كمبود آهن و كم خونی فقر آهن چيست ؟

بنام خدا آهن چيست‌؟ آهن يك ماده مغذي مورد نياز براي ادامه حيات و اساسي ترين ماده اوليه براي ساختن گلبول هاي قرمز خون مي باشد .براي ساخته شدن گلبول هاي قرمز خون بدن به مواد مغذي مختلفي مثل آهن ،اسيد فوليك ،ويتامين ب 6 ،ويتامين ب ، 12ويتامين ث و پروتئين نياز دارد كه بايد از طريق رژيم غذايي روزانه تامين شود .نقش گلبول هاي قرمز خون انتقال اكسيژن به سلول هاي بدن است . كمبود آهن و كم خوني فقر آهن چيست ؟ ‏ ‏ چنانچه براي ساختن گلبول هاي قرمز خون ،آهن به مقدار كافي در دسترس بدن نباشد ابتدا فرد از ذخائر آهن بدن خود استفاده مي كند ،سپس در صورت ادامه كمبود ،ذخائر آهن بدن كاهش مي يابد . زماني كه كمبود آهن ادامه يابد ،ذخائر آهن بدن تخليه مي شود و كم خوني فقر آهن بروز مي كند . چه عواملي موجب كمبود آهن و كم خوني فقر آهن مي شود كمبود آهن در رژيم غذايي روزانه پايين بودن جذب آهن رژيم غذايي ( آهن موجود در غذاهاي گياهي مثل حبوبات و سبزيجات به مقدار كم جذب مي شود ) افزايش نياز بدن به آهن ( در بارداري ،رشد مانند كودكي و نوجواني ) دفع زياد آهن به دليل خونريزي شديد در دوران قاعدگي و يا بيماريهاي دستگاه گوارش مثل زخم معده ،زخم اثني عشر ،بواسير و خونريزي مكرر بيني در كودكان ابتال به آلودگي هاي انگلي مثل ابتال به كرم قالبدار و ژيارديا ابتال مكرر به بيماريهاي عفوني مثل اسهال و عفونتهاي تنفسي كه به علت بي اشتهايي و كم شدن جذب ، موجب كمبود آهن مي شود . شروع نكردن به موقع تغذيه تكميلي ويا نامناسب بودن آن عادات و الگوهاي نامناسب غذايي مانند مصرف چاي همراه با غذا و يا بالفاصله پس از مصرف غذا كه جذب آهن غذا را به مقدار زيادي كاهش مي دهد و يا استفاده از نان هايي كه با خمير ورنيامده تهيه شده اند . تخليه ذخائر آهن در بدن زنان بعلت بارداري هاي مكرر و با فاصله كمتر از 3سال كمبود آهن و كم خوني ناشي از آن شايع ترين كمبود تغذيه اي در جهان است . بيش از 2ميليارد نفر از مردم جهان دچار كمبود آهن و كم خوني ناشي از آن هستند . كم خوني فقر آهن به دليل كاهش ظرفيت كاري و قدرت توليد ،پيامدهاي نامطلوب بهداشتي ،اجتماعي و اقتصادي به دنبال دارد . چه افرادي در معرض خطر كمبود آهن و كم خوني قرار دارند ؟ – 1زنان سنين باروري به ويژه زنان باردار در دوران بارداري به علت رشد جفت ،جنين و افزايش حجم خون مادر ،نياز به آهن افزايش مي يابد . بارداري هاي مكرر به خصوص با فاصله كم موجب تخليه ذخائر آهن بدن مادر مي شود . – 2كودكان خردسال كودكاني كه با شير مادر تغذيه نمي شوند بيشتر در معرض خطر كم خوني فقر آهن قرار دارند چون آهن شير مادر بهتر از ساير شير ها جذب مي شود . نوزادان كم وزن ( كمتر از 2500گرم ) از دو تا سه ماهگي ممكن است دچار كمبود آهن شوند . كودكاني كه تغذيه تكميلي براي آنها بموقع ( پايان ماه ششم يا 180روزگي ) شروع نمي شود و يا اينكه در غذاي كمكي آنها منابع غذايي حاوي آهن به مقدار كافي وجود ندارد دچار كمبود آهن مي شوند . كودكان دو تا پنج سال به علت ابتال به عفونت هاي شايع دوران كودكي ( اسهال و عفونت هاي تنفسي ) و آلودگي هاي انگلي در معرض كمبود اهن قرار دارند . كم خوني فقر آهن در دو سال اول زندگي ،اثرات غير قابل جبراني بر رشد و تكامل مغزي كودك دارد . چه افرادي در معرض خطر كمبود آهن و كم خوني قرار دارند ؟ ‏ ‏ – 3نوجوانان دختران و پسران نوجوان به علت جهش رشد نوجواني به آهن بيشتري نياز دارند ،اما دختران نوجوان به علت شروع عادت ماهيانه ،خونريزي و از دست دادن آهن بيشتر در معرض خطر كم خوني قرار دارند . عوارض بهداشتي ،اقتصادي ،اجتماعي كم خوني فقر آهن خوارگيوو اوايل شيرخوارگي دوران شير دردوران آهندر فقر آهن خونيفقر كمخوني كم اوايل مي شود هوشي مي ضريبهوشي كاهش ضريب موجبكاهش كودكي موجب كودكي شود 9ساله ماههتاتا9 6ماهه كودكان6 خوارانووكودكان شيرخواران درشير ––11در ساله اعصابحركتي سيستماعصاب هماهنگيسيستم تكاملووهماهنگي درتكامل اختاللدر -اختاللحركتي تكاملگفتاري درتكامل اختاللدر -اختاللگفتاري افتتحصيلي يادگيريووافت قدرتيادگيري كاهشقدرت -كاهشتحصيلي بيحوصلگي حسيووبي بيحسي خستگي،،بي تفاوتي،،خستگي بيتفاوتي رفتاري((بي تغييراترفتاري -- -تغييراتحوصلگي برابرعفونت دربرابر بدندر مقاومتبدن كاهشمقاومت -كاهشعفونتهاها قدرت يادگيري كاهش قدرت موجب كاهش تحصيل موجب دوران تحصيل در دوران آهن در كمبود آهن -كمبوديادگيري مي شود تحصيلي مي افت تحصيلي وو افت شود  – 2در زنان باردار ضعف و خستگي افزايش خطر مرگ و مير مادر به هنگام زايمان افزايش خطر تولد نوزاد كم وزن ،نارس و سقط جنين – 3در بزرگساالن ( هر دو جنس ) كاهش قدرت يادگيري كاهش ظرفيت يادگيري و تمركز حواس خستگي زودرس عالئم ابتال به كم خوني فقر آهن عالئم بروز كم خوني به ميزان و شدت تخليه ذخائر آهن در بدن بستگي دارد اين عالئم عبارتند از : رنگ پريدگي دائمي زبان و مخاط داخل لب و پلك چشم ، خستگي زود رس ،سياهي رفتن چشم ،بي تفاوتي ، سرگيجه ،سردرد ،بي اشتهايي ،حالت تهوع ،خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها و در مراحل پيشرفته تر كم خوني ،تنگي نفس همراه با تپش قلب و تورم قوزك پا مشاهده مي شود . چگونه افراد مبتال به كمبود آهن و كم خوني فقر آهن را شناسايي كنيم ؟ ‏ ‏ ‏ در افراد كم خون زبان و مخاط داخل لب و پلك چشم كم رنگ تر از حد طبيعي است و در مراحل پيشرفته ناخن ها گود ( اصطالحا“ ناخن قاشقي ) مي شود . در مواردي كه فرد دچار كمبود آهن است و ذخائر آهن بدنش كاهش يافته است احساس خستگي و نداشتن تمركز حواس قبل از كم رنگ شدن زبان و مخاط داخل لب ها و پلك چشم بروز مي كند . براي تشخيص فقر آهن و تعيين شدت آن بايد آزمايش هايي صورت گيرد ( مثل تعيين فريتين سرم ) با اندازه گيري ميزان هموگلوبين خون ،كم خوني فقر آهن ( يعني آخرين مرحله كمبود آهن ) را مي توان تشخيص داد ،در حقيقت افرادي كه هموگلوبين آنها كاهش پيدا مي كند كليه ذخائر آهن خود را از دست دادةاند و دچار كم خوني فقر آهن شده اند و نياز به اقدامات درماني سريع دارند .