شهر و شهر نشینی پیش از اسلام

شهر و شهر نشینی پیش از اسلام

اسلاید 1: شهر و شهر نشيني پيش از اسلام با تمرکز بر حکومت هاي: - مادها؛ - هخامنشيان؛ - سلوکيان؛ - پارت ها (اشکانيان)؛ - ساسانياندرس: شهر و شهرنشينياستاد محترم: جناب آقاي دکتر ضيائيتنظيم و ارايه: شراره احقريپاييز 1389دانشگاه علامه طباطباییدانشکده مدیریت و حسابداریرشته مدیریت شهری

اسلاید 2: فهرست مطالبپیشگفتار..........................................................................................................................................اسلاید 4حیات شهری در ایران قبل از اسلام...............................................................................................اسلاید 5 سبک های شهرنشینی....................................................................................................................اسلاید 8شیوه پارسی.............................................................................................................................. اسلاید 9 میان شیوه پارسی – هلنی.......................................................................................................اسلاید 10شیوه پارتی...............................................................................................................................اسلاید 11مراحل شهرنشینی در ایران باستان................................................................................................اسلاید 12مدیریت شهری در دوران باستان...................................................................................................اسلاید 13کلیات شهرنشینی در دوران باستان.................................................................................................اسلاید 14دوران مادها....................................................................................................................................اسلاید 15هخامنشیان....................................................................................................................................اسلاید 18سلوکیان.........................................................................................................................................اسلاید 22پارت ها (اشکانیان)........................................................................................................................اسلاید 24ساسانیان.........................................................................................................................................اسلاید 27منابع..............................................................................................................................................اسلاید 30

اسلاید 3: پيشگفتار«شهر» همچون هر پديده اجتماعي از يك «پيوستگي» برخوردار است، يعني از ايجاد نخستين كانونهاي تمركز جمعيت يكجانشين در آبادي‌هايي كه به تدريج توسعه يافتند تا پيدايش كلان شهرهاي امروزي با يك مقوله واحد روبرو هستيم كه اگر چه ممكن است از لحاظ ريخت‌شناسي (مورفولوژيك) كاملاً متمايز جلوه كند ولي از جنبه كاربردي و ساختاري داراي روحي واحد است.بنيان هاي زندگي شهري و شهرنشيني به لحاظ تشكيلات اجتماعي، سياسي و فرهنگي در ايران به سه دوره عصر باستان، دوران اسلامي و عصر جديد قابل تفكيك است.4

اسلاید 4: حيات شهري در ايران قبل از اسلامالف) لفظ و معناي شهرشهر در اوستا و زبان فارسي باستان به صورت «-xšaθra» آمده و در زبان سانسكريت به صورت «-kšatra» آمده است. اين اصطلاح بار معنايي وسيعي داشته و به شهر و ايالت و كشور و حكومت و پادشاهى، به طور عام اطلاق مي شده است. در روزگار ساسانيان شهر با عنوان «شهرستان štrstn/šahrestān» به كار مي رفته است. در همين عصر، مجموع شهرهاي مدائن را به زبان سرياني «ماحوزه Mahoze» مي خواندند و «ماحوزه ملكا» به معني شهرهاي پادشاه بوده است.براساس همخواني اصطلاح شهر با پادشاهي و فرمان راندن در وسيع ترين معناي آن، مي توان چگونگي ساختار زندگي شهري و نقش شاخص ساخت سياسي در جهت دادن به اين ساختار كلي را از آن استنباط كرد. واژه ى شهر با مفهوم حكم راندن و حكومت يكي بوده و به كار بردن الفاظي همچون «شاهنشاه» و «شهربان»،«شهرآگيم»،«شهريار» از اين ارتباط مفهومي حكايت دارد. 5

