تأثیر اسلام در زمینه پیشرفت ادبیات عرب و فارسی

تأثیر اسلام در زمینه پیشرفت ادبیات عرب و فارسی

اسلاید 1: بسم الله الرحمن الرحیم

اسلاید 2: موضوع تحقیق :تاثیر اسلام در زمینه پیشرفت ادبیات عرب و فارسی استاد مربوطه : جناب آقای مجتبوی

اسلاید 3: ادبیات زمان جاهلیت خطا به و شعر و ادبیات دوره جاهلیت بوده است و در اسلام رونق و پیشرفت زیادی پیدا کرد اما خطابه در اسلام پیش از شعر ترقی کرد . فرق خطابه اسلام و جاهلیت آن شد که رونق و بلاغت خطابه های اسلامی بیش از خطابه های جاهلیت بود . زیرا مسلمانان خطابه های خود را از آیات قرآن اقتباس می کردند و اگر چه قرآن در اشعار اسلامی نیز همان اثر را داشته اما اثر آیات قرآنی در خطابه زیادتر بوده است . زیرا میزان خطابه از نظر تاثیر در شنونده وسیع تر است . خطیبان اسلام غالباً خطیبه های خود را با آیات قرآن تزیین می کردند و گاهی هم تمام خطبه آنان از قران بود. نیروی خطایبه در اسلام بیش از پیش شد و اثر آن در برانگیختن اعراب به جنگ و پیروزی زیادتر از روزهای پیش از اسلام گشت . از از آنرو غرور ملی عرب با خطابه افزایش یافت و بدان جهات ذوق آنان در بلاغت تقویت شد و پس از دیدن شعرهای تازی و زبانهای تازی قریحه خطابه سوائی آنها قوی تر گشت و بلاغت آنان در خطابه به جایی رسید که کمتر ملتی پیش از آنان یه آن در جه رسیده بود . حتی از حیث خطابه های موثر و بلیغ از یونان و روم هم جلوتر افتادند. البته روم و یونان خطابه سرایانی همانند دیموستن – اشنیس – هیبریدیسر( یونان ) سیسرون ژولی سزار – سالوستس و لوکیرس (رومی) داشتند و نمی توان در تاثیر خطابه های آنان و بلاغت خطبه هایشان تردید کرد . حضرت علی (ع) صدها خطابه القاء فرموده است و در صدر اسلام نه تنها خلفا و امرا و سرداران بلکه عابدان و زاهدان خطابه سرایی میدانستند و خطیب بودند و این هم از ملتی مثل عرب شگفت نیست چرا که اعراب مردم احساساتی و شاعر مشرب هستند و خطبه های بلیغ در آنان اثر کلی دارد و چه بسا که یک خطبه آنان را برخیزانده و یک خطبه آنها را فروشانده است و یکی از عوامل موثر پیشرفت اسلام نیز همین خطابه سرایی مسلمانان بوده است . در ضمن مطالعه تاریخ فتوحات دلایل بسیاری بر نیروی خطابه و تاثیر آن مشاهده می شود .

اسلاید 4: خلفای راشدین و عده دیگر از خلفا خطیب و ناطق بودند گرچه در سخنوری و بلاغت تفاوت داشتند اما هریک رفته رفته فتوحات و جنگجویی پایان یافت و خلفا به عیاشی و بزم آرایی پرداختند . قوه بیان و عاسه سرای آنان ضعیف گشت . خلاصه اینکه پس از ضعف و فساد دولتهای عرب در مشرق خطابه سرایی آنان ازبین رفت برعکس خلفای بنی امیه در غرب (اندلس) که تازه تغیر بودند خطبه و خطابه را رونق داده خطیبان را مانند شاعران مقرب درگاه ساختند ولی آنها هم خطابه را برای حماسه و سلحشوری به کار نمی بردند . فقط موقعی که خلیفه تازه به تخت می نشست یا مسافر محترمی از سفر می آمد و یا مواقع پیروزی خطیبان برای مبارکباد پیش می آمدند . شعر بعد از اسلامشعر در زمان بنی امیه : پس از ظهور اسلم عربها از اسلوب فصیح قران و پیدایش مقام نبوت و دمی به هیجان و ذوق درآمدند و تمام تلاش خود را برای انتشار دین اسلام و فتح ممالک مبذول داشتند . از آنروز قریحه شاعرانه آنها به قریحه خطابه سرایی تبدیل یافت . در نتیجه از آغاز پیدایش اسلام تا پایان دوره خلفای راشدین شعر و شاعری آنقدرها در میان مسلمانان پیش نرفت ولی همین که امویان به خلافت رسیدند برای مبارزه با مخلفان و رقیبان (از خاندان پیامبر ص) به وسایل تازه ای دست زدند که یکی از آنها استفاده از شعر و شاعری بود . بدان جهت خلفای بنی امیه شاعران را گرامی می داشتند تا با شعر آنان مردم را به خود جلب کنند و یا از شر زبان شاعران آسوده بمانند وبا مطالح خودنشان باصله وجایزه زبان شاعران را قطع میکردند.معاویه موسس دولت اموی چنین میگوید: شعر را بالاترین وظیفه وهدف اخلاقی وادبی خود قرار دهید خلفای اموی بسیار از شعروشاعران حمایت کردند ولی فقط به دلایل سیاسی .

