیکتر شویم, این ذهنیت به عینیت تبدیل ميشود. عینیت کامل
که ما در قضا قرار میگیریم و با حرکت به نقاط مختلف, از زوایای مختلف, این قضا را درک میکنیم.
ليه در فضاى واقعی, درک ما از فضا با تجربه آنی همراه است و نمیتوانیم تصویر کلی از فضا داشته
ان /دیگر, آن قسمت از فضای عینی که در تپرس تجربه ما نیست, جزئی از فضای ذهنی خلق شده
که بر مبنای نشانههای تجربی شکل می گیرد.
صفحه 14:
تاگرایانه فضا در طراحی شهری
ين و ذه ما درق قسا بر انیامن ججربهحسی و گر عقلایینر موسوعی است که به تفسیل
فر, فیلسوف فرانسوی, در کتاب تولید فضا مورد بحث قرار گرفته است. وی از فاصله میان فضای
شروع میکند و به انتقاد از جریان شناخت شناسی مدرن که فضا را یک شی ذهنی با مکان ذهنی مر
آزد. به اعتقاد وی, نباید فضای ذهنی و واقعی را از هم دور نگاه داشت, بلکه باید این دو را در بستر
فیق کرد. از نظر لوفور جنبههای مختلف فضا که ابعاد اجتماعی و ذهنی و کالیدی آن را میسازند. باید
sri چنانکه در فضاهای گذشته که وی از آن ها به عنوان فضای یادمانی یاد میکند. چنین بود به نظر
اب مختلف فضا (ذهنی, فیزیکی و اجتماعی ) را یکجا در نظر گرفت. بنابراین او مفهموم فضای
میکند تا دو جنبه ذهنی و واقعی فضا را با هم پیوند دهد. با توجه به مفهومی که لوفور مطرح مر
شهری نه تنها باید جنبه کالبدی را آنطور که به صورت انتزاعی در طرحهای شهری مطرح میشود, در
0 ید فضا را به شکلی که جس و تجربه استفادهکنندگان را در نظر داشته باشد. مظرح شود. در این
اجزای سازندهی فضا در این تجریه حسی دخالت میکنند. علاوه بر اين. اين فضا باید مفهوم فضای
انکه ساکنان شهر درک میکنند. به نمایش بگذارد. در واقع هدف وی از طرح فضای اجتماعی, از
مین قضای ذهنی و واقعی است. به اعتقاد او, فضای اجتماعی, محصولی است اجتماعی.
Pi,
ی Pe eS ed Whee! Pace ce Pe او
صفحه 15:
باز عمومى
از عمومى را ميتوان در حوزه اشتراك ميان فضاهاى باز و فضاهاى عمومى مورد شناسايى قرار داد.
ان. 1389) در واقع فضاهاى باز عمومى به فضاهاى بيرونى اطلاق مى شود كه فرصتهايى در ارتباط
در فضای طبیعی, حوزههایی جهت اتفاقات ويه و مجالى براى فراغت از شهر را براى تنفس ايجاد
7 به واسطهى مقياس عملكردى و همجنين طيف متنوع و كستردهى مخاطبين خود داراى بيشترين
جمعی شهروندان میباشند. درمیان انواع فضاهای باز و بستهی عمومی, فضاهای باز عمومی, دارای
گردیگاه حیات:جنعن:شهرویدان,چسیو, جر حالیکه قصاهای:پسته عموتین,:دارای:اتطباظ نیا به
ودیتهای خاصی به لحاظ زمانی و اندازه و ... برای پذیرش شهروندان میباشند. فضاهای باز عمومی
ن امکانات بالفعل و بالقوه را برای حضور شهروندان دارا میباشند.
صفحه 16:
فضاهای باز عمومی
| فضاهای باز عمومی به دو دسته فضاهای باز خطی (کریدوری) و فضاهای باز عمومی پهنهای
3 مطابق با تعریف, فضاهای باز عمومی میتواند شامل گسترهی وسیعی از فضاها مانند رود-درههاء
طبیعی (دره باغها), پارکهای جنگلی, نواحی طبیعی حفاظت شده, آبگیرها و... باشد.
ارکرد فضاهای باز عمومی با کیفیت در شهر
ام شده توسط کمیسیون معماری و محیط مصنوع در مورد کارکرد فضاهای شهری واجد کیفیت
ت محور کلی را معرفی میکند:
پزش اقتصادی و جذب سرمایه
رکزد اجتماعی فضاهای شهری
سلامت جسمی و روانی افراد
کت پیاده در فضا
صفحه 17:
شهری
بخشی از فضای باز عمومی شهرها هستند که به نوعی تبلور ماهیت زندگی جمعی میباشند. یعنی
رندان درآن حضور دارند. فضای شهری صحنهایست که داستان زندگی جمعی در آن گشوده ميشود.
ت که به همه مردم اجازه میدهد که به آن دسترسی داشته باشند و در آن فعالیت کنند. در این فضا
جود دارد که برخی مرزهای اجتماعی شکسته شوند و برخوردهای از پیش ندوین نیافته به وقوع بپیوندند
؛ محیط اجتماعی جدید با هم اختلاط یابند.
