بررسی چالش ها و مشکلات پیش رو در اجرا و بهره برداری از سدها و شبکه های آبیاری و زهکشی

بررسی چالش ها و مشکلات پیش رو در اجرا و بهره برداری از سدها و شبکه های آبیاری و زهکشی

اسلاید 1: همایش : بررسی چالش ها و مشکلات پیش رو در اجرا و بهره برداری از سدها و شبکه های آبیاری و زهکشیبنام خداعنوان مقاله : بررسی و شناخت اجزای مهم متشکلۀ طرح و امکان چالش زاییتهیه و تنظیم : زاهد ناصری zahed_naseri@yahoo.co.uk آذر ماه 1388

اسلاید 2: مقدمه :اجرای پروژه : بایدها و نبایدها - سد مانعی راهگشا پوشیده بودن 70 درصد سطح زمین از آب 97/5 درصد آب شور + 2/5 درصد آب شیرین از 2/5 درصد آب شیرین 68/9 درصد پوشش برف و یخچالهای غیر قابل انتقال + 30/8 درصد آب زیرزمینی + 0/3 درصد آبهای سطحی جذب 19 درصد از کل بارش 59 درصد بخار + 39 درصد ریزش به اقیانوس + 2 درصد تغذیه آب زیر زمین جمع آوری و مدیریت بخشی از 39 درصد آب هرز رونده با قدمتی 5000 ساله نشان دهنده اهمیت آن چالشهای عمده بحران کمبود آب و فقر آب در برخی حوزه ها : تامین غذا برای جمعیت رو به افزایش دسترسی به آب سالم و بهداشتی برای همه

اسلاید 3: روشهای برخورد با این مشکل : روش سخت افزاری ایجاد سدها و مخازن جدید با قدمتی باستانی روش نرم افزاری افزایش بهره وری آب با استفاده از فن آوری های جدید+کاهش میزان آب مورد استفاده در بخش کشاورزی اهداف سد سازی : منافع مستقیم : آبیاری و کشاورزی تقریباً 49 درصد انرژی برق آبی // 17 درصد تامین آب // 13 درصد کنترل سیلاب // 10 درصد تفریح // 5 درصد ترابری آب – پرورش ماهی // 1 درصد موارد دیگر // 5 درصد

اسلاید 4: منافع غیر مستقیم : ایجاد اشتغال بهداشت و سلامت توسعه مناطق غیرقابل دسترسی بالا بردن سطح استاندارد زندگی صرفه جویی در مصرف سوخت حفظ دائمی جریان آب رودخانه کاهش انتشار گازهای گلخانه ای احیای اکوسیستم اجنتاب ناپذیر بودن ساخت سدها با وجود داشتن اثرات مخرب زیست محیطی همچنانکه دیگر پروژه ها مانند جاده سازی ، راه آهن ، گاز رسانی و غیره بدلیل وجود ضرورت هایی همچون توسعه استانی و برآورد نمودن نیازهای وی دارند.

اسلاید 5: وجود تفاوت در مسائل کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ما برای ساخت سدها با آنچه که در کشورهای توسعه یافته به آنها توجه می شود : نیاز به غذا ، رفاه اجتماعی ، فقر زدایی در کشورهای درحال توسعه عدم توقف ساخت سد به پایان رسیدن اجرای پروژه های سد سازی در کشورهای توسعه یافته اما در حال اجرا بودن صدها سد در ایران وضع قوانین موثر در مورد آبهای مرزی در کشورهای توسعه یافته و نداشتن مسئله ای خاص اما منازعه بر سر آب های مرزی مشترک در کشورهای در حال توسعه بویژه خاورمیانه با نگاه فوق و با توجه به جزو مناطق خشک و نیم خشک بودن سرزمین ایران ، در راه توسعه پایدار ایجاد سدها و مخازنی که بتواند حداکثر آبهای هرز رونده را مهار نماید کاملاً احساس می شود و نه تنها سد مانع نیست بلکه گشایشی است به سوی آینده بهتر