اسلاید 5: شعر وبنی عباس: در زمان خلافت منصور شاعران زیاد مورد توجه او نبودند وازدرگاه اورانده میشدند وهمین شد که شاعران از او رنجیده شدندورفته رفته کار محمد ابن عبدالله علوی درمدینه بالا گرفت وشاعران در مدح او شعرها گفتند جانشینان منصور از این پیش امد پند گرفتند وشاعران را مقرب درگاه ساخته وگرامی داشتند خصوصا هارون به هجو علویان علاقه مند بود ومروان ابن ابی حنفیه فقط هجو اهل بیت خود را نزد هارون مقرب ساخت.جمع آوری شعر و راویان شعر همین که مسلمانان به تفسیر قران پرداختند محتاج به فهم دعا و الفاظ گشتند و طبعاً به جمع آوری اشعار مشغول شدند و آن را از راویان شعر فرا گرفتند و این کار از قرن اول هجرت شروع شد . نخستین کسیکه اشعار عرب و اخبار مربوط به آنرا جمع آوری کرد حماد راویه دیلمی موفی متوفی سال 155 هجری می باشد . پس از او خلف بن حیان احمر فرغانی بنده,ابی برده وابی عمرو بن علاء و ابوعبیده واحمعی و دیگران به آن کار مبادرت نمودند و چنانکه در قسمت ادبیات اشاره شد بیشتر اینان مردمان ادیب و سخنور بودند . طبقات شاعران 1- شعرای جاهلیت 2- شعرای مخمرین از ظهور اسلام تا آخر بنی امیه 3- مولدین مردمان بنی عباسیان 4- محدثین ولی نمی توان حد فاصلی میان این چهار طبقه تعیین کرد چون بعضی از شاعران جاهلیت در دوره اسلام هم بودند و پاره ای از شعرای محترم در دوره مولدین هم حیات داشتند و در هر حال توضیح اجمالی می دهیم . الف- از ممیزات اشعار این دوره آنکه سادگی و خشونت از آن نمایان است در گفته های آنان تکلف و مبالغه و عبادت پردازی دیده نمی شود . مشهورترین این شاعران گویندگان سبعهمعلقه هستند .

اسلاید 6: ب- مخضر میز مانند شاعران دوره جاهلیت ساده شعر گفته اند اما بلیغ است . مشهور ترین شعرای این دوره حسابن ثابت – کعب بن زهید – جرید- اخطل و خرزدق استپ- مولدین که با هارون ومامون معاصر بودند وعصر طلایی دوره عباسی را درک کرده اندو از انواع تفنن وتجمل و خوش گذرانی و عیش و نوش بهره مند شده اند از ان رو طبع شاعرانه انها بسیار لطیف شده و در نتیجه معاشرت شعر مولدین طبعا از اشعار دو طبقه دیگر لطیف تر است وتا حدی شهوت انگیز میباشد- مشهورترین این طبقه عقیل؛ ابوالعتاهیه،ابونواس، ابوالقام وبحتبری است. ت:محدثین این دسته از شاعران پس از انتشار و انتقال فلسفه و کلام و علوم یونان پدید آمده و در اشعارشان رنگ آمیزی فلسفی و جدی و رموز حکمت دیده می شود . نمونه آن اشعار متنبی – معری – شریف رضی – وضعی حلی است .

