صفحه 1:
۲ کاربرد بناها
7 عناصر تشکیل دهنده معماری
روش ساخت و تزیین
” مصالح ساختمانی
صفحه 2:
مقدمه :
تاریخ معماری به زمانی بر می‌گردد که آدمی برای زندگی مجبور به ساخت سرپناه برای خویش
بود. معماری از دوره‌های پیش از تاریخ اساسی ترین نیازهای بشری را همچون ساخت سرپناه
و خانه برآورده ساخته‌است. در عين حال معماری به دلیل قابلیت GE طرح‌هایی در ابعاد بزرگ
وبا شکوه امکان یافته تابه عنوان واسط خود بزرگنمایی و نمایشی در خدمت افراد گروها و یا
کل جامعه قرار بگیرد.
صفحه 3:
عناصر تشکیل دهنده معماری ایران در دوره اسلامی :
هر بنای دوره اسلامی چه بنای مذهبی, مانند مسجد و مدرسه و چه غیر مذهبی» مانند کاروانسرا و
کاخ از فضاهای گوناگون تشکیل می‌شود و گاهی نیز ممکن است فضای
به صورت الحاقی به
بناهای دیگر اضافه شود؛ مثلاً مناره يا منار در مسجد و مدرسه که جزبی از بناست و به طور مجزا
هم کاربرد دارد.
وه حجره
تاره
«زه باد كير
يله
ee سردابه
میانسرا
#» ايوان
صفحه 4:
میانسرا- حیاط و صحن-از ویژگیهای معماری اسلامی است. مساجد؛ مدارس و کاروانسراها عمدتاً
دارای صحن یا حیاط مرکزی هستند. میانسرا در دوره اسلامی دو تقش مهم داشت: اول اينکه نیاز
مسلمائان برا به وضوغنه و محل"نطهیر: در ,ساجد و-فارس .و لیاز مسافران: را.به استراحت»
بارگیری و باربندى در حياط كاروانسرا تأمين مى كرد. دوم اينكه با کانون قراردادن فضای داخلی, با
رااز سر و صدا و فعاليت زندكى روزمره و عادى جدا مى كرد.
شکل میانسرا عموماً مربع و مستطیل بود. ولی گاهی از نقشه هاى جند ضلعى و مدور هم استفاده
می شد. میانسرا راه دسترسی به شبستان و بناهای وابسته مانند راه پله ها و اتاقها را مشخص می کرد
و دارای ایوانی در یک یا دو یا چهار طرف بود.
ميانسراى قديمى «فهرج یزد
صفحه 5:
ایوان :
ایوان از زمان اشکانی مورد استفاده قرار گرفته و ساخت لن تاکنون به شیوه های گوناگون ادامه
یافته است.
By ة. مسمولاً ونيا SET Gb. تفکیل: مشود از منه.طزف یله ویب طرف ماسر بزح
شود. ایوانها به صورت فضاهای ورودی و خروجی ساخته می شوند و در حللی که برای ج
هوا باز هستند. از تلبش آفتاب جلوگیری می کنند و به عنوان یکی از اجزای تشکیل د؛
اهمیت فوق العاده ای داشته. به بناء برجستگی و شکوه می بخشند. ایوان کانونی است برای تزیینات
مختلف بنا؛ چون ایجاد مقرنسها با شیوه ی آجرکاری؛ گچبری و کاشیکاری.
ایوان سجد جامع سمنان
ایوان مسجد جامع اصفهان
صفحه 6:
رواق :
به فضاها i
ای سرپوشیده ی ستونا ee
ب تشاعاى مربرقيةه سس Bayt youd gl
“an “ees هی سانه ی ود هنن م ١
Le eae 3 روبه صحن است
مسجد را یه شبستان یا گنبدخانه متصل.می: سازد. oe
رواق سجد جامع يزه i
رواق مسجد جامع عباسی-امام اصفهان
صفحه 7:
گنک
ایجاد گنید روی فضای مربع و یا چند ضلعی دارای چند مرحله بوده است: نخست اتاق چهار گوش
با درها و طاقچه ها و سپس بخش انتقالى بين اتاق چهارگوش و گنبد و در بايان كنبد اصلی معمارا
ایرلنی روی بناهای گوناگون. بوییه روی مقبره هاء مساجد و مدارس, زیباترین گنبدها را ساخته اند.
کنیدهایایرنی دارای اشکال مختلفی است که برخمی از آنها عبرتند از رک: گنبد هرمی, مخحروطی:
اورچین پله پله ای گنبد یک پوش. گنبد دو پوش و سه پوش, گنبد پیوسته و گسسته.