اسلاید 6: امکان ایجاد چالش و مشکل از جانب اجزای بیرونی طرح (عوامل مکمل و تاثیر گذار خارجی مستقل از اجرا)دسته بندی کلی اجزا و عوامل مهم 2) امکان ایجاد چالش و مشکل از جانب اجزای داخلی طرح (عوامل تاثیر گذار وابسته حین اجرا)

اسلاید 7: 1 -1 ) مطالعه و طراحی 2 -1 ) مناقصه و قرار داد 3 -1 ) اعتبار و تخصیص4 -1 ) طرحهای مجاور اجرا شده یا در دست اجرا5 -1 ) طرحهای مکمل 6 -1 ) فشارهای اجتماعی ـ سیاسی ـ زیست محیطی7 -1 ) تاسیسات زمینی و زیر زمینی8 -1 ) توهم فراوانی آب و نگاه به آب صرفاً بعنوان یک خدمت ارزان دولتی برگشت

اسلاید 8: 1 – 1 -1 ) صنعت سد سازی به مطالعات گسترده و طولانی نیاز دارد . حتی کوچکترین سد ها هم نیاز به سالها مطالعه دارند و چندین سال طول می کشد تا مطالعات تکمیل شود و سد به مرحله اجرا برسد اما عدم توجه به آمار ، برآوردهای نادرست در ارتباط حوضه آبریز ، نقص در اطلاعات اولیه و مطالعات هیدرولوژی می تواند مشکلات بعدی چه در حین اجرا و چه در زمان بهره برداری بوجود آورد.ازجمله : خطر بروز سیل حین اجرا ـ تحقق نیافتن حجم پیش بینی ذخیره آب پشت سد ، عدم آب بندی سد و خطرات احتمالی در نشت و تخریب سد . 

اسلاید 9: 1-2-1 . در برگزاری مناقصه و عقد قرارداد با پیمانکار در صورتی که به ضوابط برگزاری مناقصه توجه نگردد و شرایط خصوصی پیمان و دیگر اسناد منضم به پیمان توسط مشاور طرح و کارفرما بدقت و سازگار با طرح تدوین نگردد ممکن است منجر شود به : خاتمه یا فسخ قرارداد ایجاد تاخیر در انجام پروژه و عواقب ناشی از آن ادعا و کلیم پیمانکار افزایش بار مالی پروژهافت کیفیت عملیات کاهش عمر مفید طرح و یا عدم بهره برداری از طرح

اسلاید 10: 1-3-1 . اعتبار ریالی پروژه و تخصیص سالیانه آن از دو جنبه قابل بررسی است : کمبود اعتبار که متاسفانه اکثر پروژه های اجرایی به آن مبتلا بوده و باعث : تمدید مدت پیمان افزایش هزینه تمام شده بدلیل افزایش شاخصهای تعدیل است عدم انجام تعهدات توسط پیمانکار عدم پرداخت به موقع به پیمانکاران تخصصی تامین نشدن تجهیزات و لوازم تاخیر در انجام عملیات گاهاً تعطیلی میان مدت پروژه عواقب آن بدیهی و روشن است عدم پرداخت حقوق و مزایای نیروهای انسانی شاغل در پروژه عوارض اجتماعی و سیاسی   مازاد اعتبار در پروژه که البته کمتر اتفاق می افتد . که اگر راه حلی برای آن یافت نشود از برگشت اعتبار ناگریز خواهیم بود .

اسلاید 11: 1-4-1 . تداخل و تلاقی با پروژه های در دست اجرا و یا اجرا شده ی دیگر دستگاهها ، در احداث سد و یا شبکه آبیاری و زهکشی بدلیل عدم هماهنگی دستگاههای اجرایی ذیربط و یا عدم توجه و پاسخگویی آنها باعث : ایجاد وقفه در انجام عملیات. تغییر در نقشه و مشخصات. افزایش هزینه تمام شده سد بوجود آمدن کار جدید.

