مشروطه در دوره محمدعلی شاه

مشروطه در دوره محمدعلی شاه

اسلاید 1: بسم الله الرحمن الرحیم

اسلاید 2: درس پنجــــــــــــــــم (مشروطه در دورۀ محمدعلی شاه)تهیه و تنظیم:لیـــلا الطـاف

اسلاید 3: در ۱ تیر ۱۲۵۱ در تبریز متولد شد. پدرش مظفرالدین شاه و مادرش تاج‌الملوک، دختر امیر کبیر و عزت‌الدوله (خواهر ناصرالدین شاه و دختر مهدعلیا) بود و پس از تولد محمدعلی میرزا به ام‌الخاقان ملقب شد. پس از ترور ناصرالدین شاه و تاج‏گذاری مظفرالدین شاه، والی آذربایجان شد. در همین زمان بود که عثمانی، میرزا آقاخان کرمانی و عده دیگر از طرفداران سید جمال‌الدین اسدآبادی را به جرم شراکت در قتل ناصرالدین شاه به ایران سپرد. محمدعلی میرزا آنان را سربرید و پوست کاه‌اندودشان را برای پدرش به تهران فرستاد.محـــــمد علــی شـــاه

اسلاید 4: او پیش از رسیدن به سلطنت، به دلیل ترس از احتمال نزدیکی مشروطه‏خواهان به عمویش ظل السلطان و نصب وی به سلطنت از مشروطه‏خواهان حمایت می‌کرد. او تحت تعلیم و تربیت آموزگار روسی خود، سرگی مارکوویچ شابشال (ملقب به ادیب‏السلطان) زبان و فرهنگ روسی را آموخت. شابشال نفوذ زیادی بر محمدعلی میرزا داشت و او را علاقه‏مند به روسیه کرد. در انقلاب مشروطه تصویری از محمدعلی میرزا با لباس قزاقی به دست مردم افتاد که موجب رنجش مشروطه‏خواهان و مردم شد. همسر اول محمدعلی میرزا، ملیح‌السلطنه دختر میرزا یوسف‌خان بیان‌الممالک از منظرالدوله (دختر عباسقلی‌میرزا پسرفتحعلی‌شاه قاجار) بود. حسینعلی میرزا اعتضادالسلطنه پسر ارشدمحمدعلی میرزا و تنها فرزندی بود که اواز منظرالدوله یافت. محمد علی میرزا بعد از ملیح‌السلطنه با ملکه جهان دخترکامران میرزا و نوه ناصرالدین شاه ازدواج کرد. احمد شاه، محمدحسن میرزا، سلطان‌محمود میرزا و سلطان‌مجید میرزا، آسیه و خدیجه شش فرزند آن‌ها بودند.

اسلاید 5: در ۱۲۸۵ خورشیدی بعد از مظفرالدین شاه، ولیعهد او، محمدعلی میرزا، با عنوان محمدعلی شاه، به سلطنت رسیدمحمدعلی شاه، یکی از شاهان خودکامۀ دورۀ قاجار بود که هیچ گاه به قانون اساسی و مجلس شورای ملی رضایت نمی داد او در دی ماه 1285(هـ.ش) جشن تاج گذاری بر پا کرد و از اشراف و نمایندگان دولت های خارجی، برای شرکت در این مراسم دعوت به عمل آورد اما نمایندگان مجلس شورای ملی را دعوت نکرد. این اولین بی اعتنایی محمدعلی شاه به مجلس بود.

اسلاید 6: قانونی که در زمان مظفرالدین شاه به نام «قانون اساسی» تنظیم شد، دارای ضعف های زیادی بود. این قانون در پنجاه و یک اصل تنظیم شده بود و در حقیقت نظام نامه ای بود که ادارۀ امور مجلس و حدود آن را روشن می ساخت. در این قانون، از وظیفه های مردم نسبت به دولت، وظایف دولت در برابر مردم، حدود قدرت فرد، حدود قدرت دولت، و به طور کلی روابط ملت و دولت، سخن به میان نیامده بود. بنابراین، لازم بود متممی بر آن نوشته و تکمیل می شد. به همین سبب، کمیسیونی متشکل از شش تن از نمایندگان، برای تدوین «متمم قانون اساسی» تشکیل شد.با تلاش های پیگیر و مجاهدت های فراوان آیت الله شیخ فضل الله نوری اصل دوم متمم قانون اساسی تصویب شد که مورد تایید علمای ایران و مراجع بزرگ نجغ قرار گرفت.تدوین متمم قانون اساسی، و شدت گرفتن اختلاف ها

