رابطه دین و عقل

رابطه دین و عقل

اسلاید 1: هفته ی نهم آموزشی

اسلاید 2: مباحث تکمیلی جلسه ی گذشته

اسلاید 3: وجه مطرح شدن رابطه ی دین و عقل در کلام جدید تقابل دین و عقل چیزی است که بیشتر در دنیای جدید به آن دامن زده شده است و همین امر سبب مطرح شدن این بحث در کلام جدید شده است.

اسلاید 4: دو دوره عقل گرایی در غرب: 1. عقل گرایی به معنای استدلالهای عقلی در مقابل تجربه گرایان در قرن 16 و 17 (معنای مثبت)

اسلاید 5: 2. عقل گرایی به معنای اکتفای به عقل در قرن 18 و 19 (معنای منفی) اعتقاد به خرافی بودن امور دینی، ماورایی، امور غیر قابل آزمایش، ...

اسلاید 6: تعاریف متعددی از عقل توسط فلاسفه، متکلمان، فقها، ... در کتب کلامی ارائه شده است. به اعتقاد ما این نوع وارد شدن به بحث دین و عقل از مبنا غلط است.

اسلاید 7: چه انگیزه ای دانشمندان اسلامی را وادار کرده که از ابتدای ورود به مبحث عقل، تعاریف متعددی از عقل ارائه دهند و عقل را تقسیم شده تعریف کنند؟

اسلاید 8: نگاه های ضد دینی مبنی بر اینکه در دین مسائلی است که برخلاف عقل است؛ برخی از دانشمندان ما را بر این داشت که این گونه به توجیه بپردازند که به فرض هم اگر مسائلی خلاف عقل در دین وجود داشته باشد؛ مثلاً خلاف عقل جزئی است نه عقل کلی. عقل واقعی با دین ناسازگار نیست، یک بخش خاصی از عقل است که با دین ناسازگار است.

اسلاید 9: به اعتقاد برخی ما یک عقل واقعی داریم یک عقل خاص؛ اگر تعارضی در دین دیده شد، نگرانی به خود راه نمی دهیم؛ با عقلی ناسازگار است که عقل خوبی نیست. مثلاً عقل سوداگر، عقل معاش، عقل ابزاری و ... است ولی عقل واقعی که ما با آن خدا را می شناسیم، خلاف دین نیست. عقلی که دین را تأیید می کند خوب است، اگردین را تأیید نکند عقل خوبی نیست.

اسلاید 10: به نظر می رسد این نحوه ی ورود به مباحث رابطه ی عقل و دین، ورود مناسبی نباشد. به اعتقاد ما، عقل چیزی پیچیده نیست. نیرویی در انسان است که خوب و بد و درست و نادرست را تشخیص می دهد. از یک بچه تا یک فرد بزرگسال وقتی می گویند عقلت را به کار بیانداز هردو یک چیز را از عقل برداشت می کنند.

اسلاید 11: مشکل ارائه ی تعاریف متعدد از عقل این است که سرانجام متوجه نمی شویم که عقل خوب است یا بد؟ قدرت تشخیص دارد یا خیر؟ نتیجه ی نهایی این نحو ورود به مباحث عقلی این می شود که گفته می شود: عقل ناقص است.

اسلاید 12: یادآوری دین یعنی چه؟ تعریف دین چیست؟ تعریف قبلی که از دین ارائه کردیم: باورهای متعالی همراه با یک احساسی که در زندگی تأثیرگذار است.

اسلاید 13: در مبحث رابطه ی عقل و دین، این تعریف از دین مد نظر ما نیست. رابطه ی عقل را با این مجموعه ی باورها فعلاً نمی خواهیم بسنجیم؛ چرا که بخش عمده ای از این باورها از عقل حاصل می آید، یعنی بخشی از دین خود با عقل به دست می آید. پس گویی ما داریم می گوییم: رابطه ی عقل با عقل چیست که این رابطه معنا ندارد.

