اصول و مقدمات تفسیر

اصول و مقدمات تفسیر

اسلاید 1: معنای لغوی تفسیر: کلمه تفسیر از فسر و یا سفر به معنای پرده برداری و کشف مراد و مقصود گوینده استتعریف تفسیر: علامه طباطبایی: تفسیر را بیان معانی آیات قرآن و کشف مقاصد و مدلول های آنان می داند. در تعریفی دیگر: تفسیر آشکار کردن مفاد استعمالی آیات قرآن و مراد خداوند از آن بر مبنای ادبیات عربی و اصول عقلایی محاوره است.

اسلاید 2: هدف اصلى علم تفسير دست يابى به مدلول آيات قرآن و مراد خداوند متعال است، بديهى است كه براى رسيدن به اين هدف از علومى چون صرف، نحو، معانى، بيان، لغت، قرائات، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ و ... استفاده مى‏شود

اسلاید 3: معانی تاویل: معنای لغوی«تأويل» از ريشه‏ى «أول» است. اكثر لغت شناسان اول را به رجوع و بازگشت معنا كرده‏انددیدگاهها درباره تاویل1. تاویل به معنای تفسیر: در برخی کتب متقدمان مثل جامع البیان طبری2. تاویل به معنای توجیه متشابه و بازگرداندن متشابه قرآن به محکم آن3. تاویل به معنای برگرداندن لفظ آیه از معنای راجح به معنای مرجوح:

اسلاید 4: 4. تأویل به معنای بطن: و منظور از بطن را معنای عامی می دانند که از آیه به دست می آید و قابل جری و تطبیق به مصادیق جدید است. 5. تأویل به معنای تفسیر باطنی و بیان معانی از راه اشاره و رمز که معمولا از ظاهر الفاظ به دست نمی آید قواعد معمول در آنها جاری نمی شود. مثل آیه فاخلع نعلیک... که استفاده می کنند دنیا را کنار بگذار و دلبسته به آن مشو6. تأویل به معنای حقیقت عینی که از سنخ الفاظ نیست بلکه از سنخ حقایق خارجی است و مثل نقش روح را نسبت به جسم الفاظ دارد. که مستند بیانات قرآنی اعم از تشریع و موعظه و حکمت است.

اسلاید 5: تفسیر به رأی به این معنا است که انسان آرا و نظریاتی را به عنوان پیش فرض های تردید ناپذیر مورد قبول قرار داده، سپس به قرآن کریم مراجعه نماید تا بر اساس مفهوم آیات الاهی بر نظریات خود مهر تأیید بزند. به بیان دیگر؛ انسان قبل از مراجعه به قرآن به عنوان منبع و کلام الاهی فرضیه ها و برداشت هایی را در موضوعات مختلف تصور می کند و به نتایج مورد نظرش می رسد، آن گاه برای این که نظریات خود را مستند به قرآن و کلام وحی کند به سراغ قرآن می رود و از ظاهر آیات برای دیدگاهای خود استفاده کرده و این نظر را به وحی و قرآن نسبت می دهد، چنین چیزی در اصطلاح علوم قرآنی تفسیر به رأی نامیده می شود. یکی از کلیدهای فهم صحیح قرآن و درک درست مقاصد آن، پرهیز از پیش‌داوری است که حاصلی جز تفسیر به رأی نخواهد داشت. در واقع پیش داوری در مورد فهم و معنای آیات‌ قرآن، انسان را تا سر حد سقوط به دره هولناک تفسیر به رأی پیش می‌برد. تفسیر به رأی یکی از خطرناک ترین برنامه ها در مورد قرآن مجید است که در روایات از آن منع شده است، و این خطری بود که از همان آغاز مسلمانان را تهدید می نمود. معصومان (ع) بارها اهمیت این مسئله را یادآوری کرده‌اند.

اسلاید 6: پیامبر اکرم (ص) درباره آن فرمود: آن چه را پس از خود بیش از هر چیز نسبت به آن بر امتم بیمناکم، تفسیر به رأی است رسول اکرم (ص) همچنین می‌فرمایند: “مَنْ فَسَّرَ القرآن بِرَأیه فَلْیتَبوَّأ مقعَده مِنَ النار”؛[۲] کسی که قرآن را به رأی و نظر خود تفسیر کند، جایگاهش آتش دوزخ است. بنابراین تفسیر به رأی، یعنی تفسیر قرآن بر خلاف موازین علم لغت، ادبیات عرب و فهم اهل زبان و تطبیق دادن آن بر پندارها و خیالات باطل و تمایلات شخصی و گروهی. تفسیر به رأی شاخه های متعددی دارد، که از جمله برخورد گزینشی با آیات قرآن است؛ به این معنا که انسان در بحثی؛ نظیر شفاعت، توحید، امامت و… تنها به سراغ آیاتی برود که در مسیر پیش داوری های او است و آیات دیگری را که با افکار او هماهنگ نیست، و می تواند مفسر آیات اولیه باشد را نادیده بگیرد، و یا بی اعتنا از کنار آنها به سادگی بگذرد. نتیجه: همان گونه که جمود بر الفاظ قرآن مجید و عدم توجه به قراین عقلی و نقلی معتبر، نوعی انحراف است، تفسیر به رأی نیز انحراف دیگری است و هر دو باعث دور افتادن از تعلیمات والای قرآن و ارزش های آن است.