اسلاید 7:      بنا بر این اصل، در هر دوره از مجلس، هیئتی پنج نفره از مجتهدان و فقیهان اسلام که به اقتضای زمان آشنا بودند، به عنوان عضو، در مجلس شورای ملی شرکت می کردند، تا بر قانون هایی که تدوین و تصویب می شد، نظارت کنند که خلاف قواعد اسلامی و دستورهای شرع نباشد.

اسلاید 8: خودداری محمدعلی شاه از امضای متمم قانون اساسیدومین بی اعتنایی محمعلی شاه نسبت به نظام مشروطه در هنگام امضای متمم قانون اساسی مشروطه، رخ داد. هنگامی که متمم قانون اساسی تقدیم او شد، از امضای آن خودداری کرد.این برخورد مردم را به هیجان آورد بازار ها بسته شد و چندین هزار نفر به سوی مجلس هجوم آوردند .مردم شهرهای دیگر همچون تبریز اصفحان شیراز رشت و کرمان نیز بامردم تهران هم صدا شدند .مراجع تقلید از نجف اشرف طی تلگراف هایی به نصیحت شاه پرداختند در چنین شرایطی شاه در شهریور سال 1286 به ناچار متمم قانون اساسی را امضا کرد

اسلاید 9: اهداف انگلستان و روسیه برای مداخله در نهضت مشروطه      روس و انگلیس در مواجه با نهضت مشروطه، در منافع استعماری خود، تضاد داشتند. روسیه به چند دلیل با این نهضت مخالفت می کرد:     1. جلوگیری از نفوذ انگلیس که در لباس مشروطه خواهی، از مشروطه طلبان حمایت می کرد.     2. کمک به محمدعلی شاه که طرفدار روس بود.      3. پیش گیری از قیام ملت های منطقۀ قفقاز برای گرفتن آزادی، تحت تأثیر پیروزی مشروطه خواهان در ایران     انگلیس هم برای حمایت از مشروطه، دلایلی داشت:     1. افزایش اعتبار خود در ایران، برای دست یابی به موقعیتی بهتر یا برابر با روسیه     2. به قدرت رساندن مهره های انگلیسی در دستگاه حاکم و مجلس     3. محافظت از مرزهای هندوستان و سایر مستعمرات انگلستان در منطقه

اسلاید 10: انگليس به دليل منافع خود در هند، از هر حربه‌اي سود مي‌جست. از اين رو ايران به عنوان دروازه هندوستان همواره مد نظر بريتانيايي‌ها قرار داشت. در واقع تسلط بر ايران موجب استمرار تسلط بر هند و دور نگه داشتن روسيه از اراضي مستعمره بريتانيا بود. به همين دليل انگليس نيز خواهان ايراني ضعيف و نيمه مستقل بود. تلاش براي تجزيه افغانستان از ايران، تغييرات مكرر در خطوط مرزي ايران در شرق، حمايت از خوانين محلي، تسلط بي‌قيد و شرط بر خليج فارس، كسب امتيازات انحصاري نظير كشتيراني، تأسيس بانك شاهنشاهي، تلگراف، كاپيتولاسيون و ... از جمله اقدامات استعمارگرايانه انگليس در ايران بود. با اين حال در جريان انقلاب مشروطه، روسيه از موقعيت بهتري در ايران برخوردار بود.