اسلاید 5: ب) تكوين حيات شهريپيدايش شهر و تكوين شهرنشيني در ايران تابع تحولات تاريخي و چگونگي ساختار اجتماعي آن بوده است. شهر مركز ثقل زندگي اجتماعي ايرانيان محسوب مي شده و ساختار آن متأثر از موقعيت طبيعي و اقليمي و نظام سياسي حاكم بر مملكت بوده است. روند شكل گيري شهر و تداوم شهرنشيني در ايران باستان سير تدريجي خاص خود داشته است. به نظر مي رسد كه آغاز و پيشرفت شهرنشيني، به علت مشكلات طبيعي و اقليمي و چگونگي توزيع جمعيتي در آن، تا حدودي با تأخير آغاز شده و تا دور ه ى اشكاني و به ويژه عصر ساساني، روند آرامي داشته است.تا اين زمان، فعاليت اصلي مبتني بر زمين (كشاورزي و دامپروري) بوده و فاصله ى شهر و روستا چندان محسوس نبوده است. ورود ايران به جرگه ى تجارت آن زمان و كاركرد توليدي و مبادله اي شهرها كه از زمان اشكاني ها آغاز شد، در دوره ى ساساني به اوج خود رسيد و در پرتو آن، شهرنشيني از رشد فزايند هاي برخوردار شد. شهرت پادشاهان ساساني به عنوان بانيان شهرها، در منابع جايگاه ويژه اي دارد. گويا در اين زمان، حدود 104 شهر وجود داشته كه توليدات خود را با ممالك مختلفي همچون چين، هند و حبشه مبادله مي کرده و رونق تجاري ويژ هاي داشته اند6

اسلاید 6: ج) ساختار حيات شهريبه لحاظ ساختاري هم شهرهاي ايران اين زمان، ويژگي هاي جامعه شناسي خاص خود داشته اند. در شهرهاي اين زمان دو بعد مادي و معنوي حيات جمعي در هم آميخته بود.، شهر اين زمان مركز استقرار حكومت (به عنوان مدير اجرايي، تأمين كننده ى نظم و امنيت، ناظر بر فعاليتهاي اقتصادي و شاهد رشد ثروت و مكنت بود) و مركزي فرهنگي (كه نيروهاي فكري و انديشه هاي الهي و ارزشهاي مربوطه را در خود گرد مي آورد) به شمار مى رفت.البته اقليم و جغرافيا در شكل اين مديريت (حكومت) نقش مهمي داشت. هركس با توجه به حرفه، دين و جايگاه طبقاتيش در بخش و محله ى ويژ ه اي از شهر سكونت داشت. تأثيرگذاري چهار عامل اصلي «كاخ»، «معبد»، «استحکامات» و «بازار» به عنوان عناصر كالبدي در سيماي شهر و تقسيم آن به سه بخش «کهندژ»، «شارستان» و «ربض» و ارتباط آن با توزيع جمعيت شهري در اين دوره نيز از همين واقعيت ناشي مي شده است.7

اسلاید 7: سبک هاي شهرنشينيدر قبل از اسلام دو سبک عمده و يک ميان سبک، نحوه استقرار انساني در مقياسي بالاتر از روستا را شکل مي‌بخشند، به عبارتي درست‌تر در اين دوران ما با دو گونه عمده شهرنشيني (کالبدي ـ فضايي) و يک گونه شهرنشيني و شهرگرايي گذار بين اين دو شيوه عمده مواجه هستيم بدين قرار:اول ـ شيوه پارسيدوم ـ شيوه يا ميان شيوه پارسي ـ هلني سوم ـ شيوه پارتي8

اسلاید 8: اول ـ شيوه پارسياين شيوه از قرن نهم ق. م با ساختن اولين «شار» مادي الهام گرفته از «شهر ـ تپه»‌هاي بين النهرين (زيگورات) شروع شده و با شکوفايي شارهاي پارسي در شوش، استخر، پاسارگاد در دوران هخامنشي به اوج خود مي‌رسد.ايجاد مجموعه عظيم «شهر ـ معبد» و «شهر ـ قدرت» تخت جمشيد، نمونه والايي از تغيير مفاهيم و معاني است که از تمدن‌هاي متعدد بين النهرين کسب شده است. حمله اسکندر مقدوني به ايران (قرن سوم ق. م) نقطه پاياني بر اين شيوه از استقرار انساني است. 9

اسلاید 9: دوم ـ شيوه يا ميان شيوه پارسي ـ هلني اين سبک حدود يک قرن پس از حمله اسکندر به ايران بر فرهنگ شهرسازي ما حاکم شد. و فرهنگي التقاطي از شهرسازي ايراني «شهر ـ قدرت‌» ـ يوناني «شهر ـ دولت‌ها» را در کشور ما بنا نهاد. 10

