نهج البلاغه

نهج البلاغه

اسلاید 1: گزیده ای از« سیری درنهج البلاغه »استاد شهید آیت الله مطهری « ره»گزینش و تنظیم : غلامحسین کمیلی

اسلاید 2:

اسلاید 3: بخش 1 : کتابی شگفت

اسلاید 4: دو کار لازم در باره نهج البلاغه الف – غور و تعمق در محتوای نهج البلاغه برای شناخت مکتب امام علی علیه السلام در زمینه های مختلفب – تحقیق در اسناد و مدارک نهج البلاغه که خوشبختانه کارهای خوبی در این مورد انجام یافته است

اسلاید 5: نهج البلاغه ” اين مجموعه نفيس و زيبا به نام نهج البلاغه كه اكنون در دست ما می باشد و روزگار از كهنه كردن آن ناتوان است ، منتخبی از خطابه‏ها و دعاها و وصايا و نامه‏ها و جمله‏های‏ كوتاه مولای متقيان امام علی ( علیه السلام ) است كه بوسيله سيد شريف بزرگوار رضی‏ رضوان الله عليه ، در حدود هزار سال پيش گردآوری شده است .

اسلاید 6: سيد رضی و نهج البلاغه سيد رضی شخصا شيفته سخنان علی (علیه السلام ) بوده است ، او مردی اديب و شاعر و سخن شناس بود سيد رضی به خاطر شيفتگی كه به ادب عموما و به كلمات امام علی (علیه السلام ) خصوصا ، داشته است

اسلاید 7: سید رضی «ره» بيشتر از زاويه فصاحت و بلاغت و ادب به سخنان مولی‏ می‏نگريسته است ، از اين رو نام مجموعه منتخب‏ خويش را نهج البلاغه نهاده است ، و ی به همين جهت اهميتی به‏ ذكر ماخذ و مدارك نداده است ، فقط در موارد معدودی به تناسب خاصی نام‏ كتابی را می‏برد كه آن خطبه يا نامه در آنجا آمده است .

اسلاید 8: دو امتياز کلمات امام كلمات اميرالمومنين (علیه السلام ) از قديم‏ترين ايام با دو امتياز همراه بوده‏ است: يكی فصاحت و بلاغت ، و ديگر چند جانبه بودن و به اصطلاح امروز چند بعدی بودن .

اسلاید 9: زيبايی (فصاحت و بلاغت) اين امتياز نهج البلاغه برای فردی كه سخن شناس باشد و زيبايی سخن را درك كند نياز به توضيح و توصيف ندارد ،اساسا زيبايی درك كردنی است‏ نه وصف كردنی .

اسلاید 10: تاثير و نفوذ آنان كه پای منبرامام علیه السلام می‏ نشستند سخت تحت تاثير قرار می‏گرفتند ، مواعظ آن حضرت دلها را می‏لرزانيد و اشكها را جاری می‏ساخت .

اسلاید 11: سيد رضی پس از نقل خطبه معروف الغراء ” می‏گويد : وقتی كه علی‏ (علیه السلام ) اين خطابه را القا كرد بدنها لرزيد ، اشكها جاری شد ، دلها به طپش‏ افتاد !

اسلاید 12: اعترافاتحضرت امام علی (علیه السلام ) يگانه كسی است بعد از رسول خدا - صلی الله علیه واله - كه مردم به حفظ و ضبط سخنانش اهتمام داشتند .

اسلاید 13: ابن ابی الحديد از عبدالحميد كاتب كه در فن نويسندگی ضرب المثل‏ است و در اوايل قرن دوم هجری می‏زيسته است نقل می‏كند كه گفت‏ هفتاد خطبه از خطبه‏های علی (علیه السلام ) را حفظ كردم و پس از آن ذهنم جوشيد كه‏ جوشيد .

اسلاید 14: عبدالرحيم بن نباته ، ضرب المثل خطبای عرب است در دوره اسلامی ، وی‏ اعتراف می‏كند كه سرمايه فكری و ذوقی خود را از علی (علیه السلام) گرفته است.

اسلاید 15: در آئينه اين عصر سخن امام علی (علیه السلام )چه از نظر صورت و چه ازنظر معنی ، محدود به هيچ زمان و هيچ مكانی‏ نيست ، انسانی و جهانی است .

اسلاید 16: شيخ محمد عبده مفتی اسبق مصر از افرادی است كه تصادف و دوری از وطن او را با « نهج البلاغه » آشنا می‏كند اين آشنايی وی را به شيفتگی‏ می‏كشد و شيفتگی به شرح اين صحيفه مقدس و تبليغ آن در ميان نسل جوان عرب‏ ، منجر می‏گردد .

اسلاید 17: وی در مقدمه شرح خود ‏گويد: در همه مردم عرب زبان ، يك نفر نيست مگر آنكه معتقد است سخن علی (علیه السلام ) بعد از قرآن و كلام نبوی ، شريفترين و بليغ‏ترين و پر معنی‏ ترين و جامعترين سخنان است .

اسلاید 18: نهج البلاغه یک شاهكارنهج البلاغه شاهكار است اما نه تنها در يك زمينه ، مثلا : موعظه ، يا حماسه ، يا فرضا عشق و غزل ، يا مدح و هجا و غيره . بلكه در زمينه‏های‏ گوناگون كه شرح خواهيم داد . بگذريم از قرآن كريم كه داستانی ديگر است ، كدام شاهكار را می‏توان پيدا كرد كه به اندازه نهج البلاغه متنوع باشد ؟ !

اسلاید 19: سخن نماينده روحسخن نماينده روح است ، سخن هر كس به همان دنيايی تعلق دارد كه روح‏ گوينده‏اش به آنجا تعلق دارد .

اسلاید 20: چون روح امام علی‏ علیه السلام محدود به دنيای خاصی نيست ، در همه دنياها و جهان ها حضور دارد ، و به‏ اصطلاح عرفا ، انسان كامل و كَون جامع و جامع همه حضَرات و دارنده همه مراتب است ، سخنش نيز به دنيای خاص محدود نيست .

اسلاید 21: نگاهی كلی به مباحث نهج البلاغه مباحث نهج البلاغه كه هر كدام شايسته بحث و مقايسه است ، به قرار ذيل‏ است : 1 - الهيات و ماوراء الطبيعه ، 2 - سلوك و عبادت ، 3 - حكومت و عدالت ، 4 - اهل البيت و خلافت ، 5 - موعظه و حكمت ،6 - دنيا و دنيا پرستی ، 7 - حماسه و شجاعت ،

اسلاید 22: 8 - ملاحم و مغيبات ، 9 - دعا و مناجات ، 10 - شكايت و انتقاد از مردم زمان ، 11 - اصول اجتماعی ، 12 - اسلام و قرآن ، 13 - اخلاق و تهذيب نفس ، 14 – شخصيت ها . و ...

اسلاید 23:

اسلاید 24: بخش 2 : الهيات و ماوراء الطبيعه

اسلاید 25: اعجاب انگیز ترین مباحث نهج البلاغه بحث های توحيدی نهج البلاغه را شايد بتوان اعجاب انگيزترين بحث های آن‏ دانست ، بدون مبالغه اين بحث ها با توجه به مجموع شرائط پديد آمدن آنها در حد اعجاز است .

اسلاید 26: تنوع مباحث توحیدیبحث های نهج البلاغه در اين زمينه متنوع است ، قسمتی از آنها از نوع مطالعه در مخلوقات و آثار صنع و حكمت الهی است ، در اين قسمت‏ گاهی نظام كلی آسمان و زمين را مطرح می‏ كند گاه موجود معينی را ، مثلا : خفاش ؛ طاووس ؛ مورچه را ، مورد مطالعه قرار می‏دهد و آثار آفرينش يعنی دخالت تدبير و توجه به هدف را در خلقت‏ اين موجودات ارائه می‏دهد .

اسلاید 27: مباحث تعقلی و فلسفیبيشتر بحثهای نهج البلاغه درباره توحيد ، بحثهای تعقلی و فلسفی است‏ ، اوج فوق العاده نهج‏البلاغه در اين بحثها نمايان است .

اسلاید 28: احاطه ذاتی و قيومی حق در بحث های توحيدی‏ تعقلی نهج البلاغه آنچه اساس همه بحث ها و استدلال ها و استنتاج ها است اطلاق و لاحدّی و احاطه ذاتی و قيومی حق است .

