شکوفایی دوباره تمدن اسلامی (سده دهم تا سیزدهم هجری)

شکوفایی دوباره تمدن اسلامی (سده دهم تا سیزدهم هجری)

اسلاید 1: بسم الله الرحمن الرحیم

اسلاید 2: شکوفایی دوباره تمدن اسلامی(سده دهم تا سیزدهم هجری)سید علیرضا پریزاده

اسلاید 3: صفویانودستاوردهای فرهنگی ،هنری،...

اسلاید 4: روند شکل گیری و انقراض دولت صفویشیخ صفی الدین، که به زهد و عرفان روی آورده بود، راهی شیراز شد تا محضر غیب الدین بزغوش را دریابد، اما پیش از رسیدن، شیخ از این سرای خاکی رخت برکشیده بود.لذا شیخ صفی به شیخ زاهد گیلانی رهنمون شد و نزد شیخ زاهد بار یافت و مقرب شد و پس از مرگ او ریاست طریقه زاهدیه را بر عهده گرفت.این مقام معنوی مهمی بود و از همین پایگاه بود که صفویان طی دو سده به تبلیغ و ارشاد گروهی بزرگ از مردم، به ویژه ترکمانان غرب ایران و آناتولی شرقی، پرداختند که بعدها نیروهای فدایی دولت صفوی شدند.

اسلاید 5: روند شکل گیری و انقراض دولت صفویاین دولت همچون خیمه ای بود که بر عمود مستحکم نیروهای ترکمن طریقت تصوف صفوی تکیه کرده بود.یکی از ارکان دولت صفوی تصوف بود.از زمان خواجه علی، که در سال ٧٩۳ق به ریاست معنوی طریقت صفویه رسید، تعالیم نیمه مخفی طریقت صفویه آشکارا ماهیت شیعی گرفت و بدین ترتیب صفویان از یک نیروی معنوی دیگر هم برای تشکیل دولت خود استفاده کردند که همان تشیع بود که با تصوف هم وجه اشتراکی داشت و آن محوریت مقام حضرت علی (ع)، بود.

اسلاید 6: روند شکل گیری و انقراض دولت صفویورود به عرصه سیاسی بدون تقابل و تعامل با حکومتهای وقت میسر نبود.لذا قراقوینلوها، که صفویان را تهدیدی برای اقتدار خود می دانستند، به رویارویی با آنها برخاستند.در عوض، آق قوینلوها، که دشمن قراقوینلوها بودند و می خواستند از نیروی صفویان علیه دشمن خود بهره گیرند، به صفویان پناه دادند. بدین گونه صفویان وارد دسته بندیهای سیاسی شدند.

اسلاید 7: تشکیل دولت صفویاسماعیل پنج سال در لاهیجان مخفی بود، اما روابطش را با مریدان حفظ کرده بود.ضعف آق قوینلوها بر اثر جنگهای شاهزادگان فرصت خوبی را در اختیار اسماعیل میرزا قرار داده بود.لذا در سال ٩٠۵ق به اردبیل بازگشت و مریدانش را به سوی خود خواند و با این نیروها به جنگ با شروانیان رفت و انتقام پدران خود، جنید و حیدر، را از آنها گرفت.آن گاه آق قوینلوها را در هم شکست و بدون مانع وارد تبریز شد و در سال ٩٠٧ق تاج گذاری کرد.

اسلاید 8: تشکیل دولت صفویشاه اسماعیل در همان روز تاج گذاری مذهب شیعه را دین رسمی اعلان کرد و به ترویج و تقویت مذهب امامیه پرداخت.تبریز به پایتختی دولت نوپای صفوی انتخاب شد.شاه اسماعیل پس از سرکوبی مدعیان قدرت، در سال ٩۱٨ق به جنگ با ازبکان پرداخت که مرزهای شرقی و شمال شرقی ایران را عرصه تاخت و تاز خود قرار داده بودند.شاه اسماعیل در جنگ مرو ازبکان را به سختی شکست داد؛ ولی در نبرد غجدوان، که نیروهای خود را کمک ظهیر الدین بابر فرستاده بود، شکست خورد.

