ویژگی معماری ایران در دوره اسلامی

صفحه 1:
۲ کاربرد بناها 7 عناصر تشکیل دهنده معماری روش ساخت و تزیین ” مصالح ساختمانی 

صفحه 2:
مقدمه : تاریخ معماری به زمانی بر می‌گردد که آدمی برای زندگی مجبور به ساخت سرپناه برای خویش بود. معماری از دوره‌های پیش از تاریخ اساسی ترین نیازهای بشری را همچون ساخت سرپناه و خانه برآورده ساخته‌است. در عين حال معماری به دلیل قابلیت ‎GE‏ طرح‌هایی در ابعاد بزرگ وبا شکوه امکان یافته تابه عنوان واسط خود بزرگنمایی و نمایشی در خدمت افراد گروها و یا کل جامعه قرار بگیرد. 

صفحه 3:
عناصر تشکیل دهنده معماری ایران در دوره اسلامی : هر بنای دوره اسلامی چه بنای مذهبی, مانند مسجد و مدرسه و چه غیر مذهبی» مانند کاروانسرا و کاخ از فضاهای گوناگون تشکیل می‌شود و گاهی نیز ممکن است فضای به صورت الحاقی به بناهای دیگر اضافه شود؛ مثلاً مناره يا منار در مسجد و مدرسه که جزبی از بناست و به طور مجزا هم کاربرد دارد. وه حجره تاره «زه باد كير يله ‎ee‏ سردابه میانسرا #» ايوان 

صفحه 4:
میانسرا- حیاط و صحن-از ویژگیهای معماری اسلامی است. مساجد؛ مدارس و کاروانسراها عمدتاً دارای صحن یا حیاط مرکزی هستند. میانسرا در دوره اسلامی دو تقش مهم داشت: اول اينکه نیاز مسلمائان برا به وضوغنه و محل"نطهیر: در ,ساجد و-فارس .و لیاز مسافران: را.به استراحت» بارگیری و باربندى در حياط كاروانسرا تأمين مى كرد. دوم اينكه با کانون قراردادن فضای داخلی, با رااز سر و صدا و فعاليت زندكى روزمره و عادى جدا مى كرد. شکل میانسرا عموماً مربع و مستطیل بود. ولی گاهی از نقشه هاى جند ضلعى و مدور هم استفاده می شد. میانسرا راه دسترسی به شبستان و بناهای وابسته مانند راه پله ها و اتاقها را مشخص می کرد و دارای ایوانی در یک یا دو یا چهار طرف بود. ميانسراى قديمى «فهرج یزد 

صفحه 5:
ایوان : ایوان از زمان اشکانی مورد استفاده قرار گرفته و ساخت لن تاکنون به شیوه های گوناگون ادامه یافته است. ‎By‏ ة. مسمولاً ونيا ‎SET Gb.‏ تفکیل: مشود از منه.طزف یله ویب طرف ماسر بزح شود. ایوانها به صورت فضاهای ورودی و خروجی ساخته می شوند و در حللی که برای ج هوا باز هستند. از تلبش آفتاب جلوگیری می کنند و به عنوان یکی از اجزای تشکیل د؛ اهمیت فوق العاده ای داشته. به بناء برجستگی و شکوه می بخشند. ایوان کانونی است برای تزیینات مختلف بنا؛ چون ایجاد مقرنسها با شیوه ی آجرکاری؛ گچبری و کاشیکاری. ‎ ‎ ‎ ‏ایوان سجد جامع سمنان ‏ایوان مسجد جامع اصفهان 

صفحه 6:
رواق : به فضاها ‎i‏ ‏ای سرپوشیده ی ستونا ‎ee‏ ‏ب تشاعاى مربرقيةه سس ‎Bayt youd gl‏ ‎“an “ees‏ هی سانه ی ود هنن م ‎١‏ ‎Le eae‏ 3 روبه صحن است مسجد را یه شبستان یا گنبدخانه متصل.می: سازد. ‎oe‏ رواق سجد جامع يزه ‎i‏ ‏رواق مسجد جامع عباسی-امام اصفهان 

صفحه 7:
گنک ایجاد گنید روی فضای مربع و یا چند ضلعی دارای چند مرحله بوده است: نخست اتاق چهار گوش با درها و طاقچه ها و سپس بخش انتقالى بين اتاق چهارگوش و گنبد و در بايان كنبد اصلی معمارا ایرلنی روی بناهای گوناگون. بوییه روی مقبره هاء مساجد و مدارس, زیباترین گنبدها را ساخته اند. کنیدهایایرنی دارای اشکال مختلفی است که برخمی از آنها عبرتند از رک: گنبد هرمی, مخحروطی: اورچین پله پله ای گنبد یک پوش. گنبد دو پوش و سه پوش, گنبد پیوسته و گسسته. شکوه و زیبایی معماری ایران در دوره ی اسلامی بستگی زیادی به گنبدهای تن داردکه اغلب با کاشیکاری معرق تزیین شده اند (مانند مسجد شيخ لطف الله). کنید رک مخروطی برع ردکان قوچان كنبد رك هرمی مقیره فیض کاشانی كنيد نار مسجد شيخ لطف الله اموت نهنا 