اسلاید 7: تَفسيرِ رِوایی، مَأثور یا نَقلیگونه‌ای از تفسیر قرآن با استفاده از احادیث تفسیری است. شیعیان در تفاسیر روایی از احادیث پیامبر (ص) و امامان معصوم استفاده می‌کنند. به باور مفسران شیعه، روایات منسوب به پیامبر اسلام و مامان معصوم در تفسیر و تبیین قرآن کریم، از بهترین و استوارترین گونه‌های تفسیر است. با این حال، روایات جعلی هم در میان احادیث تفسیری گزارش شده است.تفسیر عیاشی و تفسیر قمی، دو نمونه از تفاسیر روایی شیعه، و نیز جامع البیان، نمونه‌ای از تفاسیر روایی اهل سنت است. به گفته محمدهادی معرفت، از قرآن‌پژوهان معاصر، مهمترین آثار تفسیری در دنیای اسلام، ابتدا با تکیه بر روایات تفسیری شکل گرفته است.

اسلاید 8: مبانى تفسير قرآن به آن دسته از پيش فرض‏ها، اصول موضوعه و باورهاى اعتقادى يا علمى گفته مى‏شود كه مفسّر با پذيرش و مبنا قرار دادن آن‏ها، به تفسير قرآن مى‏پردازد. به عبارت ديگر هر مفسّرى ناگزير است مبناى خود را در مورد عناصر اساسى دخيل در فرآيند تفسير قرآن روشن سازد.‏

اسلاید 9: برخى مبانى تفسير را به دو دسته‏ى كلى تقسيم كرده‏اند.مبانى صدورى تفسير قرآنمبانى دلالى تفسير قرآن. مبانى صدورى: به آن گروه از مبانى گفته مى‏شود كه صدور قرآن موجود را به تمام و كمال از ناحيه‏ى ذات اقدس حق تعالى به اثبات مى‏رساند.

اسلاید 10: مبنای وحیانی بودن قرآنمثلا: عموم مفسّران قرآن كريم معتقد به وحيانى و قدسی بودن آن هستند و با اين مبناى اساسى به تفسير پرداخته‏اند. اين مبنا مستلزم پذيرش مبانى فرعى ديگرى است كه موارد زير از جمله‏ى آن‏ها به شمار مى‏آيد:الفاظ قرآن كلام خداست؛ 2) خطا در وحى به پيامبر راه نيافته است؛ 3) پيامبر در گرفتن وحى و نيز ابلاغ آن به مردم از هرگونه خطا و اشتباهى مصون بوده است؛ 4) از قرآنى كه توسط پيامبر به مردم ابلاغ شده است، نه چيزى كم و نه چيزى اضافه شده است.ردّ هر يك از اين مبانى و پيش فرض‏ها مى‏تواند چهره‏ى تفسير قرآن را عوض كند.‏

اسلاید 11: به عنوان نمونه: اگر كسى معتقد باشد كه الفاظ قرآن از خدا نيست، بلكه از آن پيامبر است، به اين معنا كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله داراى يك تجربه‏ى درونى با عالم غيب بوده و پس از اين تجربه، آيات و سوره‏هاى قرآن را به زبان رانده است، در اين صورت، قرآن موجود، خود تفسيرى از تجربه‏ى وحيانى پيامبر محسوب مى‏شود. بنابراين تفاسير قرآن، تفسيرى براى كلام خدا محسوب نمى‏شود بلكه تفسيرى بر كلام پيامبر خواهد بود.نادرستی تجربه درونی و نفسی پیامبررد تاثیر پذیری قرآن از دانشمندان یهودرد تاثیر پذیری قرآن از افکار جاهلیرد تاثیر پذیری قران از کتب آسمانی پیشینرد ریشه داشتن قرآن از نبوغ خاص پیامبررد تحریف قرآن رد افسانه هایی همچون ورقه بن نوفل و افسانه غرانیق

اسلاید 12: مبنای: نص و قرائت واحد قرآنتفسیر بر اساس نص الهی قرآن و قرائت صحیح از مبانی مهم تفسیری است. منظور از قرائات قرآن: صورت های خواندن کلام خداوند متعال است. دو دیدگاه: برخى به تواتر قرائات سبع معتقدند كه نتيجه‏ى آن اثبات قرآنيت براى همه‏ى آن قرائات است؛برخی معتقدند قرآن بر حرف واحد نازل شده و همه‏ى اين اختلافات از ناحيه‏ى راويان و قاريان ايجاد شده است.تفسیر بر اساس هر یک از این دیدگاه ها نتیجه متفاوتی دارد. تفسیر بر اساس دیدگاه اول به تنوع برداشت ها از کلام واحد می انجامد که قابل قبول نیست.