اسلاید 7: تاثیر اسلام در ادبیات ملل مسلمان – ادبیات عرب همین که اسلام در زمینه های مادی و معنوی نخستین پیروزیهای خود را به دست آورد در شعر عرب بازتاب یافت . زیرا برخی از شاعران جاهلی همین که دیدند یک سید عرب شوکت یافته به امید سله رو به سوی او آوردند بدیهی است که این اشعاردستخوش فراز و نشیب بسیار بوده اند و چه بسا که بخش اعظمی یا حتی همه آنها از ساخته های دوره متاخر بوده است ولی ما به امید آنکه جعلیات احتمالی هم انعکاسی از احوال و فضاهای واقعی را در بر داشته باشد به آن اشاره می کنیم . کهن ترین شاعر اعیشی که بنا به روایاتی افسانه آمیز با قصیده ای که غالباً ساختگی بودنش را تایید کرده اند به خدمت رسول اکرم ص آمدند شیوه مدح در این قصیده همان شیوه جاهلی است و ممدوح در وحله اول بخشنده یعنی منبع صله است . مصطلحات اسلامی تنها نامهای محمد و نبی در آن آمده است اما ترکیباتی چون (توشه پارسایی) را بهتر است که از افزوده های عصر اسلام بدانیم .

اسلاید 8: دومین شعری که در مدح پیامبر سروده شد از آن کعب بن زهید است که با نام بانت شعار یا گاه برده و شمار مشهورترین و به قولی اصیل ترین قصاید عرب در آمده است . کعب از بیم جان این قصیده را سرود و هنوز مسلمان نشده بود و بی گمان چیزی از تعالیم اسلامی نمی دانست . به همین سبب از این قصیده به رغم شهرت فراگیر هیچ گاه بوی اسلام برنمی خیزد . ساختار مضامین و کلمات آن کاملاً جاهلی است . ممدوح مردی توانا و پیروزمند است که زود از گناه دشمنان چشم می پوشد . کلمات رسول ا... و نافله القران بارزترین کلمات اسلامی درآمدند . اما الرحمن که نام خدای متعال در یمن بوده است و در آغاز وحی استعمال اسلامی آن قریشیان را سخت نگران می ساخته در شعر او اندکی غریب می نماید . این قصیده موجب پیدایش دهها شعر دیگر شد که صادقانه در مدح پیامبر سروده شد . شاید بتوان گفت با ظهور اسلام شاعران خاص حضرت پیامبر عبدا... بن واحه ، کعب بن مالک و از همه مهمتر حسان بن ثابت کلمات و ترکیبات قران اندک اندک به شعر عرب راه یافت . حسان پس از دورانی دراز که در مدح امیران غسانی و لخمی گذرانید در حدود سال 622 م نخستین سال از هجرت نبوی به اسلام گروید و از آن پس ده سال پیامبر اسلام و یاران اور را مدح گفت اما هیچگاه نتوانست از غالبها و معانی شخصی که بدانها خو گرفته بود بگریزد و گشاکش های شاعرانه میان کفار و مسلمانان البته کار را بر او آسان می ساخت و می توانست با همان شیوه های کهن بر دشمنان بتازد وصادقانه ترین اشعار حسان مرثیه هایی است که به هیچ گونه چشم داشت در رحلت رسول اکرم ص سرود. زنگ اسلامی و الفاظ و معانی قرانی در این مرثیه ها سخت اشکار است. لحن گفتار،عواطف پاک و بی پیرایه، الفاظ جا افتاده دینی در این قصاید چندان است که در صحت ان شک کرده اند. (زکی مبارک بر ان است که اگر انها را به بوحیری درچندین قرن پس از ان نسبت میدادیم طبیعی جلوه می نمود)