اسلاید 14: قرارداد از این پس هر جا گفته می شود رابطه ی عقل و دین؛ منظور از دین همان متون، دستورالعمل ها و منابعی غیر از عقل است که آن باورها و احساسات متعالی را شکل می دهد. [من باب مثال در مورد دین اسلام قرآن و سنت (نقل) است]

اسلاید 15: به دیگر سخن این باورهای متعالی تأثیرگذار در زندگی ما که نسبت به آن کرنش داریم و مناسکی را برای ما ایجاد کرده و حلال و حرامی را در زندگی ما سبب شده، ...، بخشی از آن از عقل و بخشی از آن از نقل به دست آمده است.

اسلاید 16: نقل را به صورت کلی تر می توان وحی نامید. چرا؟ چون وحیانی بودن کتاب آسمانی قرآن که برای ما محرز است. سخنان پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم نیز که به تعبیر خود قرآن چیز جزء وحی نیست: وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الهُوَی / إن هُوَ إلا وَحیٌ یُوحَی. ائمه علیهم السلام نیز که سخنان پیامبر را می فرمایند.

اسلاید 17: سؤال ؟؟؟ در صورت تعارض میان عقل و وحی کدام یک بر دیگری ترجیح دارد؟

اسلاید 18: برخی در مقام سخن می گویند که یکی از منابع مهم دین عقل است؛ پس عقل و دین هیچ تعارضی با هم ندارند، رابطه اشان یکی است.چون عقل حجت خداست و دین هم بخش عمده اش از عقل به دست می آید، پس مشکلی و منافاتی با هم ندارند. دین خودش عقل است.

اسلاید 19: نکته ی مهم این است که رابطه ی عقل و وحی چیست؟ کدام یک بر دیگری ترجیح دارد؟ ما باید پایبند به عقل باشیم یا نقل(قرآن و سنت)؟ در هماهنگی وحی و دین که مشکلی نیست؛ اگر تعارض پیش آمد چه؟ اصولا مقایسه و ترجیح یکی بر دیگری جایی پیش می آید که اختلاف و تعارضی حاصل آید.

اسلاید 20: تذکر از این بحث وحی و نقل و ... در کلام جدید تحت عنوان ایمان یاد می شود. با واژه ی مصطلح ایمان خلط نشود.

اسلاید 21: سنجش رابطه ی عقل و ایمان به هنگام تعارض بین عقل و ایمان، انسان به آن چه که عقلش حکم می دهد عمل کند یا به آن چه که ایمانش می گوید؟ (منظور از ایمان؛ ایمان مسلمان به قرآن و سنت، ایمان مسیحی به تورات و انجیل و ... است).

اسلاید 22: دیدگاههای مطرح شده در بحث رابطه ی عقل و دین دیدگاه اول: ایمان گرایی دیدگاه دوم: عقل گرایی

اسلاید 23: دیدگاه اول: ایمان گرایی

اسلاید 24: ایمان گرایی یعنی ترجیح آموزه های خاص وحیانی (به دست آمده از قرآن و سنت(در اسلام)، انجیل و تورات (در یهود و مسیحیت) و ... بر عقل. قائلین به این نظریه: روش و مبنای زندگی خود را از ایمان (آموزه های خاص وحیانی) به دست می آورند.

اسلاید 25: دیدگاههای متعددی در زمینه ی ایمان گرایی وجود دارد که به ذکر چهار نمونه اکتفا می شود: 1. دیدگاه افراطی (دیدگاه ایمان گرایی با انکار ارزش عقل). 2. دیدگاه اعتدالی (ترجیح ایمان بر عقل ارزشمند). 3. دیدگاه مکتب تفکیک (تفکیک عقل از ایمان). 4. دیدگاه ایمان فاقد معنا (نفی واقع نمایی دین).

اسلاید 26: 1. دیدگاه ایمان گرایی افراطی (دیدگاه ایمان گرایی با انکار ارزش عقل) در این دیدگاه تنها ملاک، برای انتخابِ مبنا در زندگی ایمان است. معتقدین به این دیدگاه جایگاهی را برای عقل قائل نیستند و معتقدند که عقل ارزشی ندارد. تشخیصِ عقل، ملاکِ عمل نیست.

اسلاید 27: نمونه ی این طرز تفکر هم در بین مسلمانان و هم در بین مسیحیان وجود دارد. مثلاً در بین مسلمانان: در شیعیان اخباری گراها، در اهل سنت: اشاعره؛ مثل احمد بن حنبل و پیروان وی.