اسلاید 11: به همين سبب تداوم وضع موجود با منافع انگليس همخواني نداشت. از اين رو انگليس كوشيد با تظاهر به حمايت از مشروطه‌خواهان، آتش انقلاب را در ايران شعله‌ور سازد و از اين رهگذر بتواند روسيه را از صحنه سياسي ايران خارج كند و هواداران خود را بر صحنه سياست كشور مسلط گرداند. بنابراين هدف اصلي انگلستان از نفوذ در نهضت مشروطه، كنترل نهضت و هدايت آن به سمت مقاصد لندن بود. بدين ترتيب رفتار مزورانه انگليسي‌ها سبب شد كه در اوائل تابستان 1285 عده‌اي كه تعداد آنها در عرض 10 روز تا 20 هزار نفر افزايش يافت، در داخل محوطه سفارت انگليس متحصن شوند و مورد استقبال سفارت انگليس قرار گيرند. سردنيس رايت سفير سابق انگليس در ايران در خاطرات خود در موارد متعددي به برنامه‌ريزي دولت متبوع خود براي تبديل كردن سفارتخانه و كنسولگريهاي كشورش در ايران به «مأمن» و «پناهگاه» مشروطه‌‌خواهان جهت پياده كردن مقاصد اصلي خود اشاره كرده است.4

اسلاید 12: به هر روي پس از مدتي كه انگليسي‌ها به عمق اميال آزادي‌‌خواهانه و ملي‌گرايانه مشروطه‌خواهان پي بردند و دريافتند كه با پيروزي انقلاب در صحنه سياست داخلي ايران هيچ نقشي براي آنان باقي نمي‌ماند، به مخالفت با آزادي‌خواهان پرداختند بدين ترتيب بريتانيا با همكاري سرمايه‌داران وابسته، زمينداران، سياستمداران و خوانين وابسته با كمك لژهاي فراماسونري، مشروطيت را به مسيري ديگر هدايت نمود. 5 همچنين دولت انگليس در 31 اوت 1907 به عقد قراردادي با روسيه پرداخت و ايران را به سه قسمت تقسيم نمود. طبق اين توافق قسمت شمالي ايران شامل شهرهاي پرجمعيت و مراكز عمده تجاري از خط فرضي بين قصرشيرين و اصفهان و يزد و خواف و مرز افغانستان، منطقه نفوذ روسيه شناخته شد و قسمت جنوبي كه داراي ارزش سوق‌الجيشي براي دفاع از هند بود از خط فرضي بين بندرعباس، كرمان، بيرجند، زابل و مرز افغانستان منطقه نفوذ انگلستان و قسمت سوم كه شامل كوير و بيابانهاي بي‌آب و علف و فاقد اهميت بود، منطقه‌ي بي‌طرف متعلق به دولت ايران شناخته شد. آن هم بدين منظور كه دو دولت تا حدودي با هم فاصله بگيرند و از برخوردهاي احتمالي و اختلافاتشان در اين منطقه جلوگيري شود.

اسلاید 13: قرارداد 1907 در شرايطي به امضاي لندن و مسكور سيد كه در ايران اركان حكومت مشروطه به خاطر مبارزات مردمي شكل گرفته بود و فرمان برقراري حكومت مشروطه در مرداد 1285 صادر شده بود. اولين مجلس شورا در تاريخ ايران در مهر همان سال تشكيل شده بود و اولين قانون اساسي ايران در دي ماه همان سال تنظيم و تدوين شده بود. بنابراين انعقاد قرارداد 1907 در شرايطي كه انقلاب مشروطيت در ايران به پيروزي رسيده و ظاهراً انگليس از انقلاب حمايت مي‌نمود، اين واقعيت را آشكار ساخت كه براي بريتانيا منافع استعماري از اهميت به‌سزايي برخوردار است و دفاع از مردم‌سالاري و دموكراسي تنها در حد حرف است. به نحوي كه پس از انعقاد قرارداد 1907 مطبوعات ايران، انگلستان، روسيه و ساير كشورهاي اروپائي و همچنين مقامات اين كشورها به صراحت به پيروزي انگليس در اين قرارداد اشاره كردند.