اسلاید 12: 1-5-1 . طرح های مکمل در احداث سد با توجه به اهداف از پیش تعیین شده از ساخت سد ، بهره برداری را تحت تاثیر قرار میدهد. هدف تامین آب شرب نیازمند احداث خط انتقال آب شرب هدف آبیاری باشد نیازمند احداث خط انتقال آب کشاورزی با هر هدفی نیازمند احداث جاده های جایگزین ( در صورت قرارگرفتن جاده های سابق در کاسه سد ) و اسکان اهالی روستاهای قرارگرفته در کاسه سددر نتیجه :در صورت ذخیره نمودن آب و با عدم اجرای همزمان طرحهای مکمل ضمن تحت شعاع قرارگرفتن بهره برداری : صدها خانوار کشاورز تولید کننده در مخزن سدها از حق کشت و کار و دامداری محروم می شوند. هزاران هکتار ، جنگل و مرتع دیگر قابل استفاده نخواهد بود. میلیونها مترمکعب آب تجدید پذیر در کشور در پشت سدها تبخیر می شود. دریاچه ها و تالابهای پایین دست ممکن است در معرض خشک شدن و تخریب قرارگیرند.

اسلاید 13: 1-6-1 ) احداث سدها همیشه با فشارهای اجتماعی فرهنگی ، سیاسی و زیست محیطی مواجه بوده است. ترک اجباری سرزمین خانوارهای ساکن در مخزن سد. آسیب به پیکره تالاب ها و دریاچه هایی که از رودخانه ها تغذیه می شوند. تخریب منابع ملی و منابع طبیعی در استفاده از معادن برای مصالح سد. احداث سدهای مرزی و فشار( وگاهاً ایجاد تنش های سیاسی ) کشورهای مجاور. به زیر آب رفتن میراث فرهنگی کشور.

اسلاید 14: 1-7-1 ) وجود خطوط انتقال برق ، تلفن ، فیبر نوری ، لوله های نفت و گاز و دیگر تاسیسات زمینی و زیرزمینی در محل احداث سد و دریاچه سد و یا در مسیر کانالهای انتقال آب با عث ایجاد خطر و آسیب در هنگام آتشباری و انفجار ، نشت مواد نفتی و تاخیر و توقف در انجام کار می شود.1-8-1 ) در صورت عدم فرهنگ سازی و عدم مشارکت بخشهای خصوصی و کشاورزان در ساخت و مدیریت شبکه ها ، میزان مصرف سرانه آب بدلیل ایجاد توهم فروانی آب و نگاه به آن صرفاً بعنوان یک خدمت ارزان دولتی افزایش خواهد یافت.

اسلاید 15: 1 -2 ) آماده نمودن و تحویل زمین محل اجرای طرح 2 -2 ) تملک اراضی 3 -2 ) مصالح و معادن4 -2 ) حوادث قهریه 5 -2 ) نظارت و کنترل6 -2 ) پیمانکار7 -2 ) تعیین احجام کار8 -2 ) تهیه مستنداتبرگشت

اسلاید 16: 9 -2 ) ابزار دقیق و هیدرومکانیکال 10 -2 ) ناشناخته های زمین شناسی در احداث پروژه11 -2 ) نزدیکی شبکه های آبیاری و زهکشی به مناطق مسکونیبرگشت

اسلاید 17: 1-1-2 ) در تحویل زمین طرح مشکلاتی چند ممکن است پدیدار گردد :   اختلاف در توپوگرافی موجود و توپوگرافی که طرح برروی آن پیاده شده است . این اختلاف ممکن است ناشی از : به روز نبودن نقشه های مورد استفاده در طراحی ، تخریب و دستکاری محل براثر عوامل انسانی و یا طبیعی ، تخریب ، نقص و ابهام در نقاط نقشه برداری موجود در محل باشد .  وجود موانع خطر آفرین همانند میادین آلوده به مین در مناطق جنگی. بررسی و شناخت پایگاههای قدیمی و محل های حفاظت شده جنگی کاملاً ضروری است .عبورکانالها ی آبیاری از اینگونه مناطق اگر شناخته نشود ضمن ایجاد خسارات مالی ، خطرات جبران نشدنی جانی نیز به بار خواهد آورد.  وجود آثار و اشیاء ، گورستان ها و مناطق باستانی (پنهان ) در مسیر پروژه ها و داخل دریاچه ی سد های در دست احداث با توجه به غنای فرهنگی ایران و بخصوص کردستان که در هلال حاصلخیز قرار گرفته است قابل انکار نیست . انجام بررسی های باستان شناختی و تخصیص اعتبارهای کافی و داشتن برنامه از جمله نکات مهمی در حفظ میراث فرهنگی کشور است.  توسعه محدوده های شهری . تطویل زمان شروع اجرا نسبت به زمان طراحی در برخی پروژه های آبیاری باعث تداخل کانال های آبیاری با مناطق توسعه یافته شهری و مواجه شدن با تغییرکاربری اراضی ازکشاورزی به مسکونی میگردد.  وجود امامزاده ها و آرامگاههای مقدس در داخل دریاچه سد باعث پیش آوردن مشکلاتی از قبیل کاهش ارتفاع سد، جابجایی محل سد پس از مطالعات اولیه و یا تاخیر در آبگیری در صورت کسب مجوز جابجا نمودن آن می شود.