اسلاید 9: هرچه درزمان پیشتر میاییم البته فرهنگ جهان عرب ایین ها وسنتهای اسلامی را بیشتر جذب می کند ونویسندگان وشاعران خواه ناخواه ازآن تاثیر می پذیرند. از آن پس کمتر خطبه ونوشته ای میتوان یافت که با نیایشهای قرانی ودرود بر پیامبر اسلام آغاز نشود ومثلا آن خطبه ای که با نام خداوند متعال آغاز نشده بود (خطبه زیاد ابن ابی سفیان) به همین سبب نامی خاص یافت و(بستراء) خوانده شد.از آن گذشته انبوهی از واژه های جاهلی که هاوی ارزشهای اخلاقی ان دوره بودند اندک اندک تغییرمحتوا میدادند ومثلا واژه هایی چون شجاعت، سخاوت، وفا، صداقت وصبر مسلمانی میا فتند وبه ارزشهای تایین شده در قران می پیوستند. با این همه تحول، ناگهانی نمی توانست بود وگویی در شعرحرکتی بس کند داشت زیرا شعر یکی به سبب سنت استوار جاهلی وسابقه دو سه قرنه ودیگر به سبب گرایشهای قبیله ای امویان نتوانست به اسانی از قالبهای برونی و درونی خود خارج گردد تنها شعر عاشقانه بود که به همت عمربن ابی ربیعه مکتب تازه ای یافت .

اسلاید 10: درونی خود خارج گردد تنها شعر عاشقانه بود که به همت عمربن ابی ربیعه مکتب تازه ای یافت .در شعر بزگترین شاعران عصر اموی جریر، فرزدق واخطل تعابیر اسلامی نسبت به تعابیر وارزشهای هنری اخلاقی حاصل به راستی اندک است درست است که در شعر جریر وفرزدق کلمات واصطلا حات همه در فضای اسلامی عرضه شده اندو چنانکه اشاره شد ممکن است محتوای تازه ای پذیرفته باشند با این همه واژه ها هنوز میان دو مفهوم جاهلی و اسلامی در ترددند وهنوز استقرار نهایی نیافته اند همان واژ گان را اخطل که مسلمان نبودنیز به کار برده است.نگاهی گذرا به دیوان جریر که به قول همه مو لفان گذشته مومن ترین شعرا بود نشان میدهد که به سان قصاید عرب قرن اول هنوز از تاثیر عمیق اسلام به دور مانده است. دیوان فرزدق هیچ بهتر از این نیست اما مسئله مهمی که در کار اومطرح میگرددهمانا داستان دلنشین وقصیده یکپارچه اسلامی وشور انگیزی است که به نسبت داده اند اما این قصیده از نظر ساختار با دیگر اشعار فرزدق تفاوت خاصی دارد.

اسلاید 11: تاثیر اسلام در نثر عربی :اگر بپذیریم که زبان یک پدیده اجتماعی است ناچار باید مانند هر پدیده اجتماعی دیگر با تغییرات اجتماع همگام گردد با ظهور اسلام به راستی بوم شناسی عربی به شکل دیگر در امد وانگاه تغییرات بسیار گسترده ای در زمینه واژگان ومعنی شناسی پدیدار شد مایه همه ان تغییرات بوم شناسی زبان عربی بی تردید قران است که نه تنها وحی الهی و تابناک ترین پدیده ادبی عربی بشمار میرود بلکه خود زاینده بخش عظیمی از این ادب است اما قرآن علاوه بر نقش دگرگون سازی نقش عمده دیگری نیز داشته است که همانا تثبیت زبان عربی طی هزارو چهارصد سال است با این همه نباید پنداشت که زبان وادبیات عرب بافت یکپارچه دینی وقرانی دارند واین در خود زاییده چندین عامل گوناگون است از همان اغاز دو عامل بیشتر مانع این وحدت گردیده یکی عصبیت گرایی امویان در زنده کردن سنتهای دیرین و کهن و دیگر هجوم سیل آسای فرهنگهای بیگانه به زبان عربی در روایات گوناگون . از قران کریم که بگذریم نخستین آثار منثور اسلام نسبتاً اندک است . احادیث نبوی و جعلی نثری روان و بی پیرایه و غالباً متمایل به زبان گفتاری دارد . خطبه ها از خطبه حجه الوداع تا سخنان امیرالمومنین دارای نثری فاخر و آهنگین و مسجع است نامه ها و پیمان نامه ها و نظایر آنها غالباً در غالب دینی جای می گیرند . اما محتویاتشان به امور سیاسی و اجتماعی متمایل است . در سراسر سده نخست هجری نثر عربی از این محدوده پا فراتر نمی نهد . وضع تاریخی نثر عربی از آغاز سده دو قمری چنین است که از یک سو برخی از سنتهای کهن عربی با بار معنایی تازه دینی و بافتی آمیخته از سنت و تجدد در ساختار زبان شناسانه که هنوز از غالبهای خود سر بیرون نکشیده تداوم دارد از سوی دیگر نیازهای سیاسی و اجتماعی و فرهنگی در جامعه ناهمگن عراقی زبانی پدید آورده که قید های کهن را از هم گسیخته و آماده بیان معانی فلسفی ، منطقی ، علمی ، اخلاقی ، داستانی و تاریخی شده است .