اسلاید 9: تشکیل دولت صفویتضادهای عقیدتی، تحریکات هواخواهان صفوی در آناتولی و مداخله صفویان در امور سیاسی عثمانیها و ... منجر به جنگ چالدران در سال ٩٢٠ق شد.در این جنگ صفویان شکست خوردند و این شکست برای دولت صفوی زیانبار بود.افزون بر تلفات جانی و خسارات مالی، پایتخت صفویان هم به اشغال سلطان سلیم درآمد.شاه اسماعیل پس از این جنگ و در واقع در دهه آخر زمامداری خویش به کنج عزلت خزید و اقدام خاصی انجام نداد.

اسلاید 10: مرحله تثبیت و تحکیمشاه اسماعیل اول در ٩۳٠ق درگذشت و تهماسب جانشین او شد؛ در حالی که بیشتر از دوازده سال نداشت.دوره زمامداری بلند مدت شاه تهماسب اول (٨٤-٩۳٠ق) را باید دوران تثبیت دولت صفوی دانست زیرا به خوبی بر اوضاع داخلی و سیاست خارجی مسلط شد.شاه تهماسب، در ده سال اول دوره سلطنتش، توانست بر دسته بندیها، زیاده خواهی و خودسریهای قزلباشان، که بنیانهای دولتش را متزلزل می کرد، چیره شود و انضباط خاصی را در میان صفوف قزلباشان و دولتمردان برقرار سازد.این روند تا سالهای پایانی سلطنت ۵٤ ساله او تداوم یافت.

اسلاید 11: عصر اقتدارپیش از اینکه شاه عباس به سلطنت برسد اوضاع مملکت ایران از هر جهت پریشان بود؛ زیرا شاه محمد خدابنده، افزون بر ضعف شدید بینایی، مردی ضعیف و زبون بود و این باعث شده بود که از سویی همسرش و از سوی دیگر قزلباشان در امور مملکت دخالت کند.این اوضاع آشفته داخلی فرصتی پدید آورد تا ترکان عثمانی، که با انعقاد معاهده آماسیه در سال ٩۶٢ق و در عصر زمامداری شاه تهماسب از حملات به ایران و تصرف قلمرو صفویان بازمانده بودند، درگیریهای خود را با ایران از سر گیرند و آن معاهده را در سال ٩٨۶ق نقض کنند و شهرهای غربی و شمال غربی ایران را تصرف نمایند.

اسلاید 12: عصر اقتداردر چنین اوضاع و احوالی که کیان دولت صفوی از داخل و خارج در معرض تهدید بود شاه عباس از خراسان به قزوین آمد و در سال ٩٩۶ق بر تخت سلطنت نشست.شاه عباس شدیداً قزلباشان را فرو نشاند و از آنجا که آنان نخبگان نظامی و نیروهای رزمنده دولت صفوی بودند شاه عباس برای جبران خلأ آنان نیروی گرجی، چرکسی و ارمنی در ساختار نظامی استفاده کرد و ارتشی منظم پدید آورد و با استفاده از دانش نظامی اروپاییان به ویژه برادران شرلی، آنان را به سلاح گرم و توپخانه مجهز کرد و با این ارتش قوی هم به سرکوبی قزلباشان ادامه داد و هم امنیت را برقرار کرد و هم اوضاع اقتصادی مملکت را سامان بخشید.

اسلاید 13: عصر اقتدارشاه عباس که می دانست تنها با شمشیر نمی توان حکومت کرد و به علاوه آن قدر به تجارت اهمیت می داد که شاید بتوان او را یک مرکانتلیست دانست، به گسترش مناسبات با کشورهای اروپایی مانند فرانسه، انگلیس، آلمان، روسیه و اتریش پرداخت.مجموع این فعالیتها و اصلاحاتی که شاه عباس به ضرب شمشیر و نیروی تدبیر انجام داد چنان رونق و شکوهی برای ایران پدید آورد که او را شایسته عنوان «کبیر» گردانید و از همین روست که شاردن، آگاه ترین فرد اروپایی که از ایران دیدار کرده، معتقد است در هنگامی که این پادشاه بزرگ از جهان رخت بربست، رونق و رفاه نیز از ایران رخت بربست.