اسلاید 14: به هر روي روسيه و انگليس پس از امضاي قرارداد، تلاش كردند تا اقدام خود را تحت پوشش ايجاد يك جبهه واحد عليه آلمان توجيه كنند. در آن زمان هراس از قدرت روزافزون امپراتوري آلمان كه به تدريج به صورت يك خطر جدي براي دول استعمارگر درآمده بود و نفوذ زيادي در بالكان و عثماني پيدا كرده بود، باعث شد كه رقباي آن دولت يعني انگلستان، روسيه و فرانسه اختلافات ديرينه‌‌ي خود را برطرف و زمينه‌ي اتفاق مثلث و ايجاد جبهه‌ي مشترك عليه آلمان را فراهم كنند. اگر چه افشاي اين قرارداد در ايران موجب هيجان عمومي و اعتراضات شديدي گرديد و مجلس شوراي ملي به اتفاق آراء آن را مردود و بي‌اعتبار شناخت، با اين حال روس‌ها و انگليسي‌ها عملاً اين پيمان را به اجرا گذارده و پس از آغاز جنگ جهاني اول دخالت‌هاي وسيعي در شهرهاي ايران به عمل آوردند. بدين ترتيب اعتراضات مردم و نمايندگان مجلس و تظاهرات آنها عليه سياست دو دولت متجاوز در تهران و شهرستانها و همچنين چاپ مقالات تند در روزنامه‌هاي كشور نيز موجب فسخ قرارداد نگرديد

اسلاید 15: . در همين زمان مارلينگ وزير مختار انگليس به دولت ايران اطمينان داد كه استقلال و تماميت ارضي ايران محفوظ خواهد ماند و قرارداد بين دو دولت فقط به منظور جلوگيري از دخالت‌هاي يك دولت ثالث (يعني ‌آلمان) در امور داخلي ايران مي‌باشد، ولي ايرانيان قانع نشدند و وقتي مشيرالدوله پيرنيا وزير امورخارجه اين اظهارنظر را در 24 سپتامبر به اطلاع مجلس شوراي ملي رسانيد، نمايندگان ملت به اتفاق آراء قرارداد منعقده بين دو دولت خارجي در مورد ايران را مردود و بي‌اعتبار دانستند. در اين مورد محمد‌علي شاه نيز از نظر مجلس پشتيباني كرد و در نتيجه دولت ايران طي يادداشت دوم نوامبر 1907 به دولتين روسيه و انگلستان اعلام نمودكه چون قرارداد مزبور مابين آن دو دولت انعقاد يافته، لذا مواد آن فقط مربوط به خود دولتين مذكور مي‌باشد و دولت ايران نظر به استقلال تامه‌اي كه دارد،‌ تمام حقوق و آزادي عمل خود را محفوظ مي‌دارد و خود را از هر نفوذي و اثري كه قرارداد مي‌تواند درباه‌ي ايران داشته باشد مطلقاً مصون و آزاد مي‌داند.

اسلاید 16: مع‌الوصف عليرغم اعتراض‌هاي صورت گرفته، به علت ضعف دولت ايران، خللي در اجراي قرارداد فوق ايجاد نشد و روسيه و انگليس به تدريج شروع به اجراي مفاد قرارداد و اشغال مناطق نفود خود نمودند. نتيجه‌ي مستقيم اين قرارداد اين بود كه انگليسي‌ها كه با پشتيباني از انقلاب مشروطيت وجهه و اعتباري كسب نموده بودند به سرعت آن را از دست داده و از اين تاريخ مانند روسهاي تزاري منفور و مبغوض افكار عمومي ايران گرديدند.

اسلاید 17: ماجرای به توپ بستن مجلس شورای ملی به فرمان محمدعلی شاه قاجار محمدعلی شاه قاجار، از همان آغاز کار، مصمم به برانداختن مشروطیت بود، اما بهانه‏ای در دست نداشت. اما در جریان سوء قصدی که به وی شد، بهانه لازم را به دست آورد و آن را به گردن آزادی‏خواهان انداخت، تا اینکه سرانجام پس از ماه‏ها کشمکش میان مجلس و دربار و عدم دسترسی به نتیجه مطلوب، در روز سه‏شنبه دوم تیرماه 1287 ش برابر با 23 جمادی اولِ 1326 ق، هنوز آفتاب طلوع نکرده بود که قشون محمدعلی شاه به سوی مجلس روان شدند و راه‏هایی را که به مجلس منتهی می‏شد، بستند. 