بنابراين اقدامات پيشگيري بايستي قبل از رسيدن فرد به اين مرحله صورت گيرد . ميزان هموگلوبين كمتر از مقادير زير نشان دهنده كم خوني فقر آهن است : هموگلوبين گرم در دسي ليتر كمتر از 11 – 1كودكان 6ماهه تا 5ساله كمتر از 12 – 2كودكان 6-14ساله كمتر از 13 – 3مردان بزرگسال كمتر از 12 – 4زنان بزرگسال غير باردار كمتر از 11 – 5زنان باردار توجه : ‏ ‏ ممكن است فردي دچار كمبود آهن باشد اما هنوز ميزان هموگلوبين خون او كاهش نيافته باشد . بنابراين اگر فردي دائما“ احساس خستگي و ضعف مي كند ممكن است دچار كمبود آن باشد و بايد به پزشك ارجاع داده شود . خانواده ها بايد بدانند : ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ در برنامه غذايي روزانه خود از مواد غذايي آهن دار مثل گوشت قرمز – مرغ – ماهي – تخم مرغ – سبزيجات مثل جعفري و اسفناج و حبوبات مثل عدس و لوبيا استفاده كنند . همراه با غذا ساالد ،شامل گوجه فرنگي – كاهو – كلم – فلفل سبز دلمه اي و يا سبزيجات تازه ( سبزي خوردن ) و بعد از غذا ميوه بخصوص مركبات كه حاوي ويتامين ث ميباشد استفاده كنند .ويتامين ث جذب آهن را افزايش مي دهد . اگر حتي مقدار كمي گوشت به غذاهاي گياهي اضافه كنند جذب آهن غذا افزايش پيدا مي كند كودكان و نوجوانان در برنامه غذايي خود از انواع خشكبار مثل توت خشك – برگه آلو – زرد آلو – انجير خشك – كشمش و خرما ...كه منابع آهن مي باشند به عنوان ميان وعده استفاده كنند . هنگام استفاده از سويا ،مقدار كمي گوشت به آن اضافه كنند تا آهن غذا بهتر جذب شود .  ‏ ‏ ‏ از نوشيدن چاي يك ساعت قبل از غذا و يك تا دو ساعت بعد از صرف غذا خود داري كنند . براي جلوگيري از ابتال به آلودگي هاي انگلي اصول بهداشت فردي به خصوص شستن كامل دست ها با آب و صابون قبل از تهيه و مصرف و پس از ه بار اجابت مزاج را رعايت كنند . از توالت هاي بهداشتي و آب آشاميدني سالم استفاده كنند . هنگام مصرف سبزي آنها را كامال“ شسته و ضد عفوني كنند  ‏ ‏ ‏ باغچه خانگي سبزيجات را محصور كنند تا باغچه و سبزي ها بوسيله حيوانات به تخم انگل آلوده نشود . با جمع آوري و دفع بهداشتي زباله ها از بيماري هاي عفوني روده اي كه توسط مگس و حشرات موذي و موش منتقل مي شوند جلوگيري نمايند . در برنامه غذايي خود از غالت و حبوبات جوانه زده استفاده كنند . جوانه زدن غالت و حبوبات باعث افزايش جذب آهن به ميزان تقريبا“ 2برابر مي شود . به نانوايان و خانواده ها آموزش دهيد براي تهيه نان از خمير ورآمده استفاده كنند .