شکوه و زیبایی معماری ایران در دوره ی اسلامی بستگی زیادی به گنبدهای تن داردکه اغلب با
کاشیکاری معرق تزیین شده اند (مانند مسجد شيخ لطف الله).
کنید رک مخروطی
برع ردکان قوچان
كنبد رك هرمی مقیره فیض کاشانی
كنيد نار مسجد شيخ لطف الله اموت نهنا
صفحه 8:
شبستان ستوندار :
شبستانهاى ستوندار- كه ارتفا انى ندارن ١
گونه ای ساخته شده اند که بتوا
به این ترئب چنین مطقه ی سرپوشیده ای را می توانستند با دیواری تیف مانند که هیچ گونه
عملکرد ساختمانی نداشت محصور کنند.(مسجد نو تربت جام و امیر چخماق یزد)
شبستان مسجد تبریز
شیستان سپهسالاردمفان Riera
صفحه 9:
چهار صفه :
قرن هشتم هجری تاریخ تکامل چهار صفه با موارد استفاده گوناگون است. لين بنا در اصل عبارت
است از یک فضای مربع یا مستطیل شکل که با اتقهای متصل به هم احاطه شده به طوری که در
اطراف فضای مرکزی تعدادی اتاقهای شاه نشین مانند به وجود آورده است.
اصطلاح چهار صفه را می توان برای اتاق یا چهار طاق (صليبي شکل) یا تالار مستطیل به كار بردء
که با چند طاق پوشیده شده باشد. چهار صفه های ساده معمولا در گوشه های عمارتی که در وسط
حیاط قرار دارد ساخته شده اند (مانند مدرسه ی خرگرد خراسان)
ازواره اصفهان
مدرسه ی خرگرد
صفحه 10:
ححره :
حجره یا اتاق معمولاً در اطراف حياط مرکزی یا میانسرا به صورت مربع» مستطیل و یا چند ضلعی
ساخته می شد. اینگونه حجره ها در مدارس برای استفاده ی طلاب و در کاروانسراها برای استراحت
مسافران و گاهی به منظور چله نشینی و عزلت گزینی درویشان بنا می شد.
در بعضی موارد حجره ها به صورت دو طبقه ساخته می شد که رفتن به طبقه بالا از طريق راهروهای
ارتباطی انجام می گرفت. معمولاً چنین اتاقهایی از حداقل روشنایی برخوردار بودند. سقف آنها کوتاه
بود و از نوع طاق آهنگ ساخته می شد.
مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان
صفحه 11:
مناره :
مناره یا منار جه معنای جای نور است و به
بلند و كشيده اطلاق مى شود كه عموماً كنار بناهاى
مذهبی مانند مدارس, مساجد و مقبره ها ساخته می شدند
قبل از اسلام از منار برای راهنمایی استفاده می کردند که گاهی نیز معّف وجود آتشکده و
آتشگاههای بزرگ بود و به آن میل می گفتند (مانند میل نورآباده میل
احداث مناره گسترش بیشتری یافت. یکی از قل يمر
بیروزآباد). در دوره ی اسلامی
اره ها متعلق به مسجد جامع دمشق است.
میل تاربخانه دامفان
میل مسجد جامع ساوم میل فیروزآباد فارس
صفحه 12:
بأد كير 2
معماران و استادکاران ایرانی با توجه به شرلیط اقلیمی و جغرافیایی مناطق گوناگون ایران شیوه های
معماری را در شهرهای مختلف توسعه بخشیدند.
سللیان Ge بادگیر یکی از اجزای مهم بناها در نواحی گرم و خشک ایران بوده است. هر بادگیر
شامل برجهای تهویه بر فراز ساختمان است. در بالای هر برج یک رشته دهانه های عمودی وجود
دارد که در مقابل بادهای وزان قرار گرفته و برای گرفتن نسیم و هدايت أن به اناق همکف يا
زیرزمین که رطوبت را از یک حوض آب اخذ می کند تعبیه شده است.
در شهرهای کویری ایران مانند کاشان. یزد و کرمان از بادگیر در بناهای مختلف به نحو مطلوب
استفاده شده است. در بعضی بناها حتی چندین بادگیر ساخته شده است (مانند لب انبار پنج بادگیر
Gp
آب اتبار بنج بادكير يزه
صفحه 13:
كرجه يله یک لثر معماری مهم به حساب نمی آید. ولی کاربردهای سودمندی در معماری دارد. راه
پله های مارپیج داخل متاره ها و پله هایی که به بامها و فضاهای داخلی و خارجی بنا و به پاشیرهای
سراشیبی آب انبارها منتهی می شود از اهمیت ویژه ای برخوردارند.