اسلاید 29: بساطت مطلقه مساله ديگر بساطت مطلقه و نفی هر گونه كثرت و تجزی و نفی هر گونه مغايرت صفات حق با ذات حق است .

اسلاید 30: اعتراف تلخ ! آيا اگر نهج البلاغه از ديگران می‏بود با او همين گونه رفتار می‏شد ؟

اسلاید 31: تفاوت احادیث شیعه با غیر شیعه اخبار و احاديث شيعی ، و همچنين دعاهای شيعی ، از نظر معارف‏ الهی و از نظر ساير مضامين ، با اخبار و احاديث و دعاهای‏ مسلمانان غير شيعی ، قابل مقايسه نيست، مسائلی كه در اصول كافی يا توحيد صدوق يا احتجاج طبرسی مطرح است ، در هيچ كتاب غير شيعی مطرح‏ نيست .

اسلاید 32: آنچه در كتب غير شيعی ، در اين زمينه مطرح است احيانا مسائلی‏ است كه می توان گفت قطعا مجعول است زيرا بر خلاف نصوص و اصول قرآنی‏ است و بوی تجسيم و تشبيه می‏دهد .

اسلاید 33: عقل شيعی ، عقلی فلسفی طرح مباحث الهيات بوسيله ائمه اهل بيت عليهم السلام و تجزيه و تحليل‏ آن مسائل كه نمونه آنها و در صدر آنها نهج البلاغه است سبب شد كه عقل‏ شيعی از قديم الايام به صورت عقل فلسفی در آيد و البته اين يك بدعت و چيز تازه در اسلام نبود ، راهی است كه خود قرآن پيش پای مسلمانان نهاده‏ است و ائمه اهل بيت عليهم السلام به تبع تعليمات قرآنی و به عنوان‏ تفسير قرآن آن حقائق را ابراز و اظهار نمودند . اگر توبيخی هست متوجه‏ ديگران است كه اين راه را نرفتند و وسيله را از دست دادند .

اسلاید 34: تاريخ نشان می‏دهد كه از صدر اسلام ، شيعه بيش از ديگران به سوی اين‏ مسائل گرايش داشته است ، در ميان اهل تسنن گروه معتزله كه به شيعه‏ نزديك تر بودند گرايشی بدين جهت داشتند ، ولی چنانكه می‏دانيم مزاج‏ اجتماعی جماعت آنرا نپذيرفت ، و تقريبا از قرن سوم به بعد منقرض شدند .

اسلاید 35: اختلاف دیدگاه اشعری و غیر اشعری اختلاف نظر اشعری و غير اشعری در اين نيست كه آيا بايد در مسائل الهی از منابع كتاب و سنت‏ استفاده كرد يا نه ؟ بلكه در شكل استفاده است .

اسلاید 36: از نظر اشعريان استفاده‏ بايد به شكل تعبد باشد و بس . يعنی ما از آن جهت خداوند را به وحدت و علم و قدرت و ساير اسماء حسنی توصيف می‏كنيم كه در شرع وارد شده است ، وگرنه ما نمی‏دانيم و نمی‏توانيم بدانيم كه خداوند موصوف به اين اوصاف‏ هست يا نه ؟

اسلاید 37: زيرا اصول و مبادی اين ها در اختيار ما نيست ، پس ما بايد بپذيريم كه خدا چنين است ، ولی نمی‏توانيم بدانيم و بفهميم كه خدا چنين‏ است . نقش نصوص دينی در اين زمينه اينست كه ما بدانيم از نظر دين‏ چگونه بايد فكر كنيم تا همان گونه فكر كنيم و چگونه بايد معتقد باشيم تا همان گونه معتقد باشيم .

اسلاید 38: ولی طبق نظر مخالفان آنها اين مطالب مانند هر مطلب عقلی و استدلالی‏ ديگر قابل فهم است . يعنی اصول و مبادی در كار است كه اگر بشر درست‏ به آن اصول و مبادی‏ واقف گردد می‏تواند آنها را فهم كند . نقش نصوص‏ شرعی اين است كه الهام بخش عقول و افكار و محرك انديشه‏ها است ، اصول و مبادی‏ء لازم و قابل درك را در اختيار می‏گذارد .

اسلاید 39: اساسا در مورد مسائل فكری‏ تعبد معنی ندارد اينكه انسان طبق دستور و به اصطلاح : فرمايشی بخواهد فكر و قضاوت كند و نتيجه بگيرد مثل اين است كه در يك امر ديدنی‏ بخواهد فرمايشی ببيند . از طرف بپرسد اين شی‏ء را چگونه ببينيم ؟ بزرگ يا كوچك‏ ؟ سفيد يا سياه يا آبی ؟ زيبا يا زشت ؟ تعبدی فكر كردن جز فكر نكردن و بدون فكر پذيرفتن معنی ديگر ندارد .

اسلاید 40: در اينكه توجه دادن فكر بشر به طبيعت و پديده‏های خلقت به عنوان آيات‏ معرفت الهی يكی از اصول اساسی تعليمات قرآن است جای سخن نيست ، و در اينكه مسلمين در اين راه آنطور كه شايسته بود گام برنداشتند باز جای شك نيست .

اسلاید 41: ارزش مطالعه در آثار و آيات اهتمام عظيم قرآن به‏ مطالعه در مخلوقات زمينی و آسمانی ، آيا به اين صورت است كه هر گونه‏ راه ديگر را باطل شناخته ؟ يا قرآن هم چنانكه مردم را به مطالعه آيات خدا دعوت كرده است به نوعی ديگر تفكر نيز دعوت كرده است ؟ اساسا ارزش مطالعه در مخلوقات و آثار آفرينش از نظر كمك به معارفی كه‏ مطلوب قرآن است و در اين كتاب بزرگ آسمانی بدانها اشاره يا تصريح شده‏ است چقدر است ؟

اسلاید 42: حقيقت اين است كه ميزان كمكی كه مطالعه در آثار آفرينش می‏تواند بكند نسبت به مسائلی كه صريحا قرآن كريم آنها را عنوان كرده است اندك است‏ .قرآن مسائلی در الهيات مطرح كرده كه به هيچوجه با مطالعه در طبيعت و خلقت قابل تحقيق نيست .

اسلاید 43: ارزش مطالعه در آثار آفرينش اين قدر است كه به روشنی ثابت می‏كند قوه مدبر و حكيم و عليمی جهان را تدبير می‏كند ، آئينه بودن جهان از نظر حسی و تجربی همين اندازه است كه‏ طبيعت ماورائی دارد و دست توانا و دانائی كارخانه جهان را می‏گرداند

اسلاید 44: ولی قرآن برای بشر به اين اندازه قانع نيست كه بداند دست توانا و دانا و حكيم و عليمی جهان را اداره می‏كند ، اين مطلب درباره ساير كتب‏ آسمانی شايد صدق كند ، اما درباره قرآن كه آخرين پيام آسمانی است و مطالب زيادی درباره خدا و ماوراء طبيعت طرح كرده است ، صدق‏ نمی‏كند .

اسلاید 45: مسائل تعقلی محضاولين مساله اساسی كه مطالعه آثار آفرينش به تنهائی قادر به جواب گوئی‏ آن نيست « واجب الوجود » بودن و مخلوق نبودن خود آن قدرت ماوراء طبيعی‏ است .آئينه جهان حداكثر اين است كه نشان دهنده دست توانا و دانائی‏ است كه جهان را می‏گرداند اما خود آن دست چه حال و وضعی دارد ؟آيا او خود مسخر دست ديگری است ، يا قائم به ذات است؟

اسلاید 46: اگر مسخر دست ديگری‏ است آن دست ديگر چگونه است ؟ هدف قرآن تنها اين نيست كه بدانيم دستی‏ دانا و توانا جهان را می ‏گرداند ، هدف اينست كه بدانيم گرداننده اصلی الله است و الله مصداق« ليس كمثله شی‏ء » است ، ذات مستجمع‏ كمالات است ، و به عبارت ديگر كمال مطلق است ، و به تعبير خود قرآن « له المثل الاعلی » است . مطالعه طبيعت چگونه می‏تواند ما را با چنين مفاهيمی آشنا سازد ؟

اسلاید 47: وحدت خداوندمساله ديگر « وحدت خداوند » است قرآن اين مساله را به صورت‏ استدلالی طرح كرده است .برهانی كه اقامه كرده همان است كه فلسفه اسلامی‏ آن را برهان تمانع می‏خواند .