اسلاید 13: مبانى دلالى به آن دسته از مبانى اطلاق مى‏شود كه فرآيند فهم مراد خداوند از متن را سامان مى‏دهند. مفسّران گذشته، نوعا اين مبانى را از دانش‏هايى نظير منطق و اصول فقه مى‏گرفته‏اند. امروزه با توسعه و تعميق مسايل علم زبان شناسى و اصول و مبانى هرمنوتيك جديد در غرب و راه يافتن برخى از اين مباحث به حوزه‏ى تفسير قرآن، ضرورت سامان بخشيدن به مبانى زبان شناختى و دلالى قرآن را پيش از پيش مسجّل مى‏سازد.

اسلاید 14: برخی از مبانی دلالی قابل فهم بودن قرآناختصاصى بودن يا عمومى بودن فهم قرآن (دیدگاه اختصاص تفسیر قرآن به معصومان (ع)زبان مفاهمه در قرآناستقلال دلالى قرآنلايه‏ها و سطوح معانى در قرآن (بطون قرآن و مساله چند معنایی)عصرى بودن فهم قرآن

اسلاید 15: قابل فهم بودن قرآن و امکان تفسیر آن تفسیر امری ممکن و قرآن قابل فهم است و مراتب عمومی تفسیر آن اختصاص به معصومین (ع) ندارد.دلیل عقلی: اقتضای هدایت بشر و ضرورت فهم کتاب.دلیل قرآنی: آیات دعوت به تدبر و نکوهش غیر متدبریندلایل نقلی: مثل احادیث عرضه و احادیث چگونگی استفاده از قرآن و احادیث دال بر روایات جاودانگی آنامام صادق (ع): کل حدیث لا یوافق کتاب الله فهو زخرفامام صادق (ع) از قول پیامبر (ص) «برای هر امر حقّی حقیقتی است و برای هر امر درستی نوری است. پس آنچه را موافق قرآن است، اخذ کنید و آنچه را مخالف قرآن است، ترک کنید.

اسلاید 16: زبان قرآن منظور از زبان در اينجا شيوه‏هاى مختلف انتقال معناست؛ نظير: زبان رمز زبان سمبليكزبان علمزبان ادبى زبان عرفبه راستی زبان قرآن چه زبانی است؟هر دیدگاهی در این زمینه در روش تفسیر قرآن تغییر ایجاد می کند. ‏

اسلاید 17: 1) اگرچه در قرآن از اسلوب خاص تفهيم و تفهيم و تفهّم استفاده نشده است، بلكه از شيوه‏ى عمومى در به‏كار بردن واژه‏ها، تركيب‏ها و صناعات ادبى و بلاغى استفاده شده است. امّا اين بدان معنا نيست كه همه‏ى واژه‏هايى كه در قرآن به كار رفته است، همان معنايى را دارند كه در زبان عرف كاربرد دارد. لذا قرآن كريم از اين جهت، خود دارى عرف مخصوص به خود است.2) از آنجا كه در قرآن كريم از شيوه‏هاى مختلفى براى هدايت استفاده شده است كه از جمله‏ى آن‏ها، قصص، امثال، احكام است، در هر يك از آن‏ها زبان خاصى به كار گرفته شده است.3) با توجه به اين كه قرآن كريم داراى ظاهر و باطن است، از اين رو مى‏توان گفت كه زبان قرآن در مجموع زبانى دو لايه است. زبان ظاهر قرآن نسبت به باطن آن، (زبانى) تمثيلى است

اسلاید 18: استقلال دلالی قرآنعلامه طباطبایی معتقد است: قرآن در دلالت خود گنگ نیست و دلیلی نداریم که قرآن جز آنچه از ظاهر آن فهمیده می‌شود، چیز دیگری را اراده کرده باشد.علامه با طرح این نظریه بر این نکتة روشن اصرار دارد که قرآن در بیان مراد خود کاملاً رسا و گویاست و فهم مراد خداوند با توجه به ظاهر الفاظ و عباراتش، میسر است و برای فهم قرآن در این حد نیازمند منبع دیگری نیستیم. طبیعتاً این نظریه در مقابل نظریه‌ای است که معتقد است ظاهر آیات قرآن مراد نیست و ما برای فهم مفاد ظاهری آیات قرآن نیز به منبع دیگری مانند روایات نیازمند هستیم.