صفحه 8:
شبستان ستوندار : شبستانهاى ستوندار- كه ارتفا انى ندارن ‎١‏ ‏گونه ای ساخته شده اند که بتوا به این ترئب چنین مطقه ی سرپوشیده ای را می توانستند با دیواری تیف مانند که هیچ گونه عملکرد ساختمانی نداشت محصور کنند.(مسجد نو تربت جام و امیر چخماق یزد) شبستان مسجد تبریز شیستان سپهسالاردمفان ‎Riera‏ 

صفحه 9:
چهار صفه : قرن هشتم هجری تاریخ تکامل چهار صفه با موارد استفاده گوناگون است. لين بنا در اصل عبارت است از یک فضای مربع یا مستطیل شکل که با اتقهای متصل به هم احاطه شده به طوری که در اطراف فضای مرکزی تعدادی اتاقهای شاه نشین مانند به وجود آورده است. اصطلاح چهار صفه را می توان برای اتاق یا چهار طاق (صليبي شکل) یا تالار مستطیل به كار بردء که با چند طاق پوشیده شده باشد. چهار صفه های ساده معمولا در گوشه های عمارتی که در وسط حیاط قرار دارد ساخته شده اند (مانند مدرسه ی خرگرد خراسان) ازواره اصفهان مدرسه ی خرگرد 

صفحه 10:
ححره : حجره یا اتاق معمولاً در اطراف حياط مرکزی یا میانسرا به صورت مربع» مستطیل و یا چند ضلعی ساخته می شد. اینگونه حجره ها در مدارس برای استفاده ی طلاب و در کاروانسراها برای استراحت مسافران و گاهی به منظور چله نشینی و عزلت گزینی درویشان بنا می شد. در بعضی موارد حجره ها به صورت دو طبقه ساخته می شد که رفتن به طبقه بالا از طريق راهروهای ارتباطی انجام می گرفت. معمولاً چنین اتاقهایی از حداقل روشنایی برخوردار بودند. سقف آنها کوتاه بود و از نوع طاق آهنگ ساخته می شد. مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان 

صفحه 11:
مناره : مناره یا منار جه معنای جای نور است و به بلند و كشيده اطلاق مى شود كه عموماً كنار بناهاى مذهبی مانند مدارس, مساجد و مقبره ها ساخته می شدند قبل از اسلام از منار برای راهنمایی استفاده می کردند که گاهی نیز معّف وجود آتشکده و آتشگاههای بزرگ بود و به آن میل می گفتند (مانند میل نورآباده میل احداث مناره گسترش بیشتری یافت. یکی از قل يمر بیروزآباد). در دوره ی اسلامی اره ها متعلق به مسجد جامع دمشق است. میل تاربخانه دامفان میل مسجد جامع ساوم میل فیروزآباد فارس 

صفحه 12:
بأد كير 2 معماران و استادکاران ایرانی با توجه به شرلیط اقلیمی و جغرافیایی مناطق گوناگون ایران شیوه های معماری را در شهرهای مختلف توسعه بخشیدند. سللیان ‎Ge‏ بادگیر یکی از اجزای مهم بناها در نواحی گرم و خشک ایران بوده است. هر بادگیر شامل برجهای تهویه بر فراز ساختمان است. در بالای هر برج یک رشته دهانه های عمودی وجود دارد که در مقابل بادهای وزان قرار گرفته و برای گرفتن نسیم و هدايت أن به اناق همکف يا زیرزمین که رطوبت را از یک حوض آب اخذ می کند تعبیه شده است. در شهرهای کویری ایران مانند کاشان. یزد و کرمان از بادگیر در بناهای مختلف به نحو مطلوب استفاده شده است. در بعضی بناها حتی چندین بادگیر ساخته شده است (مانند لب انبار پنج بادگیر ‎Gp‏ آب اتبار بنج بادكير يزه 