اسلاید 10: سوم ـ شيوه پارتيمقاومت در مقابل مفاهيم مادي و معنوي «شهر ـ دولت‌هاي» پايه گذاري شده توسط سرداران يوناني و ستيز براي استيلاي مفاهيم و معاني زيست و توليد بومي سبب مي‌گردد تا در قرن سوم ق. م و با از ميان رفتن آخرين سردار يوناني، شيوه ديگري از سازمان فضايي ـ کالبدي رقم بخورد.در واقع اين شيوه شهرسازي پس از حرکت رهايي بخش اشکانيان از سيطره اسکندر آغاز و در دوران ساساني به اوج خود ميرسد و پس از حمله اعراب به ايران رو به افول ميگذارد. عنايت خاص به محوريت بازار در اين سبک قابل تامل است.شهر «نساء» در ماوراءالنهر و «فیروز آباد» در فارس11

اسلاید 11: مراحل شهر نشيني در دوران باستانشهر نشيني در دوران باستان از سه مرحله پيوسته گذر كرده است:نخست: مرحله شکل گيري، پيدايش پديده شهر و رشد آرام شهرنشيني: رشد آن در دوران امپراتوري مادها و بالندگي آن در دوره هخامنشيان. اسقرار قطعي شيوه پارسي. «شهر ـ معبد» نتيجه بارز اين تبلور فضايي است.دوم: دوره بنيانگذاري شهرهاي خود فرمان به سبک شهرهاي يوناني «شهرـ دولت‌»، توسط سلوکيان و رشد شتابان شهرنشيني در عهد سلوکي و پارتيان (نمونه معروف آن مدائن است).سوم: دوره به زير فرمان در آوردن شهرهاي يوناني وار توسط دولت مرکزي در دوره ساسانيان و تعميم مفهوم شهر به منطقه‌اي بس فراتر از محدوده‌هاي کالبدي بلا فصل آن.12

اسلاید 12: مديريت شهري در دوران باستاندوران مادها: شهرها بيشتر کارکردي نظامي وسياسي داشتند رفتار اقتصادي – اجتماعي کشور چندان تکامل پيدا نکرده بود.دوران سلوکيان: ايجاد شهرهاي نو و توسعه شهر نشيني؛ شهرها از نظر حقوقي تابع مستقيم فرمان هاي شاه بودند امور داخلي شهرها توسط شوراي شهر اداره مي شد.دوره پارتيان: سياست اداره شهرها بر تابعيت پادشاه قرار داشت.دوره ساسانيان:شهرهاي بزرگ و مهم که روستاهاي پهناور داشته اند از جنبه اداري در رديف شهرستانها قرار مي گرفتند و رأس آنها حاکمي مرسوم به شهراب (شهردار) اداره امور را به عهده داشت.شهرهاي کهن گسترش و رونق يافتند.افزايش دخالت دستگاه اداري در زندگي شهري و امور اصناف و بازرگانان.13

اسلاید 13: کليات شهرنشینی در دوران باستانشهرهاي دوران باستان در ايران به دلايل نظامي، مذهبي و يا اهميت قتصادي بنا مي شدند.بيشتر شهرهاي دوران باستان در زمان ساسانيان به وجود آمده است. ميدان و بازار نيز از جمله فضاهاي اصلي شهر به شمار مي رفته اند.شهر ها از دوره سلوكيان و پارتيها بتدريج در پيروي از قواعد نسبتاً معين استوار شد و سلوكيان اولاً بانيان شهرهاي جديد در ايران بودند.شكل شطرنجي - طرح دايره اي عموما اساس ساختمان راه ها بر هدفهاي 1- جنگي و دولتي و 2- تسهيل بازرگاني و حمل و نقل کالا بود (راه شاهي و جاده ابريشم).عناصر و ساخت كلي: كهندژ (يعني جايگاه و سكونتگاه پادشاه، حكام و درباريان) اين بخش در مركز و بهترين نقطه شهر و اغلب در سطحي بالاتر از ساير نقاط جاي مي‌گرفت و توسط دروازه‌اي به خارج راه داشت، شارستان (شارسان) كه مسكن ديوانيان، اشراف و سپاهيان بود. اين بخش نيز داراي حصار و ديگر استحكامات لازم بود. بخشهاي ديگر شهر نيز بازار، ميدان و سواد (حومه) بودند.ميدان و بازار نيز از جمله فضاهاي اصلي شهر به شمار مي رفته اند و ميدان كه اغلب در نزدكي كاخ هاي سلطنتي بود از مراكز مهم سياسي محسوب مي شد.14