اسلاید 28: دیدگاههای نادرستی که بعضاً در اهل سنت وجود دارد؛ مثلاً خدا روی عرش قرار گرفته، خدا دست دارد، ... نتیجه ی این نوع نگرش است. چون فقط به ظاهر آیات و روایات استناد می کنند. در حالی ما معتقدیم که خدایی که جسم داشته باشد، محدود است و دیگر خدا نیست. این را عقل ما حکم می دهد. آنها با این گفته مخالفت می کنند و می گویند: به عقل کاری نداشته باشید. چون خدا خودش در قرآن گفته، پس حتماً دست دارد.

اسلاید 29: نتیجه ی دیدگاه ایمان گرایی افراطی معتقدین آن می گویند: ما تابع هرآن چه قرآن و سنت گفته هستیم، پس دیگر تعقّل نکنید، اگر تعارضی بین عقل و دین وجود داشت، ترجیح با ایمان است، عقل را دور بریزید.

اسلاید 30: البته ذکر این نکته ضروری است که قائلین به این دیدگاه منکر عقل نیستند، حتی برای بیانات خود استدلال عقلی نیز می آورند. آنها معتقدند که چون عقل ما اشتباه می کند، و ما دچار خطا می شویم، پس نمی توان به عقل اعتماد کرد.

اسلاید 31: بر طبق نظر این افراد؛ ما کسی را شناختیم که خطا ندارد، پس چرا به او اعتماد نکنیم؟ این یعنی صورت عقلانی بخشیدن برای سخنان خود. ولی در واقع عمل اینها، چیزی جزء انکار عقل نیست. آنها معتقدند که خدا عقل را فقط در این یک مورد که خودش را بشناسیم به ما لطف و عنایت کرده است. و چون خود عقل می فهمد که اشتباه می کند، پس می گوید که باید از آدم کامل [معصوم] تبعیت کرد.

اسلاید 32: در بسیاری از کتب کلامی از این دیدگاه به ایمان گرایی افراطی یاد شده است. به نظر می رسد تعابیری از قبیل: افراطی و اعتدالی چندان مناسب نباشد، بهتر است بگوییم: دیدگاه ایمان گرایی با انکار ارزش عقل.

اسلاید 33: 2. دیدگاه ایمان گرایی اعتدالی (ترجیح ایمان بر عقل ارزشمند) این گروه کسانی هستند که عقل را بی ارزش نمی دانند، عقل را حجت و لطف خدا بر بندگان می دانند، این گروه قائلند که: خدا با همین عقل شناخته می شود، عقل هدایتگر است ولی تا یکجایی، چیزی دیگر به اسم ایمان (عشق) است که ارزشش از عقل بیشتر است و خدا از طریق وحی آن را در اختیار ما گذاشته است.

اسلاید 34: اسم این دیدگاهِ ایمان گرایی اعتدالی را ما می گذاریم: ” ترجیح ایمان بر عقل ارزشمند “ یعنی عقل ارزش دارد ولی ایمان بر آن ترجیح پیدا می کند. معمولاً در ادبیات عرفا از این نوع بحث ها فراوان دیده می شود. در شیعه اخباریون، در اهل سنت اشاعره و در مسیحیت نیز این عقیده یافت می شود.

اسلاید 35: در مسیحیت بسیار زیاد از این حرفها هست که در جایی که عقل و ایمان تعارض داشت؛ ترجیح را به ایمان بدهید. چون مسیحیت به شدت به این بحث ها نیاز دارد، چون آموزه های خلاف عقل در مسیحیت زیاد است. می گوییم پدر، پسر، روح القدس با عقل سازگار نیست، می گوید ایمان داشته باش و به عقل کاری نداشته باش.

اسلاید 36: برخی آموزه های دین ما با عقل سازگار نیست؛ مثلاً در برخی روایات مربوط به آفرینش تناقضاتی بین عقل و روایت دیده می شود. البته غرض از این بحث ها، مخالفت با روایات نیست، بلکه هدف این است که گفته شود در جایی که عقل ما روایتی را نمی پذیرد، مبنا را باید عقل قرار داد.