اسلاید 12: گسیخته و آماده بیان معانی فلسفی ، منطقی ، علمی ، اخلاقی ، داستانی و تاریخی شده است . این زبان که با عبدالحمید کاتب آغاز شده بود به دست این مقضع به اوج توانایی رسید و در غالبهای استواری تثبیت شد . پس از این مقضع دبیران مسلمان آنرا در زمینه هایی بس گوناگون به کار گرفتند و از آن ادبی ارجمند ساختند تا آن چه که در آثار بزرگانی چون حافظ ابن قتیه و ابوالفرج ، ابوحیان و حتی فیلسوفان به صورت شاهکارهایی جاویدان تجلی کرد . ادب آن تهی از راهنمایی ها و فرمانهای دین مورد پسند برخی از دانشمندان بزرگ قرار نمی گرفت . این قطیبه که دیرزمانی در آثار خاور شناسان به عنوان نویسنده ای غریزی معرفی می شد اتفاقاً داعیه داردین در ادب است. حضور قران در ادب دو گونه است :1- همان حضور عام و ناپیدا و عاطفی مسلمانی است 2- حضور آتی شورانگیز و برنده مراد از حالت دوم همانا مصطلحات و ترکیبات و عباراتی قرانی است که بیشتر در آغاز و گاه در درون نوشته های ادبی بکار رفته است . پس از این قطیبه و با گسترش مبانی اعتقادی ادب دینی جای نسبتاً معتبری در دایره المعارف های ادب عام برای خود گشود . مثلاً در نهایه الارب نویری از 5فن کتاب یک فن داستانها و روایات دینی اختصاص داده شده است . از آغاز سده دو قمری احادیث نبوی جمع آوری شد و برای مسلمانان در زمینه های ادب اخلاقی رفتاری و حتی هنری خاصه نزد صوفیان الگویی دست یافتنی گردید . ادب دینی با این دستمایه از آغاز سده سه قمری فراورده های خود را آشکار ساخت . کار با آثاری چون الادب المفرد بخاری و آداب النفوس محاسبی شروع شد و سپس در پایان همان قرن بخش عظیمی از آثار بی شمار ابن ابی الدنیا بنای ادب دینی را استوار ساخت و در سده سه و چهار قمری نویسندگان مستعد دینی خاصه ماوردی آن را تداوم بخشیدند و در سده پنج قمری ادب به آثاری چون الاداب بیهقی – بهجت المجالس ابن عبدا... و خلاصه احیاءالعلوم و کیمیای سعادت غزالی و از همه چشمگیرتر کتاب الادب فی الدین همو به زمان خود چیره شد و ادب عام غیر دینی را به فراموشی سپرد یا دست کم آنرا از پویایی بازداشت . در سده شش قمری ادب رفتاری نیز در آثار نویسندگان بزرگ چون سمعانی جامه دین به تن کرد و منش و کنش مردم مسلمان حتی در جزئی ترین رفتارهای اجتماعی در آن آمده است .