اسلاید 48: گاهی از طريق تمانع علل فاعلی وارد شده است : « قل لو كان فيهما الهه الا الله لفسدتا » (الانبياء . 22 )و گاه‏ ازطريق تمانع علل غائی :« ما اتخذ الله من ولد و ما كان معه من اله‏ اذا لذهب كل اله بما خلق و لعلی بعضهم علی بعض / المومنون ، 91 / » در آن بحث‏ كرده است .

اسلاید 49: قرآن و مباحث مهم توحیدیدر قرآن مسائلی از اين قبيل مطرح است: « ليس كمثله شی‏ء - و لله المثل الاعلی - له الاسماء الحسنی و الامثال‏ العليا - الملك القدوس العزيز المؤمن المهيمن العزيز الجبار المتكبر - اينما تولوا فثم وجه الله - هو الله فی السموات و فی الارض - هو الاول و الاخر والظاهر والباطن – الحی القیوم – الله الصمد – لم یلد و لم یولد – و لم یکن له کفوا احد»

اسلاید 50: قرآن اين مسائل را برای چه منظوری طرح كرده است ؟ آيا برای اين بوده‏ است كه مسائلی نفهميدنی و درك نشدنی كه به قول ندوی اصول و مباديش در اختيار بشر نيست بر بشر عرضه بدارد و از مردم بخواهد تعبدا بدون اينكه آنها را درك كنند بپذيرند ، و يا واقعا می‏خواسته است كه‏ مردم خدا را با اين شؤون و صفات بشناسند ؟

اسلاید 51: اگر خواسته است خداوند با اين صفات شناخته شود از چه راه است ؟ چگونه ممكن است مطالعه در طبيعت‏ ما را با اين معارف آشنا نمايد ، مطالعه در مخلوقات بر ما روشن می‏كند كه خداوند عليم است يعنی چيزی كه ساخته است از روی علم و دانائی بوده‏ است ولی آنچه قرآن از ما می‏خواهد تنها اين نيست كه او آنچه را آفريده‏ است از روی علم و دانائی بوده است بلكه اين است كه : « انه بكل شی‏ء عليم‏ 0 لا يعزب عن علمه مثقال ذره0 قل لو كان البحر مدادا لكلمات ربی ...»

اسلاید 52: يعنی علم خداوند نامتناهی است ، قدرتش نامتناهی است ، چگونه و از كجا می‏توان از مشاهده عينی و حسی مخلوقات به نامتناهی بودن علم و قدرت‏ پروردگار پی برد .

اسلاید 53: در قرآن بسيار مسائل ديگر مطرح است از قبيل : لوح محفوظ ، لوح محو و اثبات ، جبر و اختيار ، وحی و اشراق و غيره كه هيچ كدام از آنها از طريق مطالعه حسی مخلوقات قابل تحقيق نيست .

اسلاید 54: قرآن اين مسائل را قطعا به عنوان يك سلسله درسها القا كرده است و از طرفی تدبر در اين درسها را با آياتی از قبيل : « ا فلا يتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها 0 كتاب‏ انزلناه اليك مبارك ليدبروا آياته ». توصيه و تاكيد كرده است . ناچار راهی را برای وصول به اين حقايق معتبر می‏دانسته است و به عنوان‏ يك سلسله مجهولات درك نشدنی القا نمی‏كرده است

اسلاید 55: همين ها سبب شد كه مسلمانان گاهی از طريق سير و سلوك روحی و گاهی‏ از طريق سلوك عقلی و فكری دنبال اين مسائل را بگيرند . من نمی دانم كسانی كه مدعی می‏شوند قرآن در مسائل الهی تنها مطالعه در مخلوقات را كافی دانسته است ، درباره اين همه مسائل متنوع كه در قرآن‏ مطرح است و از مختصات اين كتاب مقدس آسمانی است چه می‏گويند ؟

اسلاید 56: انگیزه امام از طرح مباحث عقلیمحرك و الهام بخش علی ( علیه السلام ) در طرح این مسائل تنها و تنها تفسير قرآن مجيد است ، اگر علی ( علیه السلام ) نبود شايد برای هميشه معارف عقلی قرآن بدون تفسير می‏ماند . اكنون كه اندكی به ارزش اين بحث ها اشارت رفت به ذكر نمونه‏هائی از نهج البلاغه می‏پردازيم .

اسلاید 57: ذات حقآيا در نهج البلاغه درباره ذات حق و اينكه او چيست و چه تعريفی می‏توان‏ برايش ذكر كرد بحثی شده است ؟

اسلاید 58: بلی زیاد بحث شده است وهمه در اطراف يك نكته دور می‏زند و آن اينكه : ذات حق وجود بی‏ حد و نهايت ، و هستی مطلق است و ( ماهيت ) ندارد ، هر موجودی از موجودات حد و مرز و نهايتی دارد ، ولی ذات حق حد و مرزی ندارد ، و ماهيت كه او را در نوع‏ خاصی محدود كند و وجود محدودی را به او اختصاص دهد در او راه ندارد

اسلاید 59: هيچ زاويه‏ای از زوايای وجود از او خالی نيست ، هيچ فقدانی در او راه‏ ندارد ، تنها فقدانی كه در او راه دارد ، فقدانِ فقدان است و تنها سلبی‏ كه درباره او صادق است سلبِ سلب است و تنها نفی و نيستی كه وصف او واقع می‏شود نفی هر نقص و نيستی از قبيل مخلوقيت و معلوليت و محدوديت‏ و كثرت و تجزی و نيازمندی است ، و بالاخره تنها مرزی كه او در آن مرز پا نمی‏گذارد مرز نيستی است ،

اسلاید 60: او با همه چيز است ولی در هيچ چيز نيست و هيچ چيز هم با او نيست ، داخل در هيچ چيز نيست ولی از هيچ چيز هم بيرون‏ نيست . او از هر گونه كيفيت و چگونگی و از هر گونه تشبيه و تمثيل منزه‏ است . زيرا همه اين ها اوصاف يك موجود محدود و متعين و ماهيت دار است

اسلاید 61: وحدت حق ، وحدت عددی نیست یکی دیگر از مسائل توحیدی نهج البلاغه ، این است که وحدت ذات احدیت ، وحدت عددی نیست . وحدت عددی یعنی وحدت چیزی که فرض تکرر وجود در او ممکن است .اين وحدت در مقابل‏ اثنينيت و كثرت نيست و معنی اينكه يكی است اين نيست كه دو تا نيست‏ بلكه اينست كه دوم برای او فرض نمی‏شود .

اسلاید 62: فرض وجودی ديگر مانند وجود ذات احديت با توجه به اينكه ذات حق وجود محض و انّيت صرف و واقعيت مطلقه است نظير فرض‏ جهان جسمانی ديگر در كنار جهان جسمانی غير متناهی است يعنی فرضی غير ممكن است .

اسلاید 63: در نهج البلاغه مكرر در اين باره بحث شده است كه وحدت ذات حق وحدت‏ عددی نيست و او با يكی بودن عددی توصيف نمی‏شود و تحت عدد در آمدن ذات‏ حق ملازم است با محدوديت او .

اسلاید 64: وحدت حقه حقیقیهاين مساله كه وحدت حق وحدت عددی نيست ، از انديشه‏های بكر و بسيار عالی اسلامی است ، در هيچ مكتب فكری ديگر سابقه ندارد ، خود فلاسفه اسلامی‏ تدريجا بر اثر تدبر در متون اصيل اسلامی بالخصوص كلمات علی عليه السلام‏ به عمق اين انديشه پی بردند و آنرا رسما در فلسفه الهی وارد كردند .

اسلاید 65: در كلمات قدماء از حكماء اسلامی از قبيل فارابی و بوعلی اثری از اين انديشه‏ لطيف ديده نمی‏شود ، حكماء متاخر كه اين انديشه را وارد فلسفه خود كردند نام اين نوع وحدت را وحدت حقه حقيقيه اصطلاح كردند .

اسلاید 66: اوليت و آخريت و ظاهريت و باطنيت حق از جمله بحث های نهج البلاغه بحث هائی است درباره اينكه خداوند هم اول‏ است و هم آخر ، هم ظاهر است و هم باطن ، البته اين بحث مانند ساير مباحث مقتبس از قرآن مجيد است و فعلا ما در مقام استناد به قرآن مجيد نيستيم .