اسلاید 14: دوران مادها (قرن 9 تا 7قبل از ميلاد)شهر مادي درواقع يك شار است كه به صورت قلعه اي محكم و قوي بر فراز تپه يا نقطه ي سوق الجيشي قرار گرفته است و دور اين قلعه ها، ديوارهاي تودر تو كشيده شده است و در فاصله ي ديوارها از برج هاي ديدباني استفاده كرده اند. تعداد حصارهاي يك شهر نشانگر بزرگي يا كوچكي شهر بود. اصولاً شهر مادي را نتيجه فرايند تكاملي از روستاها به دژ- شهرها و آنگاه شهرهاي مهمتري چون هگمتانه دانسته اند. این شهر داراي هفت ديوار دايره‌اي شكل متحدالمركز بود. هر ديوار داخلي بلندتر از ديوار خارجي بود و كاخ در ميان بلندترين ديوار داخلي قرار داشت.در واقع شهرهاي شاهي، مانند هگمتانه، در دوران مادها از گسترش دژ شهرها حاصل شدند، كه آنها نيز به نوبه خود مراكز نخستيني براي انباشت ثروت، تمركز اقتدار سياسي و توسعه اجتماعي به شمار مي آمدند. هگمتانه اصلاً به معناي مكان جمع شدن بود و تصويري از اتحاد قبايل ماد و اتحاد سه جامعه ايلي، روستايي و شهري را مي نماياند. 15

اسلاید 15: شهرهايي كه در دوره مادها احداث شدند، بيشتر جنبه ي اداري ـ سياسي داشتند. توان و بنیان اقتصادی پایین – قدرت نظامی بسیارهرتسفلد گفته است داراي نقشه اي ثابت با تفاوت هايي جزيي بودند که ناشي از شرايط اقليمي ويژه شان بود (شهر خارخار يك حصار - شهر كيشه سو، چند حصار متحدالمركز شهر را دربر مي گرفت). شهر دوران ماد به دلايل گوناگون، از جمله كيهان شناسي ويژه دوران باستان، شكل زمين و البته امنيت عموماً بر فراز ارتفاعات طبيعي و يا مصنوعي بنا مي شدند. ماد در ۶۷۵ پيش از ميلادماد در ۶۰۰ پيش از ميلاد16

اسلاید 16: مادهااولين اقوام پايه گذار جامعه شهري در ايرانپايتخت: هگمتانه، به معناي محل تجمع و سمبل اتحاد و يکپارچگي، محل تجمع سه جامعه ايلي، روستايي، شهريشهرهاي اين دوره جنبه اداري و سياسي. (بيشتر جنبه اداري)بازار در مرحله جنيني- اما راه ها، راهوندها و شوارع عام، حصار، برج، معبد (درون دژ ).از نظر دکتر حبيبي، شار مادي بيشتر نظامي-کشاورزيدوران ماد: رشد آرام شهرنشينيشهرها از قبل طراحي شده هستند. خانه ها يک شکل و کوچه ها يک اندازه و حصار مشخصبرخي شهرهاي اين دوره: توپواکالا، مرو، مارکاندا (محل شهر سمرقند در دوره هاي بعدي)ري هم در اين زمان شکل گرفت.دهکده سيلک کاشان در زمان مادها پايه گذاري شد.در شهر معبد نيست و خود شهر مقدس است.عناصري که به شهر نظم مي دهند: آب، خاک، گياه17

اسلاید 17: هخامنشيان (نظام شه پدري متمرکز ۳۳۰ - ۵۵۰ پيش از زادروز)شهرهاي هخامنشي با سيمايي كه نشان دهنده ي مظاهر عظمت و قدرت امپراتوري و مكان صدور فرمان و ابلاغ آن به ديگر نقاط هستند، شكل مي گيرد، آنها شهرهاي محل اقامت خود را از روي نقشه اي بنا مي كردند كه توسط موبدان تقديس شده بود.در اين دوره تقسيم كار ميان کشاورزي و صنعت و تجارت در اجتماعات شهري و روستايي به وجود نيامده بود.  به منظور ايجاد تسهيلات ارتباطي و دوام سياسي در اين دوره راه هايي ساخته شدند که شوش را به سارد و بابل را به شوش متصل مي كرد. شبكه راه‌هاي ارتباطي مشوق بازرگاني شد و ثروتي هنگفت توليد گشت. جاده شاهي هخامنشي از سارد تا شوش به مسافت بيش از 1600 ميل كشيده شده بود و احداث 111 ايستگاه در طول همين جاده به كاروانها ياري كرد تا حمل و نقل كالا را در مدت كمتر از 90 روز در سراسر امپراتوري انجام دهند. حتي راه‌هاي بين شوش و تخت‌جمشيد و اكباتان سنگ فرش شده بود.18