صفحه 13:
كرجه يله یک لثر معماری مهم به حساب نمی آید. ولی کاربردهای سودمندی در معماری دارد. راه پله های مارپیج داخل متاره ها و پله هایی که به بامها و فضاهای داخلی و خارجی بنا و به پاشیرهای سراشیبی آب انبارها منتهی می شود از اهمیت ویژه ای برخوردارند. همچنین پله هاء راههای ارتباطی مفید به طبقه دوم یا پشت بام به شمار می روند. در بعضی از بناها پله ها علاوه بر کاربرد ارتباطی. وسیله ی سبک کردن حجمهای ساختمانی نیز هستند (مانند بنای تایباد خراسان). مدرسه ی غیائیه ی خرگرد دارای هشت دستگاه پله است. همچنین مسجد کبود پله هایی در شش قسمت دارد که دو دستگاه پله به نمای اصلی متصل است و چهار دستگاه در گوشه های گنبدخانه یا شبستان قرار دارد که به طبقه ی دوم متصل می شود. مصالح ساختمانی پله ها اغلب آجر است. 

صفحه 14:
سردابه : تعداد بسیاری از آرامگاهها مدفن اصلی شخصیتی مذهبی پا سیاسی هستند که زیر طبقه ی ساشته می شدند. از آنجا كه طبقه ی همکف بلید محلی برای زیارت یا مراسم مذهبی می داشت؛ معمولاً محل تدفین را در طبقه ای پایین تر از سطح زمین می ساختند. احداث سردابه بیشتر در آرامگاههای ناحیه ی شمال و آذربایجان مرسوم بوده است. از قرن هشتم هجری به بعد نصب ضریح چوبی در روی مزارها به صورت سمبلیک متداول شد. صندوقهای چوبی منبت کاری شده نام بسیاری از درودگران هنرمند را پرخود دارد. اران و بيدكل اصفهان سلطانيه زنجان 

صفحه 15:
روش های ساخت و تزئین : برنعی محققان بر لین عقیده لند که علت فقدان مطللب سودمند درباره ی معماران دوره ی اسلامی و روشهای طراحی و ساختمانی آنهاه این است که معماران در مقایسه با شاعران, فیلسوفان و مورخان؛ کمتر مورد توجه بوده اند. البته لين ری درست به نظر نمی رسد؛ زیرا در ادوار مختلف نیاز همگان به معمار و استادکاران ساختمانی برای ایجاد محلهای مسکونی: نجاری و عبادی امری مسلم بوده است. مورخان اسلامی چون بیهقی لبن خلدون و خواجه رشیداللین» مطللب سودمندی درباره ی معماری و معماران نوشته لند؛ از جمله نوشته لند معماران از علوم ریاضی و هندسه اطلاع داشتند و در احداث بناها قبل از هر چیز به طراحی و نقشه کشی مبادرت می ورزیدن معماری مبتنی بر علم الحیل است و حیل مهارت, هنر و فنی است که با کار استادانه و هنرمتدانه در اشکال هندسی نشان داده می شود. هندسه مبنای معماری بود و معمار بسیار ماهر و استاد را مهندس م, گفتند که به معنای هندسه دان است. لازم به یادآوری است که معماران ایرلنی به علت فروتنی از ثبت کردن نام خود بر بناها خودداری می كردند؛ به همين علت جز تعدادى از بناها كه نام معمار يا ‎Sle‏ 1 استادکار پا سازنده ی آن است. 

صفحه 16:
مصالح ساختمانی مورد استفاده : مصالحی که در ایجاد بناهای دوره ی اسلامی به کار رفته متنوع است 

صفحه 17:
اجر : مهمترین مصالح ساختمانی در ایران قبل و بعد از اسلام آجر بوده است. آجرهای به کار رفته در معماری عموماًمربع شکل است که در کارگاههای آجرپزی در سراسر ایران ساخته می شد. آجر علاوه بر استفاده در ساختن بدنه ى بنا براى تزيين لن نيز نقش مهمى داشت و از اولیل اسلام تا دوره ی خر بناها با آجركارى است. از أجرهاى ترشدار و قالبى نيز استفاده مى شد. آجرهای پخته رنگهای گوناگونی چون زردکمرنگ قرمز و قرمزتيره داشته كه بيشتر در ابعاد ۳ ضربدر ۰ ضربدر ۵,۲۰ ضربدر ۲۰ ضربدر ۲۰ و ۵ ضربدر ۲۵ ضربدر ۲۵ سانتیمتر ساخته می شد و در قسمتهای مختلف بنا مانند ایوانه: طاقنماهاء گنبدها, مناره ها و اتاقها به کار می رفت (برجهای ترقا گنبد قابوس, مناره ی مسجد ساوه). 