اسلاید 14: افول و نابودیسیاست شاه عباس در کشتن شاهزادگان و زندانی نمودن آنان در حرم، دربار صفوی را از وجود مردانی کارآمد که تداوم بخش مسیر بزرگی و شکوه عصر عباسی باشند، خالی کرده بود. پس از شاه عباس، در سال ۱٠۳٨ق، نوه اش، شاه صفی، به قدرت رسید.در زمان او سیاست تبدیل ولایات ممالک به ولایات خاصه، که عباس اول برای تحصیل درآمد بیشتر و به تبع آن تقویت بنیه نظامی ایجاد کرده بود، گسترش یافت و این امر شدیداً به بنیه دفاعی ایالات آسیب رساند.

اسلاید 15: افول و نابودیبا به سلطنت رسیدن شاه سلیمان، سلسله صفویه و کشور به سرعت وارد دوره ای از زوال شد.حضور جدی تر علما در عرصه سیاسی و مذهبی دولت صفوی صحنه را برای صوفیان، که تشکیل دهندگان دولت و مقوم بودند، تنگ کرد و زوال موقعیت صوفیان، که از زمان شاه عباس اول با جایگزینی عنصر سوم، یعنی گرجیها و چرکسها، آغاز شده بود، شتاب بیشتری گرفت.

اسلاید 16: افول و نابودیشاه سلطان حسین، که در سال ۱۱٠۵ق به قدرت رسید، مردی ضعیف و به امور مملکت بی توجه بود.در زمان او ضعف و پریشانی دولت صفوی و نظامیان افزونی گرفت.در این ایام افغانان غلجایی قندهار که از این ضعف با خبر بودند و سیطره حاکمان صفوی شیعه را در قندهار خوش نمیداشتند به ایران حمله کردند و با تصرف اصفهان در سال ۱۱۳۵ق به حیات این دولت پایان دادند.

اسلاید 17: مناسبات با همسایگان (ازبکان، عثمانیها و گورکانیان)ازبکان هم زمان با شکل گیری دولت صفوی از ضعف بازماندگان تیموری استفاده کردند، قلمرو آنها را به چنگ آوردند و در ماوراء النهر قدرتی فراهم کردند و طبیعی بود که در همسایگی ایران ناگزیر مناسباتی با ایران داشته باشند.این ازبکان به لحاظ خلق و خوی صحراگردی و ویژگی تحرک پذیری نظام قبیله ای که بر محیط زندگی آنان حاکم بود گاهی وارد قلمرو صفویان می شدند و برخوردهایی بین آنها و دولت صفوی صورت می گرفت.مهم این است که صفویان عمدتاً از موضع قدرت با آنها برخورد می کردند و پیروز این میدان صفویان بودند.

اسلاید 18: مناسبات با همسایگان (ازبکان، عثمانیها و گورکانیان)اما در پشت پرده مناسبات خصمانه باید مناسبات دوستانه را هم لحاظ کرد، به ویژه اینکه ماوراء النهر، قلمرو ازبکان، کانون مهم فرهنگ و تمدن و ادب ایران بود.سفیران ایرانی و ازبک همواره در رفت و آمد بودند و به حکم مسلمانی، برای تشرّف به حج، نیازمند عبور از قلمرو صفویان بودند و این خود مناسبات دوستانه ای را طلب می کرد.صفویان معمولاً راه حج را برای آنان باز می گذاشتند و از آنها استقبال هم می کردند.

اسلاید 19: مناسبات با همسایگان (ازبکان، عثمانیها و گورکانیان)صفویان با عثمانیها مناسباتی آمیخته به جنگ و صلح داشتند و معاهدات صلح آمیز متعددی میان طرفین منعقد گردید.صلح برای طرفین به دلیل گرفتاریهای متعددشان حائز اهمیت بود؛ به ویژه برای عثمانیها که مشغول مسائل بخش اروپایی خود و مبارزه برای توسعه ارضی بودند.بیشتر پژوهشگران مناسبات ایران و عثمانی را از دریچه تحولات مذهبی نگاه می کنند، حال اینکه در این دوره مذهب و منازعات مذهبی فقط یکی از عوامل تأثیر گذار در مناسبات خارجی بوده است.