اسلاید 67: خداوند اول است نه اوليت زمانی تا با آخريت او مغاير باشد ، و ظاهر است نه‏ بمعنی اينكه محسوس به حواس است تا با باطن بودن او دو معنی و دو جهت‏ مختلف باشد اوليت او عين آخريت ، و ظاهريت او عين باطنيت او است .

اسلاید 68: « لا تصحبه الاوقات و لا ترفده الادوات ، سبق الاوقات كونه و العدم وجوده‏ و الابتداء ازله » . زمانها او را همراهی نمی‏كنند ( در مرتبه ذات او زمان وجود ندارد ) و اسباب و ابزارها او را كمك نمی‏كنند . هستی او بر زمانها ، و وجود او بر نيستی ، و ازليت او بر هر آغازی تقدم دارد . تقدم ذات حق بر زمان و بر هر نيستی و بر هر آغاز و ابتدائی يكی از لطيفترين انديشه‏های حكمت الهی است.

اسلاید 69: معنای ازلیت حق تعالی معنای ازليت حق فقط اين نيست كه‏ او هميشه بوده است . شك نيست كه هميشه بوده است ، اما هميشه بودن‏ يعنی زمانی نبوده كه او نبوده است .

اسلاید 70: ازليت حق فوق هميشه بودن است ، زيرا هميشه بودن مستلزم فرض زمان است ، ذات حق علاوه بر اينكه با همه زمان ها بوده است بر همه چيز ، حتی بر زمان تقدم دارد و اين است‏ معنی ازليت او . از اينجا معلوم می‏شود كه تقدم او نوعی ديگر غير از تقدم زمانی است .

اسلاید 71: دو وجود و دو ظهوربرای هر چيز دو نوع وجود است : وجود فی نفسه و وجود برای ما . وجود هر چيزی برای ما وابسته است به ساختمان قوای ادراكی ما و به‏ شرائط خاصی كه بايد باشد ، و از اينرو ظهور نيز بر دو قسم است : ظهور فی‏ نفسه و ظهور برای ما .

اسلاید 72: حواس ما به حكم محدوديتی كه دارد فقط قادر است موجودات مقيد و محدود و دارای مثل و ضد را در خود منعكس كند ، حواس ما از آنجهت رنگها و شكلها و آوازها و غير اينها را درك می‏كنند كه به مكان و زمان محدود می‏شوند ، در يك جا هستند و در جائی ديگر نيستند ، در يك زمان هستند و در زمانی ديگر نيستند ، مثلا اگر روشنی هميشه و همه جا بطور يكنواخت‏ می‏بود قابل احساس نبود ، اگر يك آواز بطور مداوم و يك نواخت شنيده‏ شود هرگز شنيده نمی‏شود .

اسلاید 73: ذات حق كه صرف الوجود و فعليت محض است و هيچ مكان و زمان او را محدود نمی‏كند نسبت به حواس ما باطن است اما او در ذات خود عين ظهور است و همان كمال ظهورش كه ناشی از كمال وجودش است سبب خفای او از حواس ما است ، جهت ظهور و جهت بطون در ذات او يكی است ، او از آنجهت پنهان است كه در نهايت پيدائی است، او از شدت ظهور در خفاست .

اسلاید 74: البتّه نبايد فراموش كنيم كه اصل وجود آرزو و اميد به آينده براى انسانها انگيزه حركت و تلاش و كوشش و فعّاليّت است. وجود اميد و آرزو در انسان عيب نيست، بلكه حسن است و بدون آن زندگى كردن بسيار مشكل است، امّا آنچه مايه بدبختى مى‏شود، آرزوهاى غير منطقى و بيش از حدّ و دور و دراز است. / نک : پيام‏امام‏شرح‏تازه‏ وجامعى‏برنهج‏البلاغه، ج 2 ، ص176-200

اسلاید 75: بخش 3 : سلوک و عبادت

اسلاید 76: عبادت در اسلام عبادت و پرستش خداوند يكتا و ترك پرستش هر موجود ديگر ، يكی از اصول تعليمات پيامبران الهی است ، تعليمات هيچ پيامبری از عبادت خالی‏ نبوده است .

اسلاید 77: اسلام به عبادت های فردی نيز آنچنان شكل داده است كه متضمن‏ انجام پاره‏ای از وظايف زندگی است .

اسلاید 78: مثلا نماز كه مظهر كامل اظهار عبوديت است چنان در اسلام شكل خاص يافته است كه حتی فردی كه می‏خواهد در گوشه ی خلوت به تنهائی نماز بخواند خود به خود به انجام پاره‏ای از وظائف اخلاقی‏ و اجتماعی از قبيل نظافت ، احترام به حقوق ديگران ، وقت شناسی ، جهت‏ شناسی ، ضبط احساسات ، اعلام صلح با بندگان شايسته خدا و غيره مقيد می‏گردد .

اسلاید 79: از نظر اسلام هر كار خير و مفيدی اگر با انگيزه پاك خدائی توام باشد عبادت است .در عين حال ، اسلام نيز پاره‏ای تعليمات دارد كه فقط برای انجام مراسم‏ عبادت وضع شده است از قبيل نماز و روزه و اين خود فلسفه ای خاص دارد

اسلاید 80: درجات عبادت هااز نظر برخی عبادت ، نوعی معامله و معاوضه و مبادله كار و مزد است ، كار فروشی و مزد بگيری است ، همانطور كه يك كارگر ، روزانه نيروی كار خود را برای يك‏ كارفرما مصرف می‏كند و مزد می‏گيرد ، عابد نيز برای خدا زحمت می‏كشد و خم‏ و راست می‏شود و طبعا مزدی طلب می‏كند كه البته آن مزد در جهان ديگر به‏ او داده خواهد شد .

اسلاید 81: همانطور كه فائده كار برای كارگر در مزدی كه از كارفرما می‏گيرد خلاصه‏ می‏شود و اگر مزدی در كار نباشد نيرويش به هدر رفته است فائده عبادتِ عابد نيز ، از نظر اين‏ گروه ، همان اجری است كه در جهان ديگر به او به صورت يك سلسله‏ كالاهای مادی پرداخت می‏شود .

اسلاید 82: و اما اينكه هر كار فرما كه مزدی می‏دهد به خاطر بهره‏ای است كه از كار كارگر می‏برد و كارفرمای ملك و ملكوت چه بهره‏ای می‏تواند از كار بنده‏ ضعيف و ناتوان خود ببرد و هم اينكه فرضا اجر و مزد از جانب آن كارفرمای‏ بزرگ به صورت تفضل و بخشش انجام گيرد ، پس چرا اين تفضل بدون صرف‏ مقداری انرژی كار به او داده نمی‏شود ، مساله‏ای است كه برای اينچنين‏ عابدهایی هرگز مطرح نیست .

اسلاید 83: اين يك تلقی است از عبادت كه البته عاميانه و جاهلانه است ، و به تعبير بوعلی در نمط نهم اشارات ، خدانشناسانه است و تنها از مردم‏ عامی و قاصر پذيرفته است .

اسلاید 84: تلقی ديگر از عبادت ، تلقی عارفانه است ، بر حسب اين تلقی ، عبادت نردبان قرب‏ است ، معراج انسان است ، تعالی روان است ،

اسلاید 85: پرواز روح است به كانون نامرئی هستی ، پرورش استعدادهای‏ روحی و ورزش نيروهای ملكوتی انسانی است ، پيروزی روح بر بدن است ، عاليترين عكس العمل سپاسگزارانه انسان است از پديد آورنده خلقت ،اظهار شيفتگی و عشق انسان است به كامل مطلق و جميل علی الاطلاق ، و بالاخره‏ سلوك و سير الی الله است .

اسلاید 86: برحسب اين تلقی ، عبادت پيكری دارد و روحی ، ظاهری دارد و معينی ، آنچه بوسيله زبان و ساير اعضاء بدن انجام می‏شود پيكره و قالب و ظاهر عبادت است ،

اسلاید 87: روح عبادت وابستگی‏ كامل دارد به مفهومی كه عابد از عبادت دارد و به نوع تلقی او از عبادت‏ و به انگيزه‏ای كه او را به عبادت برانگيخته است و به بهره و حظی كه از عبادت عملا می‏برد و اينكه عبادت تا چه اندازه سلوك الی الله و گام‏ برداشتن در بساط قرب باشد .