صفحه 18:
كج از دیگر مصالح ساختمانی است که در تمامی ادوار. در معماری استفاده شده است. از آنجایی که كج از مصالح ارزان قیمت بوده و زود سفت می شده است. کاربردهای متعدد داشته و مورد توجه معماران بوده است. گچبری براى آراستن سطوح داخلى بناهاء نوشتن كنيبه هاء تزيين محرابهاء زيركنبدها و ايوانها به كار مى رفته است. بسيارى از بناهاى عصر سلجوقى و ايلخلنى با گچبری تزیین شدء اند. اهميت كجبرى در بناهاى اسلامى به حدى بود كه هنرمندان اين رشته به «جصاص» معروف بودند و نام بسیاری از لين هنرمندان در کتیبه های بناها به یادگار مانده است. علاوه بر لین» هنرمندان گچبر در قرن جم تا دهم هجری از شیوه های گوناگونی مانند گچبری رنگی. گچکاری وصله ای. گچکاری توپر و توخللی. گچبری مشبک و گچبری مسطح و برجسته استفاده کرده لند (مانند اصفهان: محراب اولجایتو, زنجان: گنبد سلطانیه. همدان: گنبد علویان و اشترجان: محراب اشترجان). محراب اشترجان اصفهان 

صفحه 19:
کاشی : استفاده از کاشی برای 7 و همچنین استحکام بخشیدن به بناها از دوره ی سلجوقی آغاز شد و در طی قرون متمادی بویثه در عهد تیموری و صفوی به اوج رسید. کاشی نقش عمده ای در تزیین بناهای دوره ی اسلامی داشت و با شيوه هاى متفاوت توسط هترمندان كاشيكار به كار مى رفت. استفاده از کاشیهای ‎SiS‏ کاشی هفت رنگ, کاشی معرق و تلفیق آجر و کاشی در دوره های سلجوقی, ایلخانی» نا مرسوم بوده و تا عصرحاضر ادامه یافته است. تزیین بخشهای گوناگون با ‎HAE 45 5 dos pak a Sp Jase Any‏ تیاه نطاب با ای مخ کاشیهای معرق. به بناهای مذهبی و غیرمذهبی ایران دوره ی اسلامی زیبلیی خاصی بخشیده است اد و غيائية؛ ‎Te‏ مره خر گر متنهادسجد. گوهرشاه ‎gS‏ سعد كيؤده اصفهان: مسجد شیخ لطف افه و مسجد امام) 

صفحه 20:
از دیگر مصالح ساختمانی معمول در معماری ایران خشت است. در دوره ی اسلامی یا تمامی بنا از ت بوده یا بخشی از دیوار ها از خشت و بقیه از آجر بوده است. از آنجلیی که مقاومت < برابر باد و باران و برف اندک است. بناهای خشتی زیادی از روزگاران گذشته باقی نمانده است. 

صفحه 21:
Siw در معماری اسلامی از سنگ برای کار در شالوده: بدنه. فرش كردن كف و تزيين بنا كرجه به علت موقعيت جغرافيليى بو اقليمى استفاده از سنك در برنحى نقاط جون آذر, > 5 می شود اما بهره گیری از آن تقریباً در سراسر ایران مرسوم و متداول بوده است. استفاده از سنگ در پی بنا و دیوارها اهمیت ویئه ای داشت و برای ساختن کتیبه ها سنگهای گوناگونی چون سنگ سیاه» سكف آهک. سنگ مرمر- که با دقت تراشیده و گاهی حجاری می شد-به کار می رفت مرند. شیراز: مسجد جامع. کاشان: کتیبه های مسجد میدان). ای 

صفحه 22:
ویژگیهای معماری اسلامی است که در ناحيه ى مازندران و گیلان رواج بیشتری داشته است. درختهای تبریزی, سپیدار. چنار. کاج و گردو از جمله درختهایی بودند که از چوب آنها برای بخشهای گوناگون بنا استفاده می شده است (ورامین: مسجد جامع. تبریز: ارگ علیشاهه ساری: امام زاده صالح). 

صفحه 23:
کاوشهای باستانشناسی سالهای اخیر و همچنین بناهای باقیمانده از ادوار مختلف اسلامی نشان می دهد که از شيشه های الوان به رنگهای سرخ. آبی. بنفش و سبز برای تأمین روشنلیی و تزیین در و پنجره و قابهای گنبدخلنه ها و شبستانها استفاده می شده است. همچنین مطالعه ی متون تاریخی و مشاهده ی نیاتورهای قرن ششم تا دوازدهم هجری نشان می دهد که شیث غيائيه. شاه زند: مقبره ی شیری بکا آقاء اصفهان: عالی قاپو » کاربرد وسیعی داشته است (خرگرد: خانه عباسیان کاشان 