ظ اساسی برای اینکه یک قضای عمومی, فضای شهری تلقی شود اینست که در آن تعامل و تقابل
آگیرد. پس آن دسته از نرم فضاها و سخت فضاها و سخت فضاها که بستر تعامل اجتماعی نیستند
2 نميشوند. (پاکزاد, 1389: 81)
يم صحنهایست که فعالیتهای عمومی زندگی شهری در آن به وقوع میپیوندند. خیابانها, ميادين و
این فضاهای پویا در مقابل قضاهای ثابت و بی تحرک محل
صفحه 18:
ر صورت کاربست بشری, میتواند به مکان شهری ارتقا یابند و احساس خاص محلیت را برای
کنند. رسالت معماری و شهرسازی را نیز میتوان در این امر دانست که فضارا تبدیل به مکان کند
بالفعلسازی محتوای بالقوه محیط است. فضاهای شهری و شکل متعالیتر آن یعنی مکانهای شهری, مر
تر مفاهیمی مانند روانشناسی رفتاری مورد بررسی قرار گیرند. نشانگر اين امر است که فضاهای
اصه فضاهای عمومی شهری, مکان تعامل و رفتارهای شهروندی است و روح اجتماعی و احساس
1 را در خود شکل میدهد. (امیدآذری,1391: 44)
۳
صفحه 19:
ظرف فعالیتهای شهری و بستری برای تعاملات اجتماعی به شمار میآید که فعالیتهای مرتبط با آن,
قعالیتهای شهروندی در شهررا فعالیتهای با اهمیت میدانند که تحت هر شرایطی اتفاق میافتد و ارتباط
ژگیهای منحصر بفرد اجتماعی ندارند. فعالیتهایی مانند رفتن به محل کار و انجام خرید در اين دسته جای
فعا ليتهاى گزینشی و انتخابی هستند که در شرایط مناسب و وضعیت دلخواه افراد,. ضرورت مییابند. قدم
ای آززاد. توقف در مكانهاى تفريحى از جمله فعاليتهاى انتخابى به شمار ميآيند.
م: فعایتهای شهری را فعالیتهای اجتماعی میدانند که بر اساس ویژگیهای فضاهای شهری, در ابعاد کالیدی
وسیعی از رفتارهای شهروندی را در بر میگیرند.
ابعاد کالبدی فضاهای شهری در روند اجتماع پذیری و میزان مقبولیت فضایی و توانمندیهای
ای شهری باید مردم را به ساختار خویش وارد کند و شکل دهندهی هویت های اجتماعی در
صفحه 20:
قضاهای شهری
ای شهری در عرصه عمومی شهرهای ما باقی میماند به پنج دسته کلی تقسیم میشود.
آورودی
نا اولین مکانی است که با حضور در آن خصوصیات کلی فضا, آداب ورود. حد خصوصی و عمومی
ویژگیهای فضا کشف میشود. ورودی بیش از هر چیز مفصلی برای اتصال دو مکان است و نه تیغهای
رگذارترین فضای شهری در فرایندهای ادراکی بوده و باعث ایجاد گرههای پررنگی در تصاویر ذهنی
ایند. (امیدآذری, 1391: 54)
ری يا محلی باشند و یا نقش تشریفاتی داشته باشند. عناصر دیگری نیز وجود دارندکه به bla
یک دسته قرار میگیرند ولی تفاوتهای ماهوی با آنها دارند. اين عناصر فلکهها هستند که به
صفحه 21:
شهروندان نه تنها خطوطی هستند که ارتباط و اتصال نقاط مختلف شهر را میسر میکنند, بلکه
پر میکنند که به صورت روزمره بیشترین حیات جمعی را در خود جای میدهند به ویژٍه اینکه عمده
را نسسبت به سایر فضاهای شهری را به خود اختصاص میدهند. بنا بر اين مبنا دیگر نمیتوان آنها را معبر
بو لقب داد. این فضاها مسیرهایی هستند که در ذهن شهرندان با خس و حال و وقابع مختلف عجین
مسیرها به صورت انواع خیابانهای شهری, عبوری, محلی, بولوارها, کوچه ها و بن بستها و پیادهراها در
2- لبه آب:
وی/در شهر امکان تجلی مییابد, همواره نقش بارزی در جذب مردم همان شهر یا مسافرین ایفا مد
لا به صورت رودی است که از میان شهر میگذرد و یا دریاء دریاچه یا خلیجی که در مجاورت
ت. هریک از اين دو حالت تاثیر بسزایی در چهره بسیاری از شهرهای مهم دنیا داشته است,
صفحه 22:
ازیستی و بلندی زمین همراه با توپوگراقی که یک طراحی هوشمندانه, آن را به فضای شهری
امیدآذری, 1391: 54)
فقط یک اتفاق کالبدی ساده جهت دسترسی عمومی نیست. پله در واقع. مکانی است که میتواند
ت و روابط اجتماعی را نه تنها در خود جای دهد, بلکه انگیزهای برای وقوع آنها ایجاد کند. از آنجا که طی
فقط توسط عابر پیاده میسر است, با توجه به نمونههای موجود در گذشته و حال, طراحی هوشمندانه
1
راع فاق شهرى تمل كدو ste Soe كادي خارع از