اسلاید 88: تلقی نهج البلاغه از عبادتتلقی نهج البلاغه از عبادت ، تلقی عارفانه است ، بلكه سرچشمه و الهام بخش تلقی‏های عارفانه از عبادت ها در جهان اسلام ، پس از قرآن مجيد و سنت رسول اكرم ، كلمات علی‏ علیه السلام و عبادت های عارفانه علی علیه السلام است .

اسلاید 89: عبادت آزادگان« ان قوما عبدوا الله رغبه فتلك عباده التجار ، و ان قوما عبدوا الله‏ رهبه فتلك عباده العبيد، و ان قوما عبدوا الله شكرا فتلك عباده الاحرار» / حكمت . 237 /

اسلاید 90: گروهی خداي را به انگيزه پاداش می‏پرستند ، اين عبادت تجارت‏ پيشگان است ، گروهی او را از ترس می‏پرستند ، اين عبادت برده صفتان‏ است ، و گروهی او را برای آن كه او را سپاسگزاری كرده باشند می‏پرستند ، اين عبادت آزادگان است .

اسلاید 91: « لو لم يتوعد الله علی معصيته لكان يجب ان لا يعصی شكرا لنعمته » ؛ فرضا خداوند كيفری برای نافرمانی معين نكرده بود ، سپاسگزاری ايجاب می‏كرد كه‏ فرمانش تمرد نشود .

اسلاید 92: عبادت و یاد حقريشه همه آثار معنوی اخلاقی و اجتماعی كه در عبادت است در يك چيز است : ياد حق و غير او را از ياد بردن .

اسلاید 93: ياد خدا كه هدف عبادت است ، دل را جلا و صفا می‏بخشد و آنرا آماده تجليات الهی قرار می‏دهد ، علی علیه السلام در باره ياد حق می‏فرمايد : « ان الله تعالی جعل الذكر جلاء للقلوب ، تسمع به بعد الوقره و تبصر به‏ بعد العشوه و تنقاد به المعائده و ما برح لله عزت آلائه فی البرهه بعد البرهه و فی ازمان الفترات رجال ناجاهم فی فكرهم وكلمهم فی ذات عقولهم‏» (خطبه . 220 ) .

اسلاید 94: حالات و مقاماتدر همين خطبه حالات و مقامات و كرامت هائی كه برای اهل معنی در پرتو عبادت رخ می‏دهد توضيح داده شده است ، از آن جمله می‏فرمايد : « قد حفت بهم الملائكه و تنزلت عليهم السكينه و فتحت لهم ابواب‏ السماء و اعدت لهم مقاعد الكرامات فی مقام اطلع الله عليهم فرضی سعيهم‏ و حمد مقامهم يتنسمون بدعائه روح التجاوز »

اسلاید 95: شب مردان خدااز ديدگاه نهج البلاغه ، دنيای عبادت‏ آكنده از لذت است ، لذتی كه با لذت دنيای سه بعدی مادی قابل مقايسه‏ نيست . دنيای عبادت پر از جوشش و جنبش و سير و سفر است ، دنيای عبادت شب و روز ندارد ، زيرا همه روشنائی‏ است ، تيرگی و اندوه و كدورت ندارد ، يكسره صفا و خلوص است ،

اسلاید 96: از نظر نهج البلاغه چه خوشبخت و سعادتمند است كسی كه به اين دنيا پاگذارد و نسيم جانبخش اين دنيا او را نوازش دهد ، آن كس كه به اين دنيا گام نهد ديگر اهميت نمی‏دهد كه در دنيای ماده و جسم بر ديبا سر نهد يا بر خشت

اسلاید 97: ترسيم چهره عبادت و عباد در نهج البلاغهدر نهج البلاغه ترسيم ها از چهره عبادت و عبادت پيشگان شده است : گاهی‏ سيمای عباد از نظر شب زنده داری ها ، خوف وخشيت ها ، شوق و لذت ها ، سوز و گدازها ، آه و ناله‏ها ، تلاوت قرآن ها ترسيم و نقاشی شده است ؛

اسلاید 98: گاهی واردات قلبی و عنايات غيبی كه در پرتو عبادت و مراقبه و جهاد نفس نصيب‏شان می‏گردد بيان شده است ؛گاهی تاثير عبادت از نظر گناه زدائی و محو آثار تيره‏ گناهان مورد بحث قرار گرفته است ؛

اسلاید 99: گاهی به اثر عبادت از نظر درمان‏ پاره‏ای از بيماری های اخلاقی و عقده‏های روانی اشاره شده است ؛و گاهی ذكری‏ از لذت ها و بهجت‏های خالص و بی‏شائبه و بی رقيب عباد و زهاد و سالكان‏ راه به ميان آمده است .

اسلاید 100: شب زنده داری ها« اما الليل فصافون اقدامهم تالين لاجزاء القرآن يرتلونه ترتيلا يحزنون به انفسهم و يستثيرون به دواء دائهم فاذا مروا بايه فيها تشويق‏ ركنوا اليها طمعا و تطلعت نفوسهم اليها شوقا و ظنوا انها نصب اعينهم ،

اسلاید 101: و اذا مروا بايه فيها تخويف اصغوا اليها مسامع قلوبهم و ظنوا ان زفير جهنم و شهيقها فی اصول آذانهم ، فهم حانون علی اوساطهم ، مفترشون لجباههم‏ و اكفهم و ركبهم و اطراف اقدامهم يطلبون الی الله تعالی فكاك رقابهم ، و اما النهار فحلماء علماء ابرار اتقياء » / خطبه : 191 /

اسلاید 102: واردات قلبی : « قد احيی ، عقله و امات نفسه ، حتی دق جليله و لطف غليظه و برق له‏ لامع كثير البرق ، فابان له الطريق و سلك به السبيل و تدافعته الابواب‏ الی باب السلامه ، و ثبتت رجلاه بطمانينة بدنه فی قرار الامن و الراحه بما استعمل قلبه و ارضی ربه » / خطبه : 218 /

اسلاید 103: در اين جمله‏ها چنان كه می‏بينيم سخن از زندگی ديگری است كه زندگی عقل‏ خوانده شده است ، سخن از مجاهده و ميراندن نفس اماره است ، سخن از رياضت بدن و روح است ،

اسلاید 104: سخن از برقی است كه بر اثر مجاهده در دل سالك‏ می‏جهد و دنيای او را روشن می‏كند ، سخن از منازل و مراحلی است كه يك روح‏ مشتاق و سالك به ترتيب طی می‏كند تا به منزل مقصود كه آخرين حد سير و صعود معنوی بشر است می‏رسد : « يا ايها الانسان انك كادح الی ربك كدحا فملاقيه » / سوره انشقاق : 84 /

اسلاید 105: سخن از آرامشی است كه نصيب قلب نا آرام و پراضطراب و پر ظرفيت بشر در نهايت امر می‏گردد : « الا بذكر الله تطمئن القلوب » / سوره رعد : 13 /

اسلاید 106: در خطبه 228 اهتمام اين طبقه به زندگی دل چنين توصيف شده است : « يرون اهل الدنيا ليعظمون موت اجسادهم و هم اشد اعظاما لموت‏ قلوب احيائهم »

اسلاید 107: خلسه‏ها و جذبه‏هائی كه روحهای مستعد را می‏ربايد و بدان سو می‏كشد اين‏ چنين بيان شده است : « صحبوا الدنيا بابدان ارواحها معلقه بالمحل الاعلی » / حكمت :147 /

اسلاید 108: « لولا الاجل الذی كتب لهم لم تستقر ارواحهم فی اجسادهم طرفه عين‏ شوقا الی الثواب و خوفا من العقاب » / خطبه : 191 / « قد اخلص لله سبحانه فاستخلصه » / خطبه : 85 /

اسلاید 109: علوم افاضی و اشراقی كه در نتيجه تهذيب نفس و طی طريق عبوديت بر قلب سالكان راه سرازير می‏شود و يقين جازمی كه نصيب آنان می‏گردد اين‏ چنين بيان شده است :« هجم بهم العلم علی حقيقه البصيره و باشروا روح اليقين و استلانوا ما استوعره المترفون و انسوا بما استوحش منه الجاهلون » / حكمت : 147 /

اسلاید 110: گناه زدائیاز نظر تعليمات اسلامی ، هر گناه اثری تاريك كننده و كدورت آور بر دل‏ آدمی باقی می‏گذارد و در نتيجه ميل و رغبت به كارهای نيك و خدائی كاهش‏ می‏گيرد و رغبت به گناهان ديگر افزايش می‏يابد .