ویژکی معماری ایران در دوره اسالمی ‏ ‏ ‏ ‏ کاربرد بناها عناصر تشکیل دهنده معماری روش ساخت و تزیین مصالح ساختمانی مقدمه : تاریخ معماری به زمانی بر می‌گردد که آدمی برای زندگی مجبور به ساخت سرپناه برای خویش بود .معماری از دوره‌های پیش از تاریخ اساسی ترین نیازهای بشری را همچون ساخت سرپناه و خانه برآورده ساخته‌است .در عین حال معماری به دلیل قابلیت خلق طرح‌هایی در ابعاد بزرگ و با شکوه امکان یافته تا به عنوان واسط خود بزرگنمایی و نمایشی در خدمت افراد٬گروها و یا کل جامعه قرار بگیرد. عناصر تشکیل دهنده معماری ایران در دوره اسالمی : هر بنای دوره اسالمی چه بنای مذهبی ،مانند مسجد و مدرسه و چه غیر مذهبی ،مانند کاروانسرا و کاخ از فضاهای گوناگون تشکیل می‌شود و گاهی نیز ممکن است فضای تازه به صورت الحاقی به بناهای دیگر اضافه شود؛ مث ً ال مناره یا منار در مسجد و مدرسه که جزیی از بناست و به طور مجزا هم کاربرد دارد. حجره مناره بادگیر پله سردابه میانسرا ایوان رواق گنبد شبستان ستوندار چهارصفه میانسرا : میانسرا -حیاط و صحن-از ویژگیهای معماری اسالمی است .مساجد ،مدارس و کاروانسراها عمدت ًا دارای صحن یا حیاط مرکزی هستند .میانسرا در دوره اسالمی دو نقش مهم داشت :اول اینکه نیاز مس لمانان را به وضوخان ه و محل تطهی ر در مس اجد و مدارس و نیاز مس افران را ب ه استراحت، بارگیری و باربندی در حیاط کاروانسرا تأمین می کرد .دوم اینکه با کانون قراردادن فضای داخلی ،بنا را از سر و صدا و فعالیت زندگی روزمره و عادی جدا می کرد. شکل میانسرا عموماً مربع و مستطیل بود ،ولی گاهی از نقشه های چند ضلعی و مدور هم استفاده می شد .میانسرا راه دسترسی به شبستان و بناهای وابسته مانند راه پله ها و اتاقها را مشخص می کرد و دارای ایوانی در یک یا دو یا چهار طرف بود. میانسرای قدیمی ،فهرج یزد ایوان : ایوان از زمان اشکانی مورد استفاده قرار گرفته و ساخت آن تاکنون به شیوه های گوناگون ادامه یافته است. ایوان که معموالً از یک طاق آهنگ تشکیل می شود از سه طرف بسته و به طرف میانسرا باز می شود .ایوانها به صورت فضاهای ورودی و خروجی ساخته می شوند و در حالی که برای جریان یافتن هوا باز هستند ،از تابش آفتاب جلوگیری می کنند و به عنوان یکی از اجزای تشکیل دهنده اهمیت فوق العاده ای داشته ،به بنا ،برجستگی و شکوه می بخشند .ایوان کانونی است برای تزیینات مختلف بنا ،چون ایجاد مقرنسها با شیوه ی آجرکاری ،گچبری و کاشیکاری. ایوان مسجد جامع سمنان ایوان مسجد جامع اصفهان رواق : به فضاهای سرپوشیده ی ستوندار یا متشکل از چشمه طاقهایی گفته می شود که در طرفین صحن یا میانسرای مساجد یا اماکن مذهبی ساخته می شود .دهانه ی اینگونه فضاها روبه صحن است و در ورودی مسجد را به شبستان یا گنبدخانه متصل می سازد. رواق مسجد جامع یزد رواق مسجد جامع عباسی-امام اصفهان گنبد : ایجاد گنبد روی فضای مربع و یا چند ضلعی دارای چند مرحله بوده است :نخست اتاق چهار گوش با درها و طاقچه ها و سپس بخش انتقالی بین اتاق چهارگوش و گنبد و در پایان گنبد اصلی معماران ایرانی روی بناهای گوناگون ،بویژه روی مقبره ها ،مساجد و مدارس ،زیباترین گنبدها را ساخته اند. گنبدهای ایرانی دارای اشکال مختلفی است که برخی از آنها عبارتند از رک :گنبد هرمی ،مخروطی، اورچین پله پله ای گنبد یک پوش ،گنبد دو پوش و سه پوش ،گنبد پیوسته و گسسته. شکوه و زیبایی معماری ایران در دوره ی اسالمی بستگی زیادی به گنبدهای آن داردکه اغلب با کاشیکاری معرق تزیین شده اند (مانند مسجد شیخ لطف اهلل). گنبد رک مخروطی برج رادکان قوچان گنبد رک هرمی مقبره فیض کاشانی گنبد نار مسجد شیخ لطف اهلل دو پوسته گنبد سلطانیه شبستان ستوندار : شبستانهای ستوندار -که ارتفاع چندانی ندارند -معموالًَ در طرفین گنبدها بنا شده اند .