همچنین پله هاء راههای ارتباطی مفید به طبقه دوم یا پشت بام به شمار می روند. در بعضی از بناها
پله ها علاوه بر کاربرد ارتباطی. وسیله ی سبک کردن حجمهای ساختمانی نیز هستند (مانند بنای
تایباد خراسان). مدرسه ی غیائیه ی خرگرد دارای هشت دستگاه پله است. همچنین مسجد کبود
پله هایی در شش قسمت دارد که دو دستگاه پله به نمای اصلی متصل است و چهار دستگاه
در گوشه های گنبدخانه یا شبستان قرار دارد که به طبقه ی دوم متصل می شود. مصالح ساختمانی
پله ها اغلب آجر است.
صفحه 14:
سردابه :
تعداد بسیاری از آرامگاهها مدفن اصلی شخصیتی مذهبی پا سیاسی هستند که زیر طبقه ی
ساشته می شدند. از آنجا كه طبقه ی همکف بلید محلی برای زیارت یا مراسم مذهبی می داشت؛
معمولاً محل تدفین را در طبقه ای پایین تر از سطح زمین می ساختند. احداث سردابه بیشتر در
آرامگاههای ناحیه ی شمال و آذربایجان مرسوم بوده است.
از قرن هشتم هجری به بعد نصب ضریح چوبی در روی مزارها به صورت سمبلیک متداول شد.
صندوقهای چوبی منبت کاری شده نام بسیاری از درودگران هنرمند را پرخود دارد.
اران و بيدكل اصفهان
سلطانيه زنجان
صفحه 15:
روش های ساخت و تزئین :
برنعی محققان بر لین عقیده لند که علت فقدان مطللب سودمند درباره ی معماران دوره ی اسلامی و
روشهای طراحی و ساختمانی آنهاه این است که معماران در مقایسه با شاعران, فیلسوفان و مورخان؛
کمتر مورد توجه بوده اند. البته لين ری درست به نظر نمی رسد؛ زیرا در ادوار مختلف نیاز همگان به
معمار و استادکاران ساختمانی برای ایجاد محلهای مسکونی: نجاری و عبادی امری مسلم بوده است.
مورخان اسلامی چون بیهقی لبن خلدون و خواجه رشیداللین» مطللب سودمندی درباره ی معماری و
معماران نوشته لند؛ از جمله نوشته لند معماران از علوم ریاضی و هندسه اطلاع داشتند و در احداث
بناها قبل از هر چیز به طراحی و نقشه کشی مبادرت می ورزیدن
معماری مبتنی بر علم الحیل است و حیل مهارت, هنر و فنی است که با کار استادانه و هنرمتدانه در
اشکال هندسی نشان داده می شود. هندسه مبنای معماری بود و معمار بسیار ماهر و استاد را مهندس م,
گفتند که به معنای هندسه دان است.
لازم به یادآوری است که معماران ایرلنی به علت فروتنی از ثبت کردن نام خود بر بناها خودداری می
كردند؛ به همين علت جز تعدادى از بناها كه نام معمار يا Sle 1
استادکار پا سازنده ی آن است.
صفحه 16:
مصالح ساختمانی مورد استفاده :
مصالحی که در ایجاد بناهای دوره ی اسلامی به کار رفته متنوع است
صفحه 17:
اجر :
مهمترین مصالح ساختمانی در ایران قبل و بعد از اسلام آجر بوده است. آجرهای به کار رفته در
معماری عموماًمربع شکل است که در کارگاههای آجرپزی در سراسر ایران ساخته می شد. آجر علاوه
بر استفاده در ساختن بدنه ى بنا براى تزيين لن نيز نقش مهمى داشت و از اولیل اسلام تا دوره ی
خر بناها با آجركارى است. از أجرهاى ترشدار و قالبى نيز استفاده مى شد.
آجرهای پخته رنگهای گوناگونی چون زردکمرنگ قرمز و قرمزتيره داشته كه بيشتر در ابعاد ۳ ضربدر
۰ ضربدر ۵,۲۰ ضربدر ۲۰ ضربدر ۲۰ و ۵ ضربدر ۲۵ ضربدر ۲۵ سانتیمتر ساخته می شد و در
قسمتهای مختلف بنا مانند ایوانه: طاقنماهاء گنبدها, مناره ها و اتاقها به کار می رفت (برجهای ترقا
گنبد قابوس, مناره ی مسجد ساوه).