اسلاید 37: 3. دیدگاه مکتب تفکیک (تفکیک عقل از ایمان) قائلین به این دیدگاه، ارزشمندی عقل را می پذیرند. آنها معتقدند که عقل هر آن چه را که می فهمد درست است و باید به آن پایبند بود. طرفداران این دیدگاه بر این عقیده اند که دو منبع معرفتی جدا از هم در اختیار ما نهاده شده است.

اسلاید 38: پایه گذار مکتب تفکیک به عنوان یک مکتب فکری میرزا مهدی اصفهانی است؛ البته زمینه های آن از خیلی قبل وجود داشته است.

اسلاید 39: قائلین به این نظریه معتقدند که منبع ایمان، عقل نیست. ایمان یک موهبتی الهی است که خدا به انسانها عنایت فرموده است. ایمان به صورت فطری در ما نهاده شده است و فطرت ما را به ایمان می رساند. عقل در این زمینه نمی تواند نظری بدهد و خدا موجودی نیست که در محدوده ی عقل بگنجد. خدا در عالمی دیگر خود را به ما معرفی کرده و بعد توسط ارسال رُسُل در این عالم به یادآوری آن پرداخته است.

اسلاید 40: این گروه معتقدند که آن چه را که عقل درک کند، درست است، اما عقل اصلاً در زمینه ی ایمان کاری ندارد. عقل در حوزه های دیگر زندگی، مانند: ریاضی، فیزیک، شیمی، ...، کاربرد دارد. بنابراین در تعارض بین ایمان و عقل اشکالی حاصل نمی شود؛ چرا که این دو، دو منبع جدای معرفتی هستند. عقل نباید در مسائلی که در حیطه ی نظر دهی او نیست، داخل شود. ایمان کار خود را می کند، عقل کار خود را.

اسلاید 41: بر طبق عقیده ی این گروه مثلاً از بحث های فلسفی فقط باید درمباحثی نظیر: جوهر، حرکت، زمان، عرض، ... استفاده کرد. خدا را نباید با عقل شناخت. در بحث های مربوط به اثبات وجود خدا، صفات خدا، ویژگی های نبوت، ... از مباحث فلسفی نباید بهره جست. دین را از قرآن و حدیث باید گرفت.

اسلاید 42: 4. دیدگاه ایمان فاقد معنا (نفی واقع نمایی دین) این گروه ایمان را فاقد معنا می دانند. این دیدگاه بیشتر در حوزه ی مطالعات فلسفه ی غرب مطرح شده است. به نظر می رسد؛ در حوزه ی مطالعات اسلامی، کسی طرفدار این اندیشه نیست.

اسلاید 43: این گروه واقع نمایی ایمان را انکار می کنند. اینان معتقدند که ایمان به خدا، بهشت، جهنم، ... و به طورکلی ایمان به گزاره های دینی خوب، مقدس و تأثیرگذار است، لکن اسطوره ای است. ایمان چون تأثیر مثبت بر زندگی افراد داشته، ولو اینکه با عقل نیز مخالف باشد، به آن اعتراض نکنید.

اسلاید 44: سؤال ما از این گروه این است که بالاخره دین بر حق است یا نه؟ پاسخی که می دهند این است که، دین اصلاً واقع نمایی ندارد، گزاره های دینی معنایی ندارد. گزاره های دینی فاقد واقع نمایی است. اینها پوسته هستند، چیزی پشت آن نیست. به حق بودن یا ناحق بودن گزاره های دینی کاری نداشته باشید.

اسلاید 45: اینان براین باورند که: یک عده از افراد مثلاً انبیاء به قصد خیرخواهی به بشر، آموزه های دینی را ایجاد کرده اند. یا افرادی که مکاشفاتی داشتند، تحت تأثیر شهود و تجربه های عرفانی و شخصی خویش، اسطوره هایی را به نام دین رقم زدند.

اسلاید 46: کاری به حق بودن یا حق نبودن این آموزه ها نداشته باشید. همین که این آموزه ها به مردم آرامش می دهد، کافی است. در این دیدگاه ترجیح ایمان بر عقل است، بدون پذیرفتن واقعیتی برای دین. خدا و بهشت و جهنم و ... واقعیت ندارد. نتیجه ی این دیدگاه بی ارزش دانستن عقل و ایمان هر دو است.