این شبستانها به گونه ای ساخته شده اند که بتوان با افزودن یا برداشتن دهانه هایی ،آنها را توسعه دارد یا کوچک کرد. به این ترتیب چنین منطقه ی سرپوشیده ای را می توانستند با دیواری تیغه مانند که هیچ گونه عملکرد ساختمانی نداشت محصور کنند(.مسجد نو تربت جام و امیر چخماق یزد) شبستان مسجد تبریز شبستان سپهساالر دامفان شیستان مسجد جامع قم چهار صفه : قرن هشتم هجری تاریخ تکامل چهار صفه با موارد استفاده گوناگون است .این بنا در اصل عبارت است از یک فضای مربع یا مستطیل شکل که با اتاقهای متصل به هم احاطه شده ،به طوری که در اطراف فضای مرکزی تعدادی اتاقهای شاه نشین مانند به وجود آورده است. اصطالح چهار صفه را می توان برای اتاق یا چهار طاق (صلیبی شکل) یا تاالر مستطیل به کار برد، که با چند طاق پوشیده شده باشد .چهار صفه های ساده معموالً در گوشه های عمارتی که در وسط حیاط قرار دارد ساخته شده اند (مانند مدرسه ی خرگرد خراسان). زواره اصفهان مدرسه ی خرگرد حجره : حجره یا اتاق معموالً در اطراف حیاط مرکزی یا میانسرا به صورت مربع ،مستطیل و یا چند ضلعی ساخته می شد .اینگونه حجره ها در مدارس برای استفاده ی طالب و در کاروانسراها برای استراحت مسافران و گاهی به منظور چله نشینی و عزلت گزینی درویشان بنا می شد. در بعضی موارد حجره ها به صورت دو طبقه ساخته می شد که رفتن به طبقه باال از طریق راهروهای ارتباطی انجام می گرفت .معموالً چنین اتاقهایی از حداقل روشنایی برخوردار بودند ،سقف آنها کوتاه بود و از نوع طاق آهنگ ساخته می شد. مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان مناره : مناره یا منار به معنای جای نور است و به بنایی بلند و کشیده اطالق می شود که عموم ًا کنار بناهای مذهبی مانند مدارس ،مساجد و مقبره ها ساخته می شدند معرف وجود آتشکده و قب ل از اس الم از منار برای راهنمای ی اس تفاده م ی کردن د ک ه گاه ی نیز ّ آتشگاههای بزرگ بود و به آن میل می گفتند (مانند میل نورآباد ،میل فیروزآباد) .در دوره ی اسالمی احداث مناره گسترش بیشتری یافت .یکی از قدیمترین مناره ها متعلق به مسجد جامع دمشق است. میل تاریخانه دامغان میل مسجد جامع ساوه میل فیروزآباد فارس بادگیر : معماران و استادکاران ایرانی با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناطق گوناگون ایران شیوه های معماری را در شهرهای مختلف توسعه بخشیدند. سالیان بس دراز ،بادگیر یکی از اجزای مهم بناها در نواحی گرم و خشک ایران بوده است .هر بادگیر شامل برجهای تهویه بر فراز ساختمان است .در باالی هر برج یک رشته دهانه های عمودی وجود دارد که در مقابل بادهای وزان قرار گرفته و برای گرفتن نسیم و هدایت آن به اتاق همکف یا زیرزمین که رطوبت را از یک حوض آب اخذ می کند ،تعبیه شده است. در شهرهای کویری ایران مانند کاشان ،یزد و کرمان از بادگیر در بناهای مختلف به نحو مطلوب استفاده شده است .در بعضی بناها حتی چندین بادگیر ساخته شده است (مانند آب انبار پنج بادگیر یزد). آب انبار پنج بادگیر یزد پله : گرچه پله یک اثر معماری مهم به حساب نمی آید ،ولی کاربردهای سودمندی در معماری دارد .راه پله های مارپیچ داخل مناره ها و پله هایی که به بامها و فضاهای داخلی و خارجی بنا و به پاشیرهای سراشیبی آب انبارها منتهی می شود از اهمیت ویژه ای برخوردارند. همچنین پله ها ،راههای ارتباطی مفید به طبقه دوم یا پشت بام به شمار می روند .