صفحه 18:
كج از دیگر مصالح ساختمانی است که در تمامی ادوار. در معماری استفاده شده است. از آنجایی که
كج از مصالح ارزان قیمت بوده و زود سفت می شده است. کاربردهای متعدد داشته و مورد توجه
معماران بوده است. گچبری براى آراستن سطوح داخلى بناهاء نوشتن كنيبه هاء تزيين محرابهاء زيركنبدها
و ايوانها به كار مى رفته است. بسيارى از بناهاى عصر سلجوقى و ايلخلنى با گچبری تزیین شدء اند.
اهميت كجبرى در بناهاى اسلامى به حدى بود كه هنرمندان اين رشته به «جصاص» معروف بودند و نام
بسیاری از لين هنرمندان در کتیبه های بناها به یادگار مانده است. علاوه بر لین» هنرمندان گچبر در قرن
جم تا دهم هجری از شیوه های گوناگونی مانند گچبری رنگی. گچکاری وصله ای. گچکاری توپر و
توخللی. گچبری مشبک و گچبری مسطح و برجسته استفاده کرده لند (مانند اصفهان: محراب اولجایتو,
زنجان: گنبد سلطانیه. همدان: گنبد علویان و اشترجان: محراب اشترجان).
محراب اشترجان اصفهان
صفحه 19:
کاشی :
استفاده از کاشی برای 7
و همچنین استحکام بخشیدن به بناها از دوره ی سلجوقی آغاز شد و در
طی قرون متمادی بویثه در عهد تیموری و صفوی به اوج رسید. کاشی نقش عمده ای در تزیین بناهای
دوره ی اسلامی داشت و با شيوه هاى متفاوت توسط هترمندان كاشيكار به كار مى رفت. استفاده از
کاشیهای SiS کاشی هفت رنگ, کاشی معرق و تلفیق آجر و کاشی در دوره های سلجوقی, ایلخانی»
نا مرسوم بوده و تا عصرحاضر ادامه یافته است. تزیین بخشهای گوناگون
با HAE 45 5 dos pak a Sp Jase Any تیاه نطاب با ای مخ
کاشیهای معرق. به بناهای مذهبی و غیرمذهبی ایران دوره ی اسلامی زیبلیی خاصی بخشیده است
اد و غيائية؛ Te مره خر گر متنهادسجد. گوهرشاه gS سعد
كيؤده اصفهان: مسجد شیخ لطف افه و مسجد امام)
صفحه 20:
از دیگر مصالح ساختمانی معمول در معماری ایران خشت است. در دوره ی اسلامی یا تمامی بنا از
ت بوده یا بخشی از دیوار ها از خشت و بقیه از آجر بوده است. از آنجلیی که مقاومت <
برابر باد و باران و برف اندک است. بناهای خشتی زیادی از روزگاران گذشته باقی نمانده است.
صفحه 21:
Siw
در معماری اسلامی از سنگ برای کار در شالوده: بدنه. فرش كردن كف و تزيين بنا
كرجه به علت موقعيت جغرافيليى بو اقليمى استفاده از سنك در برنحى نقاط جون آذر, > 5
می شود اما بهره گیری از آن تقریباً در سراسر ایران مرسوم و متداول بوده است. استفاده از سنگ در پی
بنا و دیوارها اهمیت ویئه ای داشت و برای ساختن کتیبه ها سنگهای گوناگونی چون سنگ سیاه» سكف
آهک. سنگ مرمر- که با دقت تراشیده و گاهی حجاری می شد-به کار می رفت
مرند. شیراز: مسجد جامع. کاشان: کتیبه های مسجد میدان).
ای
صفحه 22:
ویژگیهای معماری اسلامی است که در ناحيه ى مازندران و گیلان رواج بیشتری داشته است. درختهای
تبریزی, سپیدار. چنار. کاج و گردو از جمله درختهایی بودند که از چوب آنها برای بخشهای گوناگون
بنا استفاده می شده است (ورامین: مسجد جامع. تبریز: ارگ علیشاهه ساری: امام زاده صالح).
صفحه 23:
کاوشهای باستانشناسی سالهای اخیر و همچنین بناهای باقیمانده از ادوار مختلف اسلامی نشان می دهد
که از شيشه های الوان به رنگهای سرخ. آبی. بنفش و سبز برای تأمین روشنلیی و تزیین در و پنجره و
قابهای گنبدخلنه ها و شبستانها استفاده می شده است. همچنین مطالعه ی متون تاریخی و مشاهده ی
نیاتورهای قرن ششم تا دوازدهم هجری نشان می دهد که شیث
غيائيه. شاه زند: مقبره ی شیری بکا آقاء اصفهان: عالی قاپو
» کاربرد وسیعی داشته است (خرگرد:
خانه عباسیان کاشان