اسلاید 47: دیدگاه چهارم در واقع نفی واقع نمایی دین است. وقتی واقع نمایی دین نفی شد، پس در تعارض با عقل جانب ایمان گرایی گرفته می شود. همانند اشعار که هر چه مجازگویی در آن بیشتر باشد، شعر زیباتر است؛ در دین نیز هر چه مسائل خلاف عقلی بیشتر باشد، آن دین جذاب تر است.

اسلاید 48: دیدگاه دوم: عقل گرایی

اسلاید 49: معتقدان به اندیشه ی عقل گرایی بر این باورند که در تعارض بین عقل و ایمان و در ترجیح بین عقل وایمان، عقل در اولویت قرار دارد. چرا که ما ایمان را با عقل پذیرفته ایم. به عقیده ی این گروه، در صورت کنار گذاردن عقل، راهی برای انتخاب ایمان، باقی نمی ماند.

اسلاید 50: در خود اسلام نیز، آموزه های فراوانی مبنی بر تأکید حجیت عقل، ارزش عقل، اعتبار عقل، واقع نمایی عقل، ... وجود دارد. عباراتی نظیر: لَعَلَّکُم تَعقِلُون، لَعَلَّکُم تَتَفَکَّروُن، أولِی الألبَاب ونظیرآن در میان آیات قرآن به وفور یافت می شوند.

اسلاید 51: در کتابهای کلامی معمولاً عقل گرایی را به چند دسته تقسیم می کنند: 1. عقل گرایی افراطی 2. عقل گرایی اعتدالی

اسلاید 52: بیان این دیدگاهها من باب عمل به آیه ی شریفه ی سوره ی زمر [آیه ی 18] است که می فرماید: ... فَبَشِّر عِبَادِ / الَّذِینَ یَستَمِعُونَ القَولَ فَیَتَّبِعُونَ أحسَنَهُ أولئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللهُ وَ أولئِکَ هُم أولُوالألبَابِ. با آشنایی با دیدگاههای مختلف، بهتر می توان در مورد انتخاب دیدگاه مورد نظرخود تصمیم گرفت.

اسلاید 53: 1. عقل گرایی افراطی

اسلاید 54: 1. عقل گرایی افراطی این دیدگاه فقط و فقط عقل را دارای اعتبار می داند. ایمان [دین، وحی، نقل] اگر با عقل منطبق بود، پذیرفتنی است، در غیر این صورت، در تعارض ایمان با عقل، ایمان را کنار می گذارند.

اسلاید 55: 2. عقل گرایی اعتدالی

اسلاید 56: 2. عقل گرایی اعتدالی قائلین به اندیشه ی عقل گرایی اعتدالی، در برخورد با گزاره های موجود در دین (اسلام، مسیحیت، ...)، این گزاره ها را به سه دسته تقسیم می کنند: 1. گزاره های عقل پذیر. 2. گزاره های عقل گریز. 3. گزاره های عقل ستیز.

اسلاید 57: 1. گزاره های عقل پذیر این گزاره ها در دسترس عقل بوده و عقل خود آن را می فهمد. مثل: گزاره ی خدا هست یا خدا دارای صفات کمال است. این گزاره ها حتی اگر در قرآن وحدیث هم نمی آمد، عقل آنها را می فهمید.

اسلاید 58: 2. گزاره های عقل گریز این گزاره ها در قرآن و سنت آمده ولی عقل ما توان درک آن را نداشته و از حوزه ی دسترسی عقل خارجند. مثلاً گزاره هایی مانند: ویژگی های بهشت و جهنم، احکام دین مانند: تعداد رکعات نماز.

اسلاید 59: 3. گزاره های عقل ستیز یک دسته گزاره ها اگرچه در دین آمده است، ولی این گزاره ها در مقابل عقل هستند. عقل ما خلاف آن را می فهمد. مثلاً گزاره ی: یدالله فوق ایدیهم، خدا دست دارد؛ که در ظاهر قرآن آمده است، با عقل سازگار نیست. یا عقیده ی تثلیث در مسیحیت مخالف عقل ما است.