اسلاید 18: 1-2-2 ) در تملک اراضی مورد نیاز طرح ، بویژه زمین های مورد نیاز زمان بهره برداری طرح (کاسه و حریم دریاچه سد ) موارد زیر می تواند چالش آفرین باشد : عدم شناخت فرهنگ بومی منطقه. نداشتن دقت لازم در تهیه نقشه کاداستر. عدم مدیریت صحیح در استملاک اراضی. عدم تامین اعتبار به موقع. 1-3-2 ) تحقق نیافتن پیش بینی اولیه برای تهیه مصالح و شناخت معادن در منطقه ی اجرای طرح : همکاری نکردن دستگاههای اجرایی ذیربط مثل اداره منابع طبیعی در واگذاری معادن از جمله معادن سنگ و راکفیل بکار نگرفتن تدابیر لازم در حل مشکلات اجتماعی و معارضین معادن قرضه رودخانه ای و رس و عدم تملک یا تاخیر در تملک آن.

اسلاید 19: 1-4-2 ) از مهمترین حوادث قهریه که خارج از کنترل طرفین پیمان بوده و ادامه کار را برای پیمانکار ناممکن می سازد سیل و طغیان های غیرعادی و همچنین زلزله می باشد موارد زیر می تواند مشکلات را دو چندان کند . به وقوع پیوستن سیلابی با دوره بازگشت بیشتر از آنچه که توسط مشاور طرح برای دوره ساخت پیش بینی شده است. پذیرش و ریسک توسط پیمانکار و یا بدلیل نبود اعتبار ، بیمه نکردن کارههای موضوع پیمان نصب و استقرار تجهیزات کارگاهی زمان ساخت در محل دریاچه عدم اتخاذ تدابیر لازم برای جلوگیری از وارد شدن خسارت و آسیب به تاسیسات و املاک مجاور.

اسلاید 20: 1-5-2 ) نظارت و کنترل عملیات شامل : دستگاه نظارت مقیم و مشاور طرح. کم دقتی در بررسی صلاحیت نفرات . افراد سفارش شده و بکار گیری ایشان در پروژه بدون احراز صلاحیت. افزایش هزینه تمام شده سد در اثر بی تدبیری نظارت. افت کیفیت عملیات اجرایی و امکان اختلال در بهره برداری فساد مالی آزمایشگاه مستقر در کارگاه. موارد مذکور در بند اول عدم تامین تجهیزات لازم و مورد نیاز ارزیابی ناقص دقت نکردن در انجام آزمایشات تاخیر در اعلام نتایج آزمایش نماینده کارفرما در کارگاه. اعمال سلیقه شخصی تغییر در مشخصات و مبانی طرح

اسلاید 21: 1-6-2 ) پیمانکار از مهمترین اجزای پروژه و یکی از اصلی ترین عوامل در تعیین زمان انجام پروژه ، کیفیت پروژه و تامین مبانی بهره برداری ، هزینه های تمام شده و ... است از جمله چالش هایی که این عامل می تواند بوجود آورد : اعمال نفوذ و قدرت در کارفرما. داشتن دید سنتی در اجرا : عدم توجه به فن آوری ها و تجهیزات و ماشین آلات مدرن. استفاده نکردن از نیروی انسانی متخصص. عدم توجه به رعایت مسائل ایمنی و بهداشت در کارگاه. نداشتن توان مالی و نقدینگی. عدم استفاده از نیروی بومی با توان انجام کار مربوطه. طرح ادعا و کلیم غیرمنطقی و غیرقراردادی