اسلاید 20: مناسبات با همسایگان (ازبکان، عثمانیها و گورکانیان)مهم ترین برخورد ایران و عثمانی جنگ چالدران بود که شاه اسماعیل شکست خورد و تبریز، پایتخت صفویان، به تصرف عثمانی درآمد.سلطان سلیم مردم تبریز را اذیت نکرد و جنایتی مرتکب نشد بلکه از روی مروت و عدالت با مردم تبریز رفتار کرد و بزرگان و کدخدایان را اکرام داشت.بر اساس نخستین پیمان صلح که میان ایران و عثمانی در سال 962ق منعقد گردید و به معاهده صلح آماسیه معروف شد، آذربایجان غربی و بخشی از کردستان و بین النهرین و بخش شمالی گرجستان به دولت عثمانی واگذار گردید.

اسلاید 21: مناسبات با همسایگان (ازبکان، عثمانیها و گورکانیان)در مقابل، ارمنستان، اردهان، کارتیل، کاخت و آذربایجان شرقی به ایران تعلق گرفت.سرحدات مشخص گردید و مسلمانان، که از رفت و آمد سپاهیان دو طرف در عذاب بودند، راحت شدند.شاه عباس اول که وارث کشوری با اوضاع بحرانی شده بود چاره ای جز انعقاد معاهده صلح استانبول در سال 998ق و واگذای منطقی به عثمانی نداشت.بعدها او توانست با تجدید قوا و سامان دهی امور داخلی و تشکیل ارتش منظم این مناطق را از عثمانیها باز پس گیرد و در سال 16-1015ق موفق شد آخرین سرباز عثمانی را از سرزمین ایران، که طبق معاهده آماسیه مشخص شده بود، بیرون براند.

اسلاید 22: مناسبات با همسایگان (ازبکان، عثمانیها و گورکانیان)لذا شاه عباس این بار از موضع قدرت معاهده دوم استانبول را با عثمانیها امضا کرد و مناطقی را که قبلاً به آنها واگذار کرده بود، پس گرفت.در زمان شاه صفی الدین، عثمانیها بغداد را تصرف کردند و شاه صفی معاهده قصر شیرین (زهاب) را در سال 1049ق با عثمانیها منعقد کرد که طبق آن بغداد و بصره و بخشی از کردستان غربی به عثمانی واگذار شد و در مقابل آذربایجان شرقی و روانداز و ارمنستان و گرجستان به ایران داده شد.این عهدنامه آثار مهمی در تاریخ ایران دارد و نقطه عطفی در روابط ایران و عثمانی به شمار می رود؛ زیرا به موجب آن، تکلیف سرزمینهایی که موجب اختلاف دو کشور بود تعیین شد و صلح میان ایران و عثمانی به مدت یک قرن تأمین گردید.

اسلاید 23: مناسبات با همسایگان (ازبکان، عثمانیها و گورکانیان)این معاهده پس از سقوط دولت صفوی نقض گردید و عثمانیها غرب ایران را اشغال کردند.مناسبات ایران و عثمانی سراسر با دشمنی همراه نبوده و معاهدات دوستانه و رفت و آمدهای سفیران و بازرگانان به قلمرو یکدیگر کم نبوده است.عوامل دخیل در مناسبات ایران و عثمانی:عوامل سیاسیتحریکات مرزی قبایلمشخص نبودن سرحداتتوسعه طلبیهای عثمانی

اسلاید 24: مناسبات با همسایگان (ازبکان، عثمانیها و گورکانیان)اختلاف صفویان با گورکانیان کمتر از اختلاف با ازبکان و عثمانیها بود؛ چون مرز مشترک آنها کمتر بود و صرف نظر از مسئله قندهار، که مورد نزاع بود، اختلاف منافع چندانی با هم نداشتند.صفویان با گورکانیان مناسبات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی فراوانی داشتند.