اسلاید 60: بر طبق این دیدگاه، در گزاره های عقل پذیر و عقل ستیز ترجیح با عقل است. عقل خودش آن گزاره ها را می فهمد، در گزاره های عقل پذیر، ایمان و دین مؤیدی برای آن است. درگزاره های عقل ستیز نیز اصل با عقل است.

اسلاید 61: بر طبق این دیدگاه، در مسائل عقل گریز ترجیح با دین است؛ چون عقل اینجا توان تشخیص ندارد.

اسلاید 62: نظری که ما در مقابل این دیدگاه داریم این است که: در مسائل به تعبیر این گروه، عقل گریزما زیر بار حرف خلاف عقل نمی رویم. یعنی مثلاً در اثبات خدا چون قرآن و حدیث گفته: خدا وجود دارد، ما نمی پذیریم، چون در این صورت دور پیش می آید، ما وجود خدا را می پذیریم، چون عقل گفته است.

اسلاید 63: البته قائلین به این نظریه بر این باورند که تعداد مسائل عقل ستیز موجود در دین بسیار اندک است. عمده ی مسائل مطرح شده در دین عقل گریز است که عقل ما متوجه آن نمی شود، پس در اکثر موارد ترجیح با ایمان است. همین نشان دهنده ی این است که عقل ما ناقص است.

اسلاید 64: گروهی از این عقل گرایان اعتدالی بر این باورند که بدیهیات عقلی صد در صد درست هستند. منتها بدیهیات عقلی محدود هستند؛ اما، ما در غیر از بدیهیات عقلی یقین صد در صد، به یافته های عقلی امان نداریم.

اسلاید 65: من باب مثال این که ظلم بد است یا عدل خوب است؛ جزء بدیهیات عقلی است و عقل کاملاً متوجه می شود. ولی این که ارث زن نصف ارث مرد است، بدیهی عقلی نیست؛ چون دین گفته، ترجیح با دین است نه عقل. در اثبات این مسأله به دنبال دلیل عقلی نباشید، چون دین گفته بپذیرید. در غیر از بدیهیات تابع عقل نباشید.

اسلاید 66: در عقل گرایی اعتدالی فقط در بدیهیات تابع عقل هستید و در غیر بدیهیات ترجیح با دین است. عقل جایی حجت است که خلاف دین نگفته باشد. * مکتب عقل گرایی اعتدالی بر خلاف تفکیکی ها به عقل اجازه ی ورود و بررسی را می دهند، حال آنکه در مکتب تفکیک بین عقل و دین جدایی وجود دارد.

اسلاید 67: نظرات استاد در زمینه ی رابطه ی عقل و دین

اسلاید 68: ورود به این بحث با تقسیم بندی عقل پذیرفتنی نیست. عقل چیزی روشن است، نیرویی است که در وجود همه ی انسانها قرار داده شده است و قدرت تشخیص خوب و بد را به انسان می دهد. عقل مبنای انسانیت و زندگی ماست. عقل همه جا حجت است و حکم دارد.

اسلاید 69: بر طبق نظر ایشان ما هر چیزی را با عقل انتخاب می کنیم. عقل، خود کامل است و در تشخیص این که چیزی درست است یا نادرست، به چیزی غیر از خود نیازمند نیست.

اسلاید 70: اگر عقل قدرت تشخیص دارد، همه جا این قدرت را داراست. اگر قابل اعتماد است، همه جا قابل اعتماد است. یا باید پذیرفت که عقل اعتبار ندارد، یا اگر اعتباری برای عقل قائل شدیم، این اعتبار در همه ی مسائل وجود دارد. ما باید اول تابع عقلمان باشیم.

اسلاید 71: اگر اعتبار عقل پذیرفته شد، آنگاه به بررسی ادیان و این که کدام دین حق است یا باطل پرداخته می شود؛ چرا که اگر اعتبار عقل پذیرفته نشود، امکان اشتباه در هر مرحله از انتخاب عقل وجود خواهد داشت.

اسلاید 72: عقل تمام هستی، هویت، انسانیت ما است. نادیده گرفتن عقل، نادیده گرفتن انسانیت است. فطرتاً انسانها متوجه می شوند که آنچه را که عقل می گوید، درست است، درست و آنچه را که عقل می گوید نادرست است، نادرست است.