اسلاید 18: ريخت شناسي شهرهاي هخامنشيشار پارسي از ديدگاه ريخت شناسي از فضاهاي زير تركيب شده بود :1‌ـ دژ حكومتي: مجموعه اي مركب از كاخ ها، معابد، ديوان ها، تاسيسات نظامي و اداري و انبارهاي آذوقه 2ـ شار مياني: مجموعه اي مركب از محلات خاص براي استقرار طبقات ممتاز 3ـ شار بيروني: مجموعه اي مركب از محلات و خانه ها و بازارها، باغات و مراتع پراكنده كه به وسيله حصارهاي طبيعي نظير كوه، جنگل و … از فضاي بيروني خود جدا مي شده است. شهر مقر پادشاه و وابستگان او، موبدان زرتشتي و مقامات ديني، مظهر قدرت و عظمت امپراتوري و محل صدور فرمان و ابلاغ آن به ديگر نقاط بود. امنيت شهر در گرو ارتش بود. در زمان داريوش قلمرو هخامنشي به ايالت هايي تقسيم و براي هر ايالت شهرباني در نظر گرفته شد. شهرهاي اين دوره نمايش نحوه استقرار كالبدي حكومتي بوده و سلطه مراكز سلطنتي بر مراكز سكونتي و شهر را يادآوري ميكند. هخامنشيان كمتر براي ساخت شهر همت گماشته اند. آنان در امر ساخت و ساز بيشتر همت خود را صرف بناي ابنيه سلطنتي كردند، يا اگر مانند پارسه شهري ساختند، شهر حكومتي و شاهي بنا بوده. پارسه شهر حكومتي و شاهي بود كه براي حيات مدني كارايي نداشت و تنها در جشنها و اعياد مورد استفاده قرار مي گرفت.19

اسلاید 19: ویژگی های شهرهای هخامنشیويژگي‌هاي عام شهرهاي هخامنشي: در مركز شهر ارگ سلطنتي و در كنار آن محله‌هاي درباري قرار مي‌گرفت، پادگان نيز در ارگ جاي داشت. فضاي داخل ارگ به اندروني و بيروني تقسيم مي‌شد كه بيروني در ارتباط با باغي بود كه جشن‌ها و برخي از مراسم خاص در عمارت قصر داخل آن انجام مي‌شد. در شهر ميداني عمومي بود كه در فاصله‌اي اندك از دروازه شاهي قرار داشت. در اطراف ارگ و محله‌هاي درباري، محله‌هاي مسكوني و كوچه‌هاي شهر قرار داشته و برگرد آن نيز عموماً حصاري بلند از خشت ساخته مي‌شد.20

اسلاید 20: هخامنشيانبراي اولين بار در ايران دولت تأسيس مي شود.جاده شاهي: از شوش به افسوس. براي ارتباط سريع شهرهاي کشاورزي-بازرگاني بين النهرين با شهر-قدرت مرکزيتشکيل واحدي براي راه سازيشهرها اغلب براساس خواست پادشاهان شكل ميگرفت و كمتر از عوامل محيطي متأثر ميشد.تشکيل انجمن هاي مالي و صرافيتشکيل سازمان ديواني و تقسيم بندي اداري. هر شهرستان داراي شهربانفتح ليديه: آشنايي با پول. ضرب سکه دريک، تعيين پيمانه شاهي، تولد بازار در شهرشهر مکان استقرار دولت، کار بازرگاني، توليد کشاورزيسازمان اجتماعي: 1.اشرافيت دودماني، 2. مغان و روحانيون، 3. اشرافيت دهقاني، 4. بازرگانان و پيشه ورانساخت شار پارسي: 1-دژ حکومتي، 2-شار مياني، 3-شار بيرونيشهرهاي مرزي، نظامي-کشاورزي بودند. شهرهاي مياني، کشاورزي-بازرگاني و شهرهاي دروني، شهر معبد.ساخت شهر در اين دوره بسته به نظر پادشاهان داشت و نه شرايط طبيعي و آب و هواييپاسارگاد: توسط کوروش با جنبه کاملاً ايراني. به معني اردوگاه پارسيانشوش: توسط داريوش. پايتخت اداري-سياسيکاخ هاي حکومتي در شوش، استخر، شيراز و هگمتانهديگر مجموعه هاي وسيع: سروستان، فيروزآباد، نقش رستم/ شهر کوشا در حبشه کنوني در اين زمان شکل گرفت.21