اسلاید 18: مجاهدان که در میدان بهارستان بودند در سنگرهای خود به حال آماده‏باش درآمدند. چون خبر به گوش حضرات آیات بهبهانی و طباطبایی، از رهبران روحانی مشروطه، رسید، با بی‏پروایی و دلیری از خانه بیرون آمدند و خود را به مجلس رسانیدند تا شاید از وقوع حادثه جلوگیری نمایند. ناگهان مجلس شورای ملی که هنوز مدت زیادی از بدو تشکیل آن نمی‏گذشت به دستور محمد علی شاه مستبد و توسط کلنل لیاخوف، افسر روسی به توپ بسته شد.در پی این حمله، نعش خونین آزادی‏خواهان، صحن بهارستان را پُر کرد و صدای ناله و فریاد از هرسو به گوش می‏رسید. مجاهدان نیز مردانه، تفنگ در دست گرفته و از خود و مجلس دفاع می‏کردند. جنگ درحدود چهار ساعت به طول انجامید و سرانجام به نفع شاه پایان یافت. در این ماجرا، محمدعلی شاه که مورد حمایت دولت روس بود به اعدام و تبعید و زندانی کردن نمایندگان مجلس پرداخت.

اسلاید 19: شاه دستور داد که آقا سیدعبداللَّه بهبهانی را به کرمانشاه تبعید کرده، آیت اللَّه سیدمحمد طباطبایی را در شمیران خانه‏نشین نمایند. عده‏ای از آزادی‏خواهان را، زنجیر به گردن انداخته و کِشان کشان به باغشاه بردند. از میان این جمع، تنها ملک المتکلمین و میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل از مشروطه‏طلبان مشهور و مخالف استبداد قاجاری را به حضور شاه آوردند.وی پس از این‏که مدتی به آن دو دشنام داد، دستور قتل هر دوی آنها را صادر کرد. در این واقعه بیش از سیصد تن از مجاهدان، آزادی‏خواهان و مشروطه‏طلبان کشته و پانصد تن دیگر زخمی و تعداد زیادی بازداشت شدند. هم‏چنین انجمن‏ها تعطیل، روزنامه‏ها توقیف و مشروطیت دو ساله ایران به پایان رسید. بدین ترتیب مجلس، منحل شد و دوره استبداد صغیر آغاز گشت.

اسلاید 20: مقاومت مردمپس از به توپ بستن مجلس جمعی از غرب گرایان که داعیه ی مشروطه خواهی و وطن دوستی داشتند از هر طریق ممکن خود را به اروپا رساندند و در شهر های پاریس لندن استانبول و کشور سوئیس محفل هایی سیاسی به راه انداختند اما مردم وعلما در داخل کشور به مقاومت پرداختند مقاومت اصلی از تبریز آغاز شد و دو تن از مجاهدان نام آور آن خطیه به نام های ستارخان و باقرخان بیش از نه ماه در برابر دشمنان مشروطه مقاومت کردند .آن چه آنان را در هدف هایشان پابرجا نگاه میداشت حمایت مراجع تقلید مقیم نجف از مشروطه بود.آیت الله محمدکاظم خراسانی آیت الله محمدکاظم خراسانی ایت الله سید عبدالله مازندرانی و آیت الله حاج میرزا حسین از مشروطه خواهان در برابر حکومت استبدادی محمد علی شاه حمایت میکردند

اسلاید 21: با مقاومت مردم تبریز و ایستادگی رهبران دینی و ملی مردم فارس اصفحان قزوین گیلان کرمانشاه همدان و برخی دیگر از شهرها وارد صحنه ی مبارزه شدند وحکومت استبدادی را سخت در تنگنا گذاشتند . محمد علی شاه که در برابر مقاومت مردم تبریز در مانده بود با فراگیر شدن خیزش ناتوان تر شد . سر انجام نیروهای مردمی هوادار مشروطه از اصفحان و بختیاری گیلان راهی تهران شدند . سیاست روس و انگلیس در این زمان مبتنی بر حفظ محمد علی شاه بود.سرانجام در تیر ماه سال1288هواداران مشروطه به تهران رسیدند و با پناهنده شدن محمد علی شاه به سفارت روسیه حکومت استبدادی او به پایان رسید.

اسلاید 22: با تشکر فراوان از همراهی شما