اسلاید 73: به کار بردن واژه ی اعتدالی و افراطی در مورد عقل، چندان مناسب و صحیح به نظر نمی رسد. اگر عقل حجت است که هست، پس جایی که تشخیص بدهد، مسأله ای خلاف عقل است، نمی پذیرد.

اسلاید 74: نکته عقل هر آنچه را که می فهمد، حتماً درست است. عقل هرگز ممکن نیست، خطا بفهمد. اما ... عقل فقط یک ابزارِ تشخیصِ درست و نادرست است. عقل غیر از بدیهیات هیچ اطلاعاتی از خود ندارد.

اسلاید 75: مؤید این سخن در قرآن کریم این گونه بیان شده است: وَ اللهُ أخرَجَکُم مِن بُطُونِ أمَّهَاتِکُم لا تَعلَمُونَ شَیئاً ...[نحل / 78] یعنی غیر از بدیهیات فطری، هیچ اطلاعاتی در اختیار شما نبود.

اسلاید 76: عقل نیاز به منابع اطلاعاتی دارد؛ حکم خود عقل این است که باید با بهره گیری از ابزارهایی، اطلاعات خود را افزایش داد. این حکم صد در صد درست است.

اسلاید 77: بر طبق حکم عقل به هر منبع مطمئن می توان برای کسب اطلاعات مراجعه کرد. گوش، چشم، لامسه، ... چون عقل به آنها اعتماد دارد، خود حکم می کند که از آن ها برای کسب اطلاعات استفاده کن.

اسلاید 78: منتها اگر به عنوان مثال چشم چیزی را گفت که با اصول عقلانی مغایرت داشت، عقل با وجود اعتماد بر چشم، مبنا را بر خطای دید گذاشته و آن را نمی پذیرد. یعنی عقل اگر متوجه خطای دید شد، به چشم نیز اعتماد نمی کند. این هم حکم دیگری از عقل است که صد در صد نیز درست است.

اسلاید 79: همچنین راجع به نادانسته ها، عقل حکم می دهد که اگر مثلاً آدرسی را بلد نیستید، از فرد مطمئنِ راستگو که اطلاعات دارد، سوال کنید. حکم خود عقل این است که به آدم مطلع اعتماد کنید. حکم دادن به این که از فرد آگاه بپرس، دلیل بر نقص عقل نیست، اتفاقاً این حکم، کمال عقل را می رساند.

اسلاید 80: نظر استاد ما چیزی را در این عالم نداریم که عقل راجع به آن حکم نداشته باشد. بنابراین ما با به کار بردن این واژه ی عقل ستیز مخالف هستیم. مثلاً در مورد رکعات نماز، عقل ما حکم دارد؛ چون عقل دسترسی به اطلاعات آن ندارد، حکم می کندکه از این پیغمبرخدا که اطلاعات دارد و با منبع وحی در ارتباط است، سوال کن. در این رابطه عقل سکوت نمی کند، بلکه تکلیف ما را مشخص می کند که از فرد مطلع سوال کن.

اسلاید 81: حال ممکن است این سؤال مطرح شود که عقل با وجود این که همیشه حکم صحیح را می دهد، چرا این قدر انسانها دچار اشتباه می شوند؟ در پاسخ باید گفت که در وجود انسانها فقط عقل کار گذاشته نشده است. هواهای نفسانی نیز در مملکت وجودی انسانها کارگذاشته شده اند. بر طبق آیه ی قرآن: فَألهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقوَاهَا (شمس / 8) .

اسلاید 82: این فرشتگان اند که تنها عقل دارند و خطا نمی کنند. لا یَعصُونَ مَا أمَرَهُم ... (تحریم/6) . انسان با وجود داشتن دو نیروی عقل و هواهای نفسانی اگر بر هوای نفسانی خود غلبه کند، شایستگی مقام خلیفه اللهی خدا را دارد و این انسان است که خدا فرشتگان را امر به سجده بر او می دهد. فَسَجَدَ المَلائِکَهُ کُلُّهُم أجمَعُونَ (حجر/30) .