اسلاید 25: مناسبات با کشورهای اروپاییپرتغالیها در سال 912ق به فرماندهی آلبوکرک به جزیره هرمز در خلیج فارس رسیدند و به اهمیت راهبردی و تجارتی آن پی بردند.پرتغالیها جزیره را تصرف کردند و حاکم آنجا را خراج گذار خود ساختند.آلبوکرک بار دیگر در 920ق از هند به هرمز آمد و جایگاه خویش را مستحکم کرد.شاه که فاقد نیروی دریایی بود و تازه شکست چالدران را تحمل کرده بود، ناگزیر تصرف هرمز را به منزله عملی انجام شده پذیرفت.

اسلاید 26: مناسبات با کشورهای اروپاییشاه اسماعیل، که ناچار به استیلای پرتغالیها تن داده بود، درصدد برآمد از آن دولت علیه عثمانی استفاده کند.پرتغالیها به پیشنهاد شاه اسماعیل پاسخ مثبت دادند و قراردادی در این زمینه منعقد گردید مبنی بر اینکه پرتغال، ایران را علیه عثمانی یاری کند و ایران هم از هرمز چشم بپوشد.مرگ آلبوکرک مانع از اجرای کامل این قرارداد شد.تنها نتیجه مثبت قرارداد ایران و پرتغال این بود که ایرانیها به کار بردن سلاحهای آتشین را از پرتغالیها آموختند و در دوران جنگهای بیست ساله زمان شاه تهماسب با عثمانی، پرتغالیها مقداری تقنگ و وسایل جنگی جدید به ایرانیان دادند.

اسلاید 27: مناسبات با کشورهای اروپاییدر سال 1006ق دو ماجراجوی انگلیسی به نامهای سر آنتونی شرلی و سر رابرت شرلی به دربار شاه عباس اول آمدند.شاه عباس سال بعد سر آنتونی شرلی را با نامه های دوستی برای پاپ و پادشاهان مختلف اروپا به شرح ذیل اعزام کرد:رودلف دوم، امپراتور روم مقدس و پادشاه بوهمیاهانری، پادشاه فرانسهفیلیپ سوم، پادشاه اسپانیاپادشاه اسکاتلندپادشاه لهستانملکه انگلیسحاکم ونیزدوک بزرگ توسکانی

اسلاید 28: مناسبات با کشورهای اروپاییانگلیسیها، افزون بر مسیر شمالی ورود به ایران، راه زمینی جنوب ایرن را نیز آزمودند و جان نیوبری، بازرگان انگلیسی، نخستین کسی بود که به هرمز رسید و پس از بازگشت، بازرگانان انگلیسی را به تجارت با ایران تشویق کرد.بازرگانان کمپانی لوانت تصمیم گرفتند از راه زمینی سوریه و بین النهرین تجارت با ایران و هند را توسعه دهند، اما ونیزیها و پرتغالیها برای آنان مشکلاتی فراهم آوردند.در سال 1024ق کمپانی هند شرقی انگلیس آرام آرام در بازار ایران رخنه کرد.

اسلاید 29: مناسبات با کشورهای اروپاییصاحبان این کمپانی پارچه های خود را به ایران آوردند، تجارتخانه هایی در شیراز و اصفهان دایر کردند و امتیازاتی از شاه عباس گرفتند.شاه عباس قصد داشت با دادن این امتیازات هم تجارت را رونق بخشد و هم از نیروی دریایی انگلیس علیه پرتغال استفاده کند.امامقلی خان به کمک انگلیسیها هرمز را از دست پرتغالیها گرفت و برتری پرتغالیها در خلیج فارس پایان یافت.گر چه انگلیسیها، پرتغالیها را از برتری دریایی خلیج فارس به زیر کشیدند، چندی نگذشت که هلندیها به رقابت با انگلیسیها پرداختند.

اسلاید 30: مناسبات با کشورهای اروپاییپس از مرگ شاه عباس در ۱٠۳٨ق، هلندیها هم امتیازات تجاری به دست آوردند و به شاه عباس دوم فشار آوردند تا جوازی برای خرید ابریشم به آنها بدهد و بدین سان انحصار شاه را در تجارت ابریشم، که شاه عباس اول برقرار کرده بود، عملاً شکستند.در سال ۱٠٤٧ق فرانسه در صحنه ظاهر شد و هیئتهای تبلیغی کاپوسن هم در ایران فعال شدند و مراکزی در اصفهان برای خود دایر کردند و بعداً امتیازات تجاری، شبیه آنچه به انگلیسیها و هلندیها داده شده بود، دریافت کردند.