اسلاید 21: سلوکيانشهرسازي و شهرنشيني در اين دوره تحت تاثير دو عامل عمده بود؛ نخست، ضرورت حفظ سرزمينهاي پهناور تحت سلطه و نحوه انتظام و اداره امور كشوري و لشكري؛ دوم، توسعه بازرگاني و صنعت. رونق شهرنشيني و تجارت و بهبود وضع اقتصادي كشور بيش از همه يونانيان و لايه‌هاي مرفه شهرنشين را منتفع ساخت.در اين دوره كمتر اتفاق مي‌افتاد كه شهري در نقطه‌اي غير مسكونی بنا شود، بلكه بيشتر آبادي‌هاي مستعد و شهرهاي كوچك را توسعه داده و بر گِرد آنها حصاري مي‌ساختند و به شهر و اهالي حقوق پوليس (دولت ـ شهر) داده مي‌شد و باتوجه به بنيان‌گذار شهر نام جديدي به آن اعطا مي‌شد و به همين سبب بسياري از شهرها داراي دو نام مي‌گرديدند چنانكه «تيسفون»، «سلوكيه» و شهر قديمي «دورا» همگي «اروپوس» ناميده شدند.دوره ي سلوكي را دوره ي تجربه ي بزرگ و تاريخي و بنيانگذاري شهر هاي خود فرمان به سبك شهر هاي يوناني و رشد شتابان شهر نشيني در ايران مي دانند.22

اسلاید 22: سکونتگاه هاي شهري در زمان سلوکياناين شهر هاي خود فرمان به چند شكل ديده مي شوند :يكي شهر هايي بودند كه قبلا وجود داشته و يونانيها به توسعه و ترقي دادن آنها پرداختند و به آنها پرداختند و به آنها زندگي دوباري شهري بخشيدند.دوم اينكه سلوكيها به پيروي از اسكندر شهرهاي جديدي نيز كه مراكز اقامت مهاجرين بود بنا كردند. اين شهرها نمونه به دست بوميان مي داد تا ساختمانهاي به سبك يوناني بنا كنند. از اين رو در تاريخ به موازات اسكندريه هايي كه به دست اسكندر ساخته شده بود، در سراسر امپراتوري به شهرهايي به نام سلوكيه، لائورسيه و انطاكيه بر مي خوريم. علاوه بر آن، سلوكيها روستاهايي را كه مستعد براي شهر شدن تشخيص مي دادند، و يا شهرهاي كوچك را نيز توسعه دادند و اطراف آن حصاري مي كشيدند و به مركز و اهالي شهر حقوق پوليس (دولت شهر) داده مي شد. نوع چهارم برخي كلني هاي نظامي بودند كه از حقوق و مزاياي پوليس برخوردار شده و منزلت شهري مي يابند.بدين ترتيب سكونتگاههاي شهري در اين دوره، را به چهار گروه ميتوان تقسيم كرد: 1. شهر هاي نوساز ايجاد شده توسط يونانيها؛ 2. شهرهاي ايراني تغيير يافته؛ 3. روستاها و شهركهاي تبديل به شهر شده؛ 4. كلني هاي نظامي كه عنوان پوليس مي گرفتند.23

اسلاید 23: پارت ها (اشکانيان)پارتها در حدود سال ۲۴۷ ق. م. کانون امپراتوري خود را در شمال شرق خراسان بنياد نهادند.رونق بازرگاني و تجارت، شتاب شهرنشيني و شهرگرايي اشکانيان با ادغام و تلفيق شهر دولتهاي پارسي ـ هلني با نقاط مسکوني اطراف آن و حذف نابرابريهاي اجتماعي ـ فرهنگي و اقتصادي بين شهر و روستا و الغاي خودفرماني شهر ـ دولتها حتي المقدور مفاهيم يوناني را از بين بردند و به مفاهيم بومي و سرزميني ـ به خصوص شيوه پارسي ـ در همه ابعاد زيست و توليد و به روز کردن آنها بازگشتند (سبک پارتي).نشيمنگاه اجدادي سلسله اشکانيان، شهر نسا بوده است که امروزه در نزديکي پايتخت ترکمنستان (عشق آباد)، ويرانه هاي آن جاي گرفته است (نسا جدید و قدیم)پايتخت دولت اشکاني بر حسب توسعة آن کشور تغيير مي کرد. پارتها شهرهايي چون گرگان، هکاتم پيلس يا شهر «صددروازه»، قومس در نزديکي دامغان (که احتمالاً صددروازه در اين ناحيه بوده است)، اکباتان، نهاوند، خورهه، اصفهان و استخر (بين نقش رستم و تخت جمشيد) و تيسفون را پايتخت کشوري و يا منطقه اي خود قرار دادند. 24