در بعضی از بناها پله ها عالوه بر کاربرد ارتباطی ،وسیله ی سبک کردن حجمهای ساختمانی نیز هستند (مانند بنای تایباد خراسان) .مدرسه ی غیاثیه ی خرگرد دارای هشت دستگاه پله است .همچنین مسجد کبود تبریز پله هایی در شش قسمت دارد که دو دستگاه پله به نمای اصلی متصل است و چهار دستگاه در گوشه های گنبدخانه یا شبستان قرار دارد که به طبقه ی دوم متصل می شود .مصالح ساختمانی پله ها اغلب آجر است. سردابه : تعداد بسیاری از آرامگاهها مدفن اصلی شخصیتی مذهبی یا سیاسی هستند که زیر طبقه ی همکف ساخته می شدند .از آنجا که طبقه ی همکف باید محلی برای زیارت یا مراسم مذهبی می داشت، معموالً محل تدفین را در طبقه ای پایین تر از سطح زمین می ساختند .احداث سردابه بیشتر در آرامگاههای ناحیه ی شمال و آذربایجان مرسوم بوده است. از قرن هشتم هجری به بعد نصب ضریح چوبی در روی مزارها به صورت سمبلیک متداول شد. صندوقهای چوبی منبت کاری شده نام بسیاری از درودگران هنرمند را برخود دارد. اران و بیدگل اصفهان سلطانیه زنجان روش های ساخت و تزئین : برخی محققان بر این عقیده اند که علت فقدان مطالب سودمند درباره ی معماران دوره ی اسالمی و روشهای طراحی و ساختمانی آنها ،این است که معماران در مقایسه با شاعران ،فیلسوفان و مورخان، کمتر مورد توجه بوده اند .البته این رأی درست به نظر نمی رسد؛ زیرا در ادوار مختلف نیاز همگان به معمار و استادکاران ساختمانی برای ایجاد محلهای مسکونی ،تجاری و عبادی امری مسلم بوده است. مورخان اسالمی چون بیهقی ،ابن خلدون و خواجه رشیدالدین ،مطالب سودمندی درباره ی معماری و معماران نوشته اند؛ از جمله نوشته اند معماران از علوم ریاضی و هندسه اطالع داشتند و در احداث بناها قبل از هر چیز به طراحی و نقشه کشی مبادرت می ورزیدند .فارابی فیلسوف بزرگ ایران می گوید معماری مبتنی بر علم الحیل است و حیل ،مهارت ،هنر و فنی است که با کار استادانه و هنرمندانه در اشکال هندسی نشان داده می شود .هندسه مبنای معماری بود و معمار بسیار ماهر و استاد را مهندس می گفتند که به معنای هندسه دان است. الزم به یادآوری است که معماران ایرانی به علت فروتنی از ثبت کردن نام خود بر بناها خودداری می کردند؛ به همین علت جز تعدادی از بناها که نام معمار یا سازنده ی آن مشخص شد ،بقیه فاقد نام استادکار یا سازنده ی آن است. مصالح ساختمانی مورد استفاده : مصالحی که در ایجاد بناهای دوره ی اسالمی به کار رفته متنوع است آجر گچ کاشی خشت سنگ چوب شیشه آجر : مهمترین مصالح ساختمانی در ایران قب ل و بعد از اسالم آجر بوده است .آجرهای به کار رفته در معماری عموماً مربع شکل است که در کارگاههای آجرپزی در سراسر ایران ساخته می شد .آجر عالوه بر استفاده در ساختن بدنه ی بنا برای تزیین آن نیز نقش مهمی داشت و از اوایل اسالم تا دوره ی تیموری تزیین بیشتر بناها با آجرکاری است .همچنین از آجرهای ترشدار و قالبی نیز استفاده می شد. آجرهای پخته رنگهای گوناگونی چون زردکمرنگ ،قرمز و قرمزتیره داشته که بیشتر در ابعاد 3ضربدر 20ضربدر 5 ،20ضربدر 20ضربدر 20و 5ضربدر 25ضربدر 25سانتیمتر ساخته می شد و در قسمتهای مختلف بنا مانند ایوانها ،طاقنماها ،گنبدها ،مناره ها و اتاقها به کار می رفت (برجهای خرقان، گنبد قابوس ،مناره ی مسجد ساوه). گچ : گچ از دیگر مصالح ساختمانی است که در تمامی ادوار ،در معماری استفاده شده است .از آنجایی که گچ از مصالح ارزان قیمت بوده و زود سفت می شده است ،کاربردهای متعدد داشته و مورد توجه معماران بوده است .