اسلاید 31: مناسبات با کشورهای اروپاییولیسنکی، در واپسین ایام عمر دولت صفوی، ضعف مفرط و سقوط قریب الوقوع دولت صفوی را به دولت متبوع خود گزارش داد و این امر پطر کبیر را به مداخله در امور ایران برانگیخت.دولت صفویه سقوط کرد و روسها بخشهایی از ایران را اشغال کردند و انگلیسیها هم که از مدتها پیش در ایران مشغول فعالیت بودند بر تحرکات خود افزودند.این دو کشور، از سقوط صفویه به بعد، دو رقیبی بودند که بر دامنه فعالیتها و مداخلات خود در ایران افزودند.

اسلاید 32: مناسبات با کشورهای اروپاییدر این دوره زمامداران ایران به ویژه در عصر شاه اسماعیل، شاه تهماسب و شاه عباس اول تمامی نیروی خود را برای حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور در برابر مهاجمان بیگانه به کار گرفتند و عمدتاً هم موفق بودند.صفویان چه از طریق جنگ و اعمال راه کارهای دفاعی و چه با دیپلماسی و معاهدات صلح افزون بر دو قرن مقتدرانه از مرزهای سیاسی و هویت ملی خود دفاع کردند.روابط صفویان با کشورهای اروپایی نیز اصولاً بر اساس احترام متقابل و به منظور مبادلات تجاری بود و با اینکه در این امر بین دول مزبور، مخصوصاً انگلستان، هلند و فرانسه، رقابت وجود داشت، هیچ کدام سعی در اعمال نفوذ و رخنه سیاسی در ایران نکردند.

اسلاید 33: فرهنگ و تمدن۱- رسمی شدن تشیع و پیامدهای آن:در سده چهارم هجری، آل بویه موفق شد تا حدی آرزوی تشیع را مبنی بر نیل به قدرت سیاسی برآورده سازد.آل بویه شیعه مذهب بر بخش هایی از ایران دست یافت و تا بغداد هم سلطه خود را گسترش داد و مدتی قدرت سیاسی - مذهبی خلفا را تحت الشعاع اقتدار خود قرار داد. اما دولت آنان زودگذر بود و با ورود ترکمانان سنی مذهب سلجوقی قدرت آل بویه افول کرد و شیعیان همچنان در حاشیه بودند تا دستگاه خلافت اسماعیلیان در سال ۶۵٤ق و خلافت بغداد درسال ۶۵۶ق سقوط کرد.

اسلاید 34: فرهنگ و تمدناین امر، همراه با تسامح مذهبی مغولان، راه را برای فعالیتهای شیعیان باز کرد، بحدی که ایلخانان مغول هم، مانند غازان و اولجایتو به تشیع تمایل نشان دادند. در پایان عصر ایلخانان تشکیل سلسله سربداران در شرق ایران و شکل گیری دولت شیعی قراقوینلوها در شمال غربی ایران و وجود خاندانهای شیعی همچون مرعشیان طبرستان، سادات آل کیا درگیلان، مشعشعیان در خوزستان حکایت از گسترش تشیع در ایران دارد.شاه اسماعیل درباره رسمی کردن تشیع با امرا و علمای شیعه به مشورت پرداخت و با در نظر داشتن اکثریت جمعیت سنی شهر (از دویست تا سیصد هزار مردم شهر، دو سوم سنی بودند) اظهار داشت: «می ترسیم مردم بگویند ما پادشاه شیعه نمی خواهیم و در آن صورت چه باید کرد.»

اسلاید 35: فرهنگ و تمدنبرای گسترش تشیع در جامعه، آموزش و استقرار احکام شیعی، و تمشیت امور بر مبنای فقه شیعه می بایست اقدامهایی صورت گیرد اما خلأهایی هم وجود داشت: شاه اسماعیل و نزدیکان او چندان با احکام و فقه شیعه آشنایی نداشتند و در جامعه هم کسانی که به احکام شیعه آشنا باشند اندک بودند و آثار چندانی هم درباره احکام و فقه شیعه در ایران وجود نداشت.لذا شاه اسماعیل و شاه تهماسب دست به دامان علمای شیعی جبل عامل و بحرین شدند و از آنان دعوت کردند که به ایران بیایند.در دوره شاه اسماعیل علمایی چون محقق کرکی به ایران آمده بودند ولی این موضوع در دوره شاه تهماسب اول جدی تر مطرح شد و به صورت یکی از سیاست های اساسی دولت در آمد.