اسلاید 13: اسلام و ادبیات فارسی ادبیات فارسی دری از همان آغاز پیدایش و توسعه خود (نیمه قرن سه) ادبیاتی اسلامی محسوب می شد حتی بر خلاف ادبیات عربی یک دوره جاهلی هم پشت سر نداشت این ادبیات در عهد صفاریان و حداکثر در آغاز دوره طاهریان شکل گرفت . قبل از عهد طاهریان و اوایل عهد خلافت مامون ادبیات فارسی دری شکل مکتوب و مضبوط نداشت . آنچه بعد از فتوح اسلامی در این زبان به وجود آمده بود از حدود ترانه ها و تصنیف های متداول در افواه عام عصر مثل سرود اهل بخارا و ترانه کودکان بلخ و سرود کرکوی تجاوز نمی کرد . نخستین نمونه شعر فارسی دری که در ماخذ آمده است به اوایل عهد مامون و دوره اقامتش در مرو خراسان می رسد . با وجود این صحت انتصاب چهار بیتی که از آن نمونه در روایت عوفی مولف لباب الاباب آمده است قابل تایید نیست و به هر حال مورد مناقسه است . اما در تاریخ سیستان نخستین شعری که به زبان فارسی سروده شده به محمدبن وصیف دبیر دیوان اسناد یعقوب لیث منسوب است و جالب آن است که این اشعار همان اندازه که نمونه قدیمی ترین شعر به زبان فارسی دری است قدیمی ترین شعر اسلام هم در زبان فارسی است . از مقوله نثر فارسی دری هم هیچ نظر غیر اسلامی یا ماقبل اسلام که مبنی بر تغییر ادبی باشد در دست نیست . چند اثری که به این زبان از اواخر عهد فتوح اسلامی به دست آمده نمونه اسناد و مقاله هاست و از مقوله آثار ادبی نیست .

اسلاید 14: برخی لغات اداری مربوط به طرز حاکمیت حکومت جدید بود مثل امام ، بیت المال، امر به معروف و نهی از منکر، خلیفه ، حد ، تعزیر ، زجر و حبس و ... شماری هم الفاظ مترادف بود که به ضرورت احوال در پاره ای موارد از زبان عربی به جای واژگان فارسی یا به همراه آنها در زبان فارسی وارد شد و تداول یافت و بعدها در محاوره عام فارسی زبانان یا در ادبیات فارسی هم بر خود جایی باز کرد و رایج شد . وجود شماری بسیاری از لغات فارسی و ایرانی در بین لغات غیر عربی دخیل در قران کریم و شمار بیشتری از واژگان فارسی در شعر جاهلی عرب این نکته را در خاطر می نشاند که دخول بسیاری از لغات عربی را در فارسی دری نباید از یک نیاز ادبی فارغ از تاثیر اسلام به شمار آورد . عامل و انگیزه عمده آن سلطه اسلام و ضرورت هماهنگی با زبان قران بود . به علت زمینه اسلامی فرهنگ ایران در آن عصر به تدریج مقدار قابل ملاحظه ای ترکیبات ، تعبیرات و امثال و تلمیحات عربی هم در زبان فارسی رایج شد که بعضی از آنها ریشه قرانی داشت یا از طریق احادیث و تفاسیر وارد فارسی شد و چندی بعد در ادبیات فارسی جزو سنتهای ادبی درآمد . از اینگونه بود ترکیبات آتش ابراهیم ، آتش طور ، پیراهن یوسف ، پیر کنعان و غیره که در فارسی نظایر آنها کم نیست و بسیاری از آنها ریشه قرانی دارد . با این حال ورود تدریجی واژگان و تعبیرات عربی در فارسی هرچند نفوذ و دوام بقایای میراث باستانی ایران را در ادبیات فارسی از بین نبرد به هر صورت در سیر تکامل زبان فارسی در جهت قبول هر چه بیشتر نفوذ اسلامی تاثیر قابل ملاحظه داشت .

اسلاید 15: نه فقط فنون بلاغت عربی که خود غالباً ماخوذ از بلاغت قرانی بود تدریجاً در سبک بیان و تقریر معانی در زبان فارسی تاثیر گذاشت و سجع و موازنه و ضایع بدیعی رایج در نثر و نظم عربی در نثر فارسی خاص آن چه نثر فنی خوانده می شد مورد تقلید واقع گشت بلکه شعر فارسی هم از همان آغاز کار شعر عربی رایج عصر را سرمشق ساخت . اوزان عروضی عربی را از آن نمونه اخذ کرد بعضی از آن اوزان را کنار گذاشت و بعضی از اوزان خاص را که در شعر عربی رایج نبود مورد توجه قرار داد . در زمینه قافیه نیز شعر فارسی از همان قرون نخستین اسلامی تحت تاثیر عرب گشت . با آنکه فنون ادب آنگونه که در عهد اول عباسی در بغداد شایع بود عناصری هم از فرهنگ ایرانی قبل از اسلام داشت . تقلید شعر و نثر فارسی از نظم و نثر ادبی در قرن سه قمری از الزام تاثیر اسلام بود .