اسلاید 24: سبک پارتيدر اين سبک روستا و شهر در تقابل با يکديگر قرار نداشتند و مانند سبک پارسي، اين دو سکونتگاه مکمل يکديگر بودند. شهر در عين اينکه مرکز مبادله و صنعت است به توليد و کشاورزي نيز مي پردازد و روستا در امر بازرگاني و صنعت سهم مهمي داشت. در واقع شار نه به معناي اخص کلمه، بلکه در سرزميني فراتر از شهر و در ارتباط دو سويه با روستا معناي خود را مي يافت. دولت اشکاني با تخريب سازمان کالبدي دولت سلوکي، مظهر آن يعني (شهر پارسي ـ هلني) را نيز دگرگون کرد. شهر را با محيط اطرافش ادغام نمود و نظم خودانگيخته محيطي را بر نظم منطقي و برنامه اي تحميل کرد. براي نخستين بار در اين دوره شهر دايره اي شکل گرفت و شهرهايي چون نسا و فيروزآباد متولد شدند. شار سبک پارتي، مانند شار سبک پارسي، داراي تقسيماتي چون دژ حکومتي، شار مياني و شار بيروني بود که مفاهيم نسبتاً يکساني با اجزاي شهر پارسي داشت. 25

اسلاید 25: اساس سلطنت در دورة اشکاني بر ملوک الطوايفي بود. ظاهراً نه تنها فرمانرواياني که از نسل شاهان بودند، عنوان شاه داشتند بلکه هر يک از ايالات هيجده گانة اشکاني نيز پادشاه داشتند که او را کذک خوذاي يعني کدخدا مي ناميدند. حکام ايلات يا استانداران را نیز بدخش يا بديــشخ مي خواندنــد. بابل و همدان و ري و قومس و پارت و گرگان و زرنگ (سيستان). سه مجلس تصميم گيري شاهنشاه اشکاني همواره با دو مجلس که يکي شوراي خاندان سلطنتي و ديگري مجلس ريش سفيدان يا سنا بود مشورت مي کرد. ظاهراً مجلس سومي هم وجود داشت که از ائتلاف آن دو مجلس در مواقع ضروري تشکيل مي شد که آن را مهستان مي ناميدند. مجلس مهستان هميشه پسر شاه را به جاي او برمي گزيد و گاهي برادر شاه يا عموي او را به سلطنت بر مي داشت. غير از اين ولايات هيجده گانه ديگر ولايتها حکومتهاي خود مختار داشتند و شاهان ايشان همه ساله باجي به شاهنشاه بزرگ اشکاني مي پرداختند و در مواقع جنگ او را به سپاه و سرباز ياري مي کردند. 26

اسلاید 26: ساسانياندر اين شهرها قلعه هاي مستحكم با عنوان كهندژ قسمت نظامي شهر را تشكيل مي دادند و قسمت اصلي شهر در شهرستان بود كه كنار كهندژ قرار داشت (شباهت بسیار با شهر اسلامی). روند احداث شهر توسط پادشاهان ساساني بر اساس قدرت شاهان بودهبازار گاهي اوقات داخل حصار شهر قرار داشت و گاهي اوقات خارج حصار بود. بازارهاي مجهز، عنوان «وازاربد» به معني رئيس بازار در كتيبه «كعبه زرتشت» گوياي شكل گرفتن فضاي بازار به عنوان عنصري مهم در شهر مي‌باشد.كشتزارها در حاشيه شهر قرار داشتند. پيشه‌وران در شهرها فعاليت داشتند و هر رشته‌اي داراي صنفي ويژه بود (سکونت محله خاص در شهر )سازمان هاي ديني در سازمان شهري اهميت زيادي پيدا كردند و مسجد جامع از عناصر اصلي شهر شد. علاوه بر مسجد، كاركرد صنعتي و بازرگاني شهرها موجب ايجاد چهارسوهاي بزرگ، بازارها، كاروانسراها و سراها بود. از شهرهاي مهمي كه در اين دوران پايه گذاري شدند مي توان اصفهان، ري و شيراز را نام برد.27