اسلاید 111: متقابلا عبادت و بندگی و در ياد خدا بودن وجدان مذهبی انسان را پرورش‏ می‏دهد ، ميل و رغبت به كار نيك را افزون می‏كند و از ميل و رغبت به شر و فساد و گناه می‏كاهد .يعنی تيرگيهای ناشی از گناهان را زايل می‏گرداند و ميل به خير و نيكی را جايگزين آن می‏سازد .

اسلاید 112: در نهج البلاغه پس از توصيه و تاكيدهائی درباره نماز ، می‏فرمايد : « و انها لتحت الذنوب حت الورق و تطلقها اطلاق الربق و شبهها رسول‏ الله ( صلی الله علیه وآله ) بالحمة تكون علی باب الرجل فهو يغتسل منها فی اليوم و الليله خمس مرات فما عسی ان يبقی عليه من الدرن ؟ » / خطبه : 197 /

اسلاید 113: درمان اخلاقی در خطبه 196 پس از اشاره به پاره‏ای از اخلاق رذيله از قبيل سركشی ، ظلم‏ ، كبر ، می‏فرمايد : « و من ذلك ما حرس الله عباده المؤمنين بالصلوات و الزكوات و مجاهده الصيام فی الايام المفروضات تسكينا لاطرافهم و تخشيعا لابصارهم و تذليلا لنفوسهم ، و تخفيضا لقلوبهم و ازاله للخيلاء عنهم »

اسلاید 114: انس و لذت « اللهم انك آنس الانسين لاوليائك و احضرهم بالكفايه للمتوكلين عليك‏ تشاهدهم فی سرائرهم و تطلع عليهم فی ضمائرهم و تعلم مبلغ بصائرهم‏ فاسرارهم لك مكشوفه و قلوبهم اليك ملهوفه ، ان اوحشتهم الغربه آنسهم‏ ذكرك و ان صبت عليهم المصائب لجاوا الی الاستجاره بك » (خطبه . 225 ) .

اسلاید 115: « و ان للذكر لاهلا اخذوه عن الدنيا بدلا » / خطبه . 220 /

اسلاید 116: اشاره‏ای به مهدی موعود عجل الله تعالی فرجهدر خطبه 148 اشاره‏ای به مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشريف دارد ، و در آخر سخن ، گروهی را در آخرالزمان ياد می‏كند كه شجاعت و حكمت و عبادت تواما در آنها گرد آمده است ، می‏فرمايد : « ثم ليشحذن فيها قوم شحذ القين النصل . تجلی بالتنزيل ابصارهم ، و يرمی بالتفسير فی مسامعهم ، و يغبقون كاس الحكمه بعد الصبوح » !

اسلاید 117: سپس گروهی صيقل داده می‏شوند و مانند پيكان در دست آهنگر تيز و بران‏ می‏گردند ، بوسيله قرآن پرده از ديده‏هايشان برداشته می‏شود و تفسير و توضيح‏ معانی قرآن در گوش های آنان القا می‏گردد ، جام های پياپی حكمت و معرفت را هر صبح و شام می‏نوشند ، و سر خوش باده معرفت می‏گردند .

اسلاید 118: بخش چهارم حكومت و عدالت

اسلاید 119: نهج البلاغه و مساله حكومت هر كسی كه يك دوره نهج البلاغه را مطالعه كند می‏بيند امام علی ( علیه السلام ) درباره‏ حكومت و عدالت حساسيت خاصی دارد ، اهميت و ارزش فراوانی برای آنها قائل است .

اسلاید 120: قرآن كريم می‏فرمايد : « لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم‏ الناس بالقسط »( الحديد ، 24 ) . ما پيامبران خويش را با دلائل روشن فرستاديم و با آنان كتاب و ترازو فرود آورديم كه در ميان مردم به عدالت قيام كنند .

اسلاید 121: برقراری عدالت هدف بعثتدر اين آيه كريمه ، برقراری عدالت ، به عنوان هدف بعثت همه انبيا معرفی شده است . مقام قداست عدالت تا آنجا بالا رفته كه پيامبران الهی‏ به خاطر آن مبعوث شده‏اند .

اسلاید 122: چگونه ممكن است كسی مانند علی علیه السلام كه‏ مفسر قرآن و توضيح دهنده اصول و فروع اسلام است درباره اين مساله‏ سكوت كند و يا در درجه كمتری از اهميت آنرا قرار دهد ؟

اسلاید 123: ارزش و اعتبار حکومت و عدالت ارزش و اهميت اين مسائل‏ از نظر نهج البلاغه در چه درجه است ، بلكه اساسا اسلام چه اهميتی به مسائل‏ مربوط به حكومت و عدالت می‏دهد ؟

اسلاید 124: قرآن كريم آنجا كه رسول اكرم - صلی الله علیه واله - را فرمان می‏دهد كه ولايت و زعامت‏ علی عليه السلام را بعد از خودش به مردم ابلاغ كند ، می‏فرمايد : « يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك فان لم تفعل فما بلغت‏ رسالته »/ المائده ، 66 /

اسلاید 125: كدام موضوع‏ ديگر است كه ابلاغ نكردن آن با عدم ابلاغ رسالت مساوی باشد ؟

اسلاید 126: در جريان جنگ احد كه مسلمين شكست خوردند و خبر كشته شدن پيغمبر اكرم‏ صلی الله علیه واله پخش شد و گروهی فرار كردند ، قرآن كريم‏ می‏فرمايد : « و ما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل أفإن مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم » / آل عمران ، 144 /

اسلاید 127: حضرت استاد علامه طباطبائی روحی فداه در مقاله ولايت و حكومت از اين آيه چنين استنباط فرموده‏اند كه : كشته شدن پيغمبر اكرم صلی الله علیه واله در جنگ نبايد هيچ گونه وقفه‏ای در كار شما ايجاد كند ، شما فورا بايد تحت لوای آن كس كه‏ پس از پيغمبر صلی الله علیه واله زعيم شما است به كار خود ادامه دهيد .

اسلاید 128: ارزش و لزوم حکومت علی عليه‏ السلام مكرر لزوم يك حكومت مقتدر را تصريح كرده است و با فكر خوارج كه‏ در آغاز امر مدعی بودند با وجود قرآن از حكومت بی‏نيازيم ، مبارزه كرده‏ است .

اسلاید 129: شعار انحرافی خوارجخوارج ، شعارشان «لاحكم الا لله » بود .اين شعاراز قرآن مجيد اقتباس شده است و مفادش اين است كه فرمان ( قانون ) تنها از ناحيه خداوند و يا از ناحيه‏ كسانی كه خداوند به آنان اجازه قانونگذاری داده است بايد وضع شود ،

اسلاید 130: ولی‏ خوارج اين جمله را در ابتدا طور ديگر تعبير می‏ كردند وبه تعبير اميرالمؤمنين ، از اين كلمه حق معنی باطلی را در نظر می‏گرفتند ، حاصل‏ تعبير آن اين بود كه بشر حق حكومت ندارد ، حكومت منحصرا از آن خداست .

اسلاید 131: پاسخ امامعلی علیه السلام می‏فرمايد ، بلی من هم می‏گويم : لا حكم الا لله اما به اين معنی كه‏ اختيار وضع قانون با خدا است ، لكن اين ها می ‏گويند حكومت و زعامت هم با خدا است ، و اين معقول نيست ، قانون خدا بايست بوسيله افراد بشر اجرا شود ، مردم را از فرمانروائی نيك يا بد چاره ای نیست. / نهج البلاغه ، خطبه ، 40 /‏

اسلاید 132: نگاه امام به حکومتعلی عليه السلام مانند هر مرد الهی ديگر، حكومت و زعامت را به عنوان يك پست و مقام دنيوی كه اشباع‏ كننده حس جاه طلبی بشر است و به عنوان هدف و ايده آل زندگی ، سخت تحقير می‏كند و آنرا پشيزی نمی‏شمارد .آن را مانند ساير مظاهر مادی دنيا از استخوان خوكی كه در دست انسان خوره داری باشد بی‏ مقدارتر می ‏شمارد .‏

اسلاید 133: اما همين حكومت و زعامت را در مسير اصلی و واقعيتش يعنی به عنوان وسيله‏ای‏ برای اجراء عدالت و احقاق حق و خدمت به اجتماع فوق العاده مقدس می شمارد .