اسلاید 36: فرهنگ و تمدندر سایه همین سیاست صفویان بود که گروهی از علمای دینی جبل عامل به ایران آمدند و طبعاً بر اوضاع و احوال فرهنگی، دینی و سیاسی جامعه عصر صفوی تأثیر گذاشتند.در زمان شاه عباس اول، اقتدار سیاسی وی قدرت مذهبی را تحت الشعاع قرار داده بود و او با سیاست های ویژه خود سعی در کنترل قدرت عالمان و فقیهان داشت.اما پس از شاه عباس بار دیگر به دامنه اقتدار و نفوذ علما افزوده شد و در واپسین روزگاران حکومت صفویان نیز علامه محمد باقر مجلسی، یکی از با نفوذ ترین علمای عصر صفوی که در عهد سلیمان و حسین صفوی شیخ الاسلام اصفهان بود، در حکم نایب امام غایب، شاه سلطان حسین صفوی را نایب خود قرار داد و به نام وی خطبه خواند.

اسلاید 37: فرهنگ و تمدن1. یکی از مسائلی که علمای جبل عامل به آن پرداختند نماز جمعه بود. بسیاری از فقیهان جبل عاملی کوشیدند تا در بحث و عمل، ضرورت انجام آن را توجیه و تبیین کنند و آن را بر پا دارند.بر پایی نماز جمعه می توانست در مشروع نشان دادن دولت صفوی مؤثر با شد.علمای جبل عاملی با انتقال افکار و دانش خود در زمینه های گوناگون نسلی از فقیهان ایرانی را تربیت کردند که بعدها امور سیاسی دولت صفوی را به دست گرفتند.تلاش آنان برای مشروعیت بخشیدن به دولت صفوی بسیار مؤثر واقع شد.

اسلاید 38: فرهنگ و تمدناین علما از سویی توانستند فقه شیعه را در ابعاد سیاسی و حکومتی آن غنا بخشند و از سوی دیگر به حکومت صفویه به مثابه حکومتی شیعه یاری رسانند تا در نظر مردم به منزله حکومتی مشروع پذیرفته شود.نقش علمای جبل عامل را در گسترش تشیع نباید نادیده گرفت.آنها با تعلیم و تربیت و نگارش کتاب و رساله به این امر کمک کردند و موجبات رشد و گسترش شیعه را پدید آوردند.علمای دینی در برابر فعالیت مبلغان مسیحی در ایران بی تفاوت نبودند و ردیه هایی بر آرا و افکار آنان نوشتند، همچنین با گرایش های افراطی صوفیان مبارزه کردند.

اسلاید 39: فرهنگ و تمدن2. ادبیاتادوارد براون، از نخستین پژوهندگان تاریخ ادبیات ایران، بر این باور است که در دوره صفویه بسیاری از شاعران این دوره به هند نزد گورکانیان رفتند و سبک هندی را پدید آوردند و پس از تحصیل مال و منال به ایران باز گشتند و این نشان می دهد که در ایران مشوق وجود نداشته است، نه اینکه قریحه شاعری از بین رفته است.ادوارد براون این مسئله را با علامه محمد قزوینی در میان گذاشت و او هم با براون هم عقیده بود که در عصر صفوی شعر بر پایه سستی افتاده بود.قزوینی برای اثبات این ادعای خود دلیل هایی ارائه کرد مبنی بر اینکه وحدت مذهبی ایران و ترویج مکتب تشیع که مخالف ادبیات، شعر، تصوف و عرفان بود و حمایت نکردن شاهان صفوی در رکود بازار شعر و شاعری تأثیر داشته است.