ناني كه از خمير ور نيامده وبا جوش شيرين تهيه شده باشد جذب آهن را كاهش مي دهد .اگر در خانه نان تهيه مي كنند از خمير ترش استفاده نمايند . راههاي اساسي براي پيشگيري از كمبود آهن و كم خوني فقر آهن : ‏زنان باردار بايد بدانند : روزانه يك قرص آهن از پايان ماه چهارم بارداري تا 3ماه پس از زايمان مصرف كنند . براي كاهش عوارض احتمالي ناشي از مصرفقرص آهن در زنان باردار مانند :تهوع ،درد معده ،اسهال و يبوست توصيه كنيد قرص آهن را بعد از غذا و يا شب قبل از خواب مصرف كنند . ياد آور شويد هيچگاه مصرف قرص آهن را به دليل وجود عوارض احتمالي قطع نكند چون اين عوارض معموال“ پس از چند روز بهبود مي يابد . مادران بايد بدانند : ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ ‏ بالفاصله پس از زايمان كودك خود را با شير خود تغذيه كنند زيرا به كاهش خونريزي آنها كمك كرده و آهن مورد نياز نوزاد نيز تامين مي شود . به كودكان تا پايان 6ماهگي منحصرا“ شير خود را بدهند تغذيه تكميلي شيرخوار خود رابه مقع شروع كرده و از غذاهاي آهن دار مناسب سن كودك استفاده كنند و همراه تغذيه تكميلي ،تغذيه با شير مادر را تا 2سالگي ادامه دهند به شيرخوار خود از 6ماهگي تا پايان 2سالگي ( يعني همزمان با شروع تغذيه تكميلي ) قطرة آهن ( به ميزان 10-15قطره در روز ) بدهند قطره آهن را بين دو وعده شير مادر به شير مادر به شيرخوار خود بدهند .براي جلوگيري از تغيير رنگ دنان ها قطره آهن را با يك قاشق چايخوري به كودك داده و سپس مقداري آب به او بدهند .بعد از هر بار قطره دادن دندانهاي كودك را با يك پارچه نرم تميز كنيد . اگر وزن هنگام تولد كودك كمتر از 2500گرم است هر زمان كه وزن او به دو برابر رسيد بايد قطره آهن به ميزان 10-15قطره در روز به وي داده شود . دختران بايد بدانند : ‏ ‏ ‏ ‏ دختران در سنين بلوغ بايد در برنامه غذايي روزانه خود از مواد غذايي حاوي آهن بيشتر استفاده كنند و در ميان وعد ه ها به جاي استفاده از تنقالت غذايي كم ارزش ( مثل پفك و چيپس ) از انواع ميوه ها ،خشكبار و انواع مغزها استفاده نمايند . بهتر است دختران در سنين بلوغ ،هر هفته يك عدد قرص آهن ( سولفات فرو ) به مدت 16تا 20هفته در طول يك سال مصرف كنند .مصرف قرص آهن در اين دوران عالوه بر پيشگيري از كم خوني فقر آهن ،پيشرفت تحصيلي آنان را بهبود مي بخشد . براي كاهش عوارض جانبي ناشي از مصرف قرص آهن توصيه مي شود قرص را پس از غذا ميل نمايند . مصرف قرص آهن با معده خالي توصيه نمي شود بهتر است پس از غذا و يا شب قبل از خواب مصرف شود صلواتي كه فرستادن آن 10000برابر ثواب دارد ‏اللهم صل علي سيدنا و نبينا محمد و آله مااختلف الملوان و تعاقب العصران و كر الجديدان و استقبل الفرقدان و بلغ روحه و ارواح اهل بيته مني التحيه و السالم خسته نباشيد : رضيه باغستاني كارشناس بهداشت مدارس