اسلاید 134: سخن امام به ابن عباسابن عباس در دوران خلافت علی ( علیه السلام ) بر آن حضرت وارد شد ، در حالی كه‏ با دست خودش كفش كهنه خويش را پينه می‏زد ، از ابن عباس پرسيد قيمت‏ اين كفش چقدر است ؟ ابن عباس گفت هيچ .

اسلاید 135: امام علیه السلام فرمود: ارزش همين كفش‏ كهنه در نظر من از حكومت و امارت بر شما بيشتر است ، مگر آنكه بوسيله‏ آن عدالتی را اجرا كنم ، حقی را به ذی حقی برسانم ، يا باطلی را از ميان‏ بردارم (نهج البلاغه ، خطبه ) .

اسلاید 136: دو سویه بودن حقوقدر خطبه 214 بحثی كلی در مورد حقوق می‏كند و می‏فرمايد : حقوق همواره‏ طرفينی است .

اسلاید 137: می‏ فرمايد : از جمله حقوق الهی حقوقی است كه برای مردم بر مردم قرار داده است ، آنها را چنان وضع كرده كه هر حقی در برابر حقی ديگر قرار می‏گيرد ، هر حقی به نفع يك فرد و يا يك‏ جمعيت موجب حقی ديگر است كه آنها را متعهد می‏كند ، هر حقی آنگاه الزام‏ آور می‏گردد كه ديگری هم وظيفه خود را در مورد حقوقی كه بر عهده دارد انجام دهد .

اسلاید 138: بزرگ ترین حقوق متقابلسپس امام می فرماید :بزرگترين اين حقوق متقابل ، حق حكومت بر مردم و حق مردم بر حكومت است ، فريضه الهی است ، كه برای همه بر همه حقوقی مقرر فرموده ، اين حقوق را مايه انتظام روابط مردم و عزت دين آنان قرار داده است ،

اسلاید 139: مردم هرگز روی صلاح و شايستگی نخواهند ديد مگر حكومتشان صالح باشد و حكومت ها هرگز به صلاح نخواهند آمد مگر توده ملت استوار و با استقامت شوند .

اسلاید 140: رمز حاکمت حق در جامعههرگاه توده ملت به حقوق حكومت وفادار باشند و حكومت حقوق مردم‏ را ادا كند ، آنوقت است كه حق در اجتماع محترم و حاكم خواهد شد ، آنوقت است كه اركان دين به پا خواهد خاست آن وقت است كه نشانه‏ها و علائم عدل بدون هيچگونه انحرافی ظاهر خواهد شد و آن وقت است كه سنت ها در مجرای خود قرار خواهد گرفت و محيط و زمانه محبوب و دوست داشتنی می‏شود و دشمن از طمع بستن به‏ چنين اجتماع محكم و استواری مايوس خواهد شد .

اسلاید 141: ارزش عدالتتعليمات مقدس اسلام اولين تاثيری كه گذاشت روی انديشه‏ها و تفكرات‏ گروندگان بود . نه تنها تعليمات جديدی در زمينه جهان و انسان و اجتماع‏ آورد بلكه طرز تفكر و نحوه انديشيدن ها را عوض كرد.

اسلاید 142: هر معلمی معلومات تازه‏ای به شاگردان خود می‏دهد و هر مكتبی اطلاعات‏ جديدی در اختيار پيروان خود می‏گذارد ، اما تنها برخی از معلمان و برخی از مكتبها است كه منطق جديدی به شاگردان و پيروان خود می‏دهند و طرز تفكر آنان را تغيير داده نحوه انديشيد نشان را دگرگون می‏سازند .

اسلاید 143: سبب تفاوت منطق ها و طرز تفکرها انسان چه در مسائل علمی و چه در مسائل اجتماعی از آن جهت كه يك موجود متفكر است استدلال می‏كند و در استدلالهای خود ، خواه ناخواه بر برخی اصول‏ و مبادی تكيه می‏نمايد و با تكيه به همان اصول و مبادی است كه استنتاج‏ می‏نمايد و قضاوت می‏كند .

اسلاید 144: تفاوت منطق ها و طرز تفكرها در همان اصول و مبادی اولی است كه در استدلالها و استنتاجها به كار می‏رود ، در اینکه چه نوع اصول و مبادئی نقطه اتكاء و پايه استدلال و استنتاج قرار گرفته‏ باشد ، اينجا است كه تفكرات و استنتاجات متفاوت می‏گردد .

اسلاید 145: مثلا عفاف ، خصوصا برای زن ، يك مساله اجتماعی است ، آيا همه مردم در ارزيابی خود درباره اين موضوع يك نوع فكر می‏كنند ؟ البته نه ، بی‏نهايت‏ اختلاف است ، برخی از مردم ارزش اين موضوع را به حد صفر رسانده اند . پس اين موضوع در انديشه و تفكرات آنان هيچ نقش مؤثری ندارد و بعضی‏ بی‏نهايت ارزش قائلند و با نفی اين ارزش برای حيات و زندگی ارزش‏ قائل نيستند .

اسلاید 146: اسلام و بالا بردن طرز تفکراسلام كه طرز تفكرها را عوض كرد به اين معنی است كه ارزشها را بالا و پائين آورد ، ارزشهائی كه در حد صفر بود ، مانند تقوا در درجه اعلی قرار داد و بهای فوق‏العاده سنگين برای آنها تعيين كرد و ارزشهای خيلی بالا را از قبيل خون و نژاد و غير آن را پائين آورده تا سر حد صفر رساند . عدالت يكی از مسائلی است كه به وسيله اسلام حيات و زندگی را از سر گرفت و ارزش فوق‏العاده يافت .

اسلاید 147: عدل بهترست یا جود؟فرد باهوش و نكته سنجی از اميرالمومنين علی ( علیه السلام ) سوال می‏كند : « العدل افضل ام الجود ؟ » (حكمت . 437 ) مورد سوال دو خصيصه انسانی است ، بشر همواره از ستم ، گريزان بوده‏ است و همواره احسان و نيكی ديگری را كه بدون چشمداشت پاداش انجام‏ می‏داده مورد تحسين و ستايش قرار داده است .

اسلاید 148: پاسخ سطحیپاسخ پرسش بالا خيلی آسان به نظر می‏رسد : جود و بخشندگی از عدالت‏ بالاتر است زيرا عدالت رعايت حقوق ديگران و تجاوز نكردن به حدود و حقوق آنهاست ، اما جود اينست كه‏ آدمی با دست خود حقوق مسلم خود را نثار غير می‏كند ، آن كه عدالت می‏كند به حقوق ديگران تجاوز نمی‏كند و يا حافظ حقوق ديگران است از تجاوز و متجاوزان ، و اما آنكه جود می‏كند فداكاری می‏نمايد ، و حق مسلم خود را به‏ ديگری تفويض می‏كند پس جود بالاتر است .

اسلاید 149: واقعا هم اگر تنها با معيارهای اخلاقی و فردی بسنجيم مطلب از اين قرار است ، يعنی جود بيش از عدالت معرف و نشانه كمال نفس و رقاء روح‏ انسان است ، اما . . .

اسلاید 150: پاسخ زیبای امامولی علی ( علیه السلام ) برعكس نظر بالا جواب می‏دهد .علی ( علیه السلام ) به دو دليل‏ می‏فرماید: عدل از جود بالاتر است ،

اسلاید 151: دلیل اول :« العدل يضع الامور مواضعها و الجود يخرجها من جهتها » . يعنی عدل جريان ها را در مجرای طبيعی خود قرار می‏دهد اما جود جريان ها را از مجرای طبيعی خود خارج می‏سازد . زيرا مفهوم عدالت اين‏ است كه استحقاق های طبيعی و واقعی در نظر گرفته شود و به هر كس مطابق‏ آنچه به حسب كار و استعداد ، لياقت دارد داده شود.

اسلاید 152: و اما جود درست است كه از نظر شخص جود كننده كه مايملك مشروع خويش را به ديگری‏ می‏بخشد فوق‏العاده با ارزش است ، اما بايد توجه داشت كه يك جريان غير طبيعی است ، مانند بدنی است كه عضوی از آن‏ بدن بيمار است و ساير اعضاء موقتا برای اينكه آن عضو را نجات دهند فعاليت خويش را متوجه اصلاح وضع او می‏كنند .

اسلاید 153: از نظر اجتماعی چه بهتر كه‏ اجتماع چنين اعضاء بيماری را نداشته باشد تا توجه اعضاء اجتماع به جای‏ اينكه به طرف اصلاح و كمك به يك عضو خاص معطوف شود ، به سوی تكامل‏ عمومی اجتماع معطوف گردد .