اسلاید 22: 1-7-2 ) عدم تطابق برآوردهای اولیه با وضعیت واقعی پروژه بدلایل : مشکل در بهره برداری و استفاده از معادن و جاده های پیش بینی شده در مطالعات. دقت نکردن در برآوردهای اولیه. اعمال سلیقه شخصی مسئولین در هنگام اجرا. ناشناخته های زمین شناسی. 1-8-2 ) ایجاد تاخیر در آبگیری ، تحویل موقت و بهره برداری بدلیل : عدم توجه به تهیه مستندات در مقاطع زمانی مختلف اجرا ثبت وضبط نکردن اطلاعات کافی وصحیح مربوط به خاک ـ بتن ـ ابزار دقیق و ... استفاده ننمودن از فن آوری های نوین (مانند بانک اطلاعات در GIS )در ثبت اطلاعات

اسلاید 23: 1-9-2 ) تجهیزات ابزار دقیق و هیدرومکانیکال ، بخشهای مهمی از پروژه که در کنترل سد و بهره برداری نقش بسزایی دارند. در تهیه و تامین این تجهیزات ، مشکلاتی چند بدلایل زیر وجود دارد : خرید از خارج کشور و تاثیر تصمیمات سیاسی بر روابط تجاری. تغییر نرخ ارز تامین نشدن نقدینگی بلافاصله پس از تهیه پرفورم و در صورت تطویل مدت زمان پرداخت : تغییر قیمتهااز جمله مشکلات دیگر که در بخش ابزار دقیق وجود دارد : عدم دقت در نصب و کارگذاری عدم کارایی نیاز به مواظبت زیاد و نگهداری در حین اجرا و احتمال صدمه و آسیب به آنها

اسلاید 24: 1-10-2 ) شروع اجرای پروژه بر اساس مطالعات مرحله اول و کامل نبودن مطالعات زمین شناسی و ژئو تکنیک و حفاری ها   ایجاد تغییرات کلی در ابعاد پروژه جابجایی سد و غیر قابل استفاده بودن سیستم انحراف تغییر احجام کار در بخش حفاری و تزریق و افزایش مقادیر کار

اسلاید 25: 1-11-2 ) همجوار بودن شبکه های آبیاری و زهکش با مناطق مسکونی اشکالتی را ایجاد می کند از جمله: ورود زباله و نخاله های ساختمانی به داخل کانالها آب گرفتگی کانالها ورود فاضلاب و آلودگی آب تردد خودروها و ماشین آلات سبک و سنگین و شکستن کانالها حوادث جانی برای ساکنین مخصوصاً کودکان

اسلاید 26: نتیجه گیری : در پایان با توجه به همه ی موارد ذکر شده ، چند بند از سیاست های کلی در چشم انداز 1404 را که شاید بهترین چار چوب برای مدیریت منابع آب و کاهش چالش ها بشمار رود ذکر می شود : ایجاد نظام جامع مدیریت در کل چرخه آب براساس اصول توسعه پایدار و آمایش سرزمین در حوضه های آبریز کشور ارتقای بهره وری و توجه به ارزش اقتصادی و امنیتی و سیاسی آب در استحصال و عرضه و نگهداری و مصرف آن افزایش میزان استحصال آب و به حداقل رساندن ضایعات طبیعی و غیر طبیعی آب درکشور تدوین برنامه جامع به منظور رعایت تناسب در اجرای طرحهای سد و آبخیزداری و آبخوان داری و شبکه های آبیاری و تجهیز و تسطیح اراضی و حفظ کیفیت آب و مقابله با خشکسالی و پیشگیری از سیلاب و باز چرخانی و استفاده از آبهای غیر متعارف و ارتقا دانش و فنون و تقویت نقش مردم در استحصال و بهره برداری مهار آبهایی که از کشور خارج می شود و اولویت استفاده از آبهای مشترک پایان