گچبری برای آراستن سطوح داخلی بناها ،نوشتن کتیبه ها ،تزیین محرابها ،زیرگنبدها و ایوانها به کار می رفته است .بسیاری از بناهای عصر سلجوقی و ایلخانی با گچبری تزیین شده اند. اهمیت گچبری در بناهای اسالمی به حدی بود که هنرمندان این رشته به «جصاص» معروف بودند و نام بسیاری از این هنرمندان در کتیبه های بناها به یادگار مانده است .عالوه بر این ،هنرمندان گچبر در قرن پنجم تا دهم هجری از شیوه های گوناگونی مانند گچبری رنگی ،گچکاری وصله ای ،گچکاری توپر و توخالی ،گچبری مشبک و گچبری مسطح و برجسته استفاده کرده اند (مانند اصفهان :محراب اولجایتو، زنجان :گنبد سلطانیه ،همدان :گنبد علویان و اشترجان :محراب اشترجان). محراب اشترجان اصفهان کاشی : استفاده از کاشی برای تزیین و همچنین استحکام بخشیدن به بناها از دوره ی سلجوقی آغاز شد و در طی قرون متمادی بویژه در عهد تیموری و صفوی به اوج رسید .کاشی نقش عمده ای در تزیین بناهای دوره ی اسالمی داشت و با شیوه های متفاوت توسط هنرمندان کاشیکار به کار می رفت .استفاده از کاشیهای یکرنگ ،کاشی هفت رنگ ،کاشی معرق و تلفیق آجر و کاشی در دوره های سلجوقی ،ایلخانی، تیموری و صفوی در تزیین بنا مرسوم بوده و تا عصرحاضر ادامه یافته است .تزیین بخشهای گوناگون بنا ،از پوشش گنبد و مناره گرفته تا سطح داخلی بنا و زیرگنبد و دیوارها و محراب با کاشیهای مختلف، بویژه کاشیهای معرق ،به بناهای مذهبی و غیرمذهبی ایران دوره ی اسالمی زیبایی خاصی بخشیده است (مانند گناباد :مسجد گناباد و غیاثیه ،خرگرد :مدرسه خرگرد ،مشهد :مسجد گوهرشاد ،تبریز :مسجد کبود ،اصفهان :مسجد شیخ لطف اهلل و مسجد امام) خراسان جامع اصفهان شیخ لطف اهلل خشت : از دیگر مصالح ساختمانی معمول در معماری ایران خشت است .در دوره ی اسالمی یا تمامی بنا از خشت بوده یا بخشی از دیوار ها از خشت و بقیه از آجر بوده است .از آنجایی که مقاومت خشت در برابر باد و باران و برف اندک است ،بناهای خشتی زیادی از روزگاران گذشته باقی نمانده است. سنگ : در معماری اسالمی از سنگ برای کار در شالوده ،بدنه ،فرش کردن کف و تزیین بنا استفاده می شد. گرچه به علت موقعیت جغرافیایی و اقلیمی استفاده از سنگ در برخی نقاط چون آذربایجان بیشتر دیده می شود ،اما بهره گیری از آن تقریب ًا در سراسر ایران مرسوم و متداول بوده است .استفاده از سنگ در پی بنا و دیوارها اهمیت ویژه ای داشت و برای ساختن کتیبه ها سنگهای گوناگونی چون سنگ سیاه ،سنگ آهک ،سنگ مرمر -که با دقت تراشیده و گاهی حجاری می شد -به کار می رفت (مرند :کاروانسرای مرند ،شیراز :مسجد جامع ،کاشان :کتیبه های مسجد میدان). چوب : استفاده از چوب برای ساختن در ،پنجره ،ص ندوقهای ضریح ،ستونها و تیر سقف و چهارچوب ،از ویژگیهای معماری اسالمی است که در ناحیه ی مازندران و گیالن رواج بیشتری داشته است .درختهای تبریزی ،سپیدار ،چنار ،کاج و گردو از جمله درختهایی بودند که از چوب آنها برای بخشهای گوناگون بنا استفاده می شده است (ورامین :مسجد جامع ،تبریز :ارگ علیشاه ،ساری :امام زاده صالح). شیشه : کاوشهای باستانشناسی سالهای اخیر و همچنین بناهای باقیمانده از ادوار مختلف اسالمی نشان می دهد که از شیشه های الوان به رنگهای سرخ ،آبی ،بنفش و سبز برای تأمین روشنایی و تزیین در و پنجره و قابهای گنبدخانه ها و شبستانها استفاده می شده است .همچنین مطالعه ی متون تاریخی و مشاهده ی مینیاتورهای قرن ششم تا دوازدهم هجری نشان می دهد که شیشه ،کاربرد وسیعی داشته است (خرگرد: غیاثیه ،شاه زند :مقبره ی شیری بکا آقا ،اصفهان :عالی قاپو خانه عباسیان کاشان