اسلاید 154: دليل دوم : « العدل سائس عام و الجود عارض خاص » . عدالت قانونی است عام و مدير و مدبری است كلی و شامل ، كه همه‏ اجتماع را در بر می‏گيرد و بزرگراهی است كه همه بايد از آن بروند ، اما جود و بخشش يك حالت استثنائی و غير كلی است كه نمی‏شود رويش حساب‏ كرد ، اساسا جود اگر جنبه قانونی و عمومی پيدا كند و كليت يابد ديگر جود نیست .

اسلاید 155: امام علی ( علیه السلام ) آنگاه نتيجه گرفتند : « فالعدل اشرفهما و افضلهما » .

اسلاید 156: عدالت ضامن تعادل اجتماعیاز نظر علی ( علیه السلام ) آن اصلی كه می‏تواند تعادل اجتماع را حفظ كند و همه را راضی نگه دارد ، به پيكر اجتماع ، سلامت و به روح اجتماع آرامش بدهد عدالت است.

اسلاید 157: قیام به عدالت در حمایت از مظلومانامام در خطبه شقشقيه می فرماید :« لولا حضور الحاضر و قيام الحجه بوجود الناصر و ما اخذ الله علی‏ العلماء ان لا يقاروا علی كظه ظالم و لا سغب مظلوم لالقيت حبلها علی‏ غاربها و لسقيت آخرها بكاس اولها » .

اسلاید 158: عدالت نبايد فدای مصلحت بشود تبعيض ، رفيق بازی ، باند سازی و دهانها را با لقمه‏های بزرگ بستن ، همواره ابزار لازم سياست قلمداد شده است‏ اكنون مردی زمامدار شده است كه دشمن اين ابزار است ، هدف و ايده‏اش مبارزه با اين نوع سياست بازی است .

اسلاید 159: طبعا از همان روز اول ارباب توقع ، يعنی همان رجال سياست ، رنجش پيدا می‏كنند ، رنجش منجر به خرابكاری می‏شود و دردسرهائی فراهم می‏آورد

اسلاید 160: دوستان‏ خيرانديش به حضور امام علی ( علیه السلام ) آمدند و با نهايت خلوص تقاضا كردند كه به خاطر مصلحت مهم تر ، انعطافی در سياست خود پديد آورد ، پيشنهاد كردند كه خودت را از دردسر اين هوچی‏ها راحت كن

اسلاید 161: نوع نگاه حاکمان به مردميكی از چيزهائی كه رضايت عموم بدان بستگی دارد اينست كه حكومت با چه‏ ديده‏ای به توده مردم و به خودش نگاه می‏كند ؟

اسلاید 162: با اين چشم كه آنها برده و مملوك و خود ، مالك و صاحب اختيار است ؟ و يا با اين چشم كه آنها صاحب حقند و او خود تنها وكيل و امين و نماينده است ؟

اسلاید 163: در صورت اول هر خدمتی انجام دهد از نوع تيماری است كه‏ مالك يك حيوان برای حيوان خويش ، انجام می‏دهد ،و در صورت دوم از نوع‏ خدمتی است كه يك امين صالح انجام می‏دهد .

اسلاید 164: اعتراف حكومت به حقوق واقعی‏ مردم و احتراز از هر نوع عملی كه مشعر بر نفی حق حاكميت آنها باشد ، از شرايط اوليه جلب رضا و اطمينان آنان است .

اسلاید 165: با من همانند جباران سخن نگوئید امام علیه السلام می فرماید: با من آن گونه كه با جباران سخن می‏گويند سخن نگوئيد ، القاب پر طنطنه برايم به كار نبريد ،آن ملاحظه كاريها و موافقتهای‏ مصلحتی كه در برابر مستبدان اظهار می‏دارند ، در برابر من اظهار مداريد ، با من به سبك سازشكاری معاشرت نكنيد ،

اسلاید 166: گمان مبريد كه اگر به حق سخنی به‏ من گفته شود بر من سنگين آيد و يا از كسی بخواهم مرا تجليل و تعظيم كند كه هر كس شنيدن حق يا عرضه شدن عدالت بر او ناخوش و سنگين آيد عمل به‏ حق و عدالت بر او سنگين‏تر است پس از سخن حق يا نظر عادلانه خودداری‏ نكنيد .

اسلاید 167: حاکم امانتدار است نه مالك در منطق اين كتاب شريف ، امام و حاکم ، امين و پاسبان حقوق (مردم و مسؤول در برابر آنها است ، از اين دو (حاکم و مردم اگر بنا است يكی‏ برای ديگری باشد ، اين حاکم است كه برای توده محكوم است ، نه توده‏ محكوم برای حاکم ، سعدی همين معنی را بيان كرده آنجا كه گفته است : گوسفند از برای چوپان نيست بلكه چوپان برای خدمت او است

اسلاید 168: واژه رعيت واژه رعيت علی رغم مفهوم منفوری كه تدريجا در زبان فارسی به خود گرفته است ، مفهومی زيبا و انسانی داشته است

اسلاید 169: استعمال كلمه راعی را در مورد حكمران و كلمه رعيت را در مورد توده محكوم اولين مرتبه در كلمات رسول اكرم صلی الله علیه واله مشاهده و سپس به وفور در كلمات علی ( علیه السلام ) می‏بينيم .

اسلاید 170: اين لغت از ماده رعی است كه به معنی نگهبانی است ، به‏ مردم از آن جهت كلمه رعيت اطلاق شده است كه حكمران عهده دار حفظ و نگهبانی جان و مال و حقوق و آزاديهای آنها است .

اسلاید 171: حديث جامعی از نظر مفهوم اين كلمه وارد شده است ، رسول اكرم ( صلی الله علیه واله ) فرمود :

اسلاید 172: « كلكم راع و كلكم مسئول ، فالامام راع و هو مسؤول ، و المراة راعية‏ علی بيت زوجها و هی مسئولة و العبد راع علی مال سيده و هو مسؤول ، الا فكلكم راع و كلكم مسئول » (صحيح بخاری ، جلد 7 ، كتاب النكاح ) .

اسلاید 173: همانا هر كدام از شما نگهبان و مسئوليد ، امام و پيشوا نگهبان و مسؤول‏ مردم است ، زن نگهبان و مسؤول خانه شوهر خويش است ، غلام نگهبان و مسؤول مال آقای خويش است ، هان پس همه نگهبان و همه مسؤوليد .

اسلاید 174: حکومت طعمه نیستدر نامه‏ای كه به عامل آذربايجان می‏نويسد چنين می‏فرمايد : « و ان عملك ليس لك بطعمه و لكنه فی عنقك امانه و انت مسترعی‏ لمن فوقك ليس لك ان تفتات فی رعيته » ” / نهج البلاغه، نامه 5/

اسلاید 175: مبادا بپنداری كه حكومتی كه به تو سپرده شده است يك شكار است كه به‏ چنگت افتاده است ، خير ، امانتی برگردنت گذاشته شده است و ما فوق تو از تو رعايت و نگهبانی و حفظ حقوق مردم را می‏خواهد . تو را نرسد كه به استبداد و دلخواه در ميان‏ مردم رفتار كنی .

اسلاید 176: رحمت نسبت به رعیتدر فرمان معروف ، خطاب به مالك اشتر می‏نويسد : « و اشعر قلبك الرحمه للرعيه و المحبه لهم و اللطف بهم و لا تكونن‏ عليهم سبعا ضاريا تغتنم اكلهم ، فانهم صنفان ، اما اخ لك فی الدين او نظير لك فی الخلق »

اسلاید 177: در قلب خود استشعار مهربانی ، محبت و لطف به مردم را بيدار كن ، مبادا مانند يك درنده كه دريدن و خوردن را فرصت می‏شمارد رفتار كنی كه‏ مردم تو يا مسلمانند و برادر دينی تو و يا غير مسلمانند و انسانی مانند تو

اسلاید 178: زور گویی ممنوع« و لا تقولن انی مؤمر آمر فاطاع فان ذلك ادغال فی القلب و منهكه للدين و تقرب من الغير » ”مگو من اكنون بر آنان مسلطم ، از من‏ فرمان دادن است و از آنها اطاعت كردن ، كه اين عين راه يافتن فساد در دل و ضعف در دين . و نزديك شدن به سلب نعمت است .

اسلاید 179: والحمد لله رب العالمین