اسلاید 27: طبقات اجتماعی در زمان ساسانیانجامعه ايران در زمان ساسانيان به چهار طبقه اجتماعي تقسيم شده بود. طبقه يكم «اسواران»، طبقه دوم «موبدان و نيايشگران و پرستاران آتشكده»، طبقه سوم «دبيران و اخترماران و پزشكان» و طبقه چهارم «كشاورزان و صنعتگران و بازرگانان». هر طبقه اجتماعي درون خود از لايه‌ها و گروه‌هاي متعددي تشكيل مي‌شد كه هر يك از پايگاه و منزلت خاص و معيني در سلسله مراتب طبقاتي برخوردار بودند.در زمان رونق شهرسازي، توليد‌كنندگان و پيشه‌وران از هر دسته و گروه سخت مورد نياز بودند. از اين‌رو دولتمردان در جريان انتقال آنان به شهرهاي نوبنياد توجه خاصي مبذول مي‌داشتند.28

اسلاید 28: شهر هاي ساسانياز خصوصيات شهرهاي ساساني، قرار گرفتن ارگ و آتشكده و ادارات در وسط شهر است و سپس محله‌هاي بزرگان و اشراف و پس از آن محله‌هاي پيشه‌وران را مي‌توان نام برد. در اين عهد در رابطه با جهان‌بيني موجود، براي شهرها چهار دروازه به سوي چهار جهت اصلي مي‌گشودند. در وسط شهرها بنايي موسوم به ايوان و كياخره كه شامل آتشكده نيز مي‌شد طرح مي‌گرديد، عموماً اين مجموعه در تپه يا زميني بلند نسبت به اطراف خود ساخته مي‌شد. بازار عنصر مهم شهرهای ساسانیتاسيس شهرهاي مرزي و دفاعي «رام‌پيروز- جنوب كرانه درياي خزر»، «روشن‌پيروز- كرانه جنوب شرقي درياي خزر» و «شهرام‌پيروز-كرانه غربي آن يعني در آذربايجان» و شهر «پرتو» موسوم به «پيروز‌كواد» در زمان يروز (فرزند يزدگرد دوم).29

اسلاید 29: منابعسلطان‌زاده، حسين ـ مقدمه‌اي بر تاريخ شهر و شهرنشيني در ايران ـ انتشارات اميركبير ـ چاپ دوم ـ 1367 ـ تهران.سلطان‌زاده، حسين ـ روند شكل‌گيري شهر و مراكز مذهبي در ايران ـ نشرآگاه ـ چاپ نخست ـ 1362 ـ تهران.حساميان، فرخ و گيتي اعتماد و محمدرضا حائري ـ شهرنشيني در ايران ـ نشرآگاه ـ چاپ دوم ـ 1375 ـ تهران.پيگولوسكايا، ن ـ شهرهاي ايران در روزگار پارتيان و ساسانيان ـ عنايت‌ا... رضا ـ انتشارات علمي و فرهنگي ـ چاپ نخست ـ 1367 ـ تهران.اشرف، احمد : شهر نشيني درايران از ديدگاه جامعه شناسي تاريخي،گروه شهر سازي دانشگاه علم و صنعت ايران، 1357رضوي، سيد ابولفضل، ساختار زندگي شهري در ايران دوران اسلامي، ماهنامه تخصصي کتاب ماه تاريخ و جغرافيا، شماره مسلسل 134، 1388سايت مرجع مديريت شهري http://urbanmanagement.ir باقري، ا. مديريت شهري از دوران باستان تا مشروطيت، وبلاگ شهر در شهر http://www.cityplanning.mihanblog.com/post/55اطلس شهرسازي http://www.shahrsazi-mhud.irيوسفيان. مديريت شهري از دوران باستان تا کنون. مرکز اطلاعات علمي تخصصي مديريت شهري (http:// umci.ir)تاريخ شهرنشيني اشکانيانانصاف‌پور،غلامرضا ـ تاريخ زندگي اقتصادي روستاييان و طبقات اجتماعي ايران از دوران ما قبل تاريخي تا پايان ساسانيان ـ نشر انديشه ـ چاپ دوم 30