اسلاید 40: فرهنگ و تمدن2. تاریخ نگاری همان نگرش منفی درباره نظم و نثر دوره صفویه درباره تاریخ نگاری این دوره هم کم و بیش وجود دارد.به ویژه ادوارد براون اظهار داشت: « این تاریخ ها تاریخ ملت ایران محسوب نمی شود بلکه اغلب سرگذشت سلاطین و شاهزادگان و امرای خارجی است که پی در پی بر اهل ایران جابرانه سلطنت کرده و در میدان غارتگری از یکدیگر گوی سبقت ربودند و یادنامه خستگی آور خونریزی ها و چپاول و تطاول هایی است که به زحمت می توان یک موضوع عمومی گرانبها از آنها استخراج کرد».

اسلاید 41: فرهنگ و تمدن3. مدرسه و علومدر سایه فعالیت علما در مدارس دینی و یاری شاهان صفوی طبیعی بود که دانش های مذهبی شیعی رشد کند.تفسیر قرآن، علم حدیث، فقه و اصول و علم کلام به اوج گسترش خود رسیدند و آثار ارزشمند و متعددی در این رشته ها تدوین و تألیف گردید و شاگردان بسیاری پرورش یافتند.در این دوره هم مانند دوره های دیگر، پزشکی اهمیت داشت و حکیم باشی مقام مهمی در دربار بود.قانون ابن سینا همچنان تدریس می شد و شرح های متعددی به فارسی بر آن کتاب نوشته شد.فیزیولوژی هنوز بر پایه اخلاط چهار گانه پزشکی قدیم قرار داشت و تجویز فصد و مسهل هنوز اشکال عمده درمان بودند.

اسلاید 42: فرهنگ و تمدن3. مدرسه و علومدر این دوره پزشکان خون می گرفتند، جراحی گوناگون انجام می دادند و در هوشبری از مواد مخدر استفاده می کردند.بیمارستان و داروخانه های مرتبی به وجود آمد و در داروسازی، علمی که ایرانیان همواره در آن برتری داشتند پیشرفتی حاصل شد.

اسلاید 43: فرهنگ و تمدن3- مدرسه و علومدر دوره صفویان نوشتن داستان رواج و اونق گرفت و داستان های مهمی پدید آمدند.از آثار چشمگیر این دوره در قلمرو تاریخ ادبی، تذکره های شعر است که تعداد قابل توجهی به رشته تحریر در آمده است.فرهنگ نامه نویسی هم در این دوره رونق یافت.

اسلاید 44: فرهنگ و تمدن4. هنر و معماریدر دوره صفوی هنر و معماری نیز از لحاظ کمی و کیفی توسعه و تحول پیدا کرد. اصفهان مجموعه معماری عصر صفوی است و عبارت «اصفهان نصف جهان» بیانگر همین توسعه و تحول معماری است. این دگرگونی مرهون کوشش های شاه عباس اول است و در همین دوره است که معماری به روزگار طلایی خود رسید.شاه اسماعیل و شاه تهماسب اول هر کدام بناهایی ایجاد کردند، اما اثر چشمگیری از زمان آنها باقی نمانده است.شاه تهماسب اول که متوجه آسیب پذیری تبریز در برابر حملات عثمانی ها بود، پایتخت را به قزوین منتقل کرد.

اسلاید 45: فرهنگ و تمدن4. هنر و معماریشاه عباس اول پایتخت را در سال ۱٠٠۶ق از قزوین به اصفهان برد.اصفهان در مرکز ایران بود و شاه عباس از آنجا می توانست سریع تر به دفع ازبکان و نیز اعمال سلطه بر خلیج فارس بپردازد.زاینده رود و جلگه های وسیع اطراف این رودخانه چشم انداز روشنی برای توسعه اقتصادی، معماری و شهرسازی بود.جلوس شاه عباس بر تخت سلطنت وضع نامطلوب معماری ایران را، که یک سده در رکود بود، دگرگون کرد.تحرکی که شاه عباس در حوزه معماری ایجاد کرد تا پایان عصر صفوی تداوم یافت.

اسلاید 46: فرهنگ و تمدن4. هنر و معمارینوآوری شهرسازی شاه عباس در جسارت خیال و مقیاس عظیم طرح بود، که مشتمل بود بر بنای پایتختی بزرگ با خیابان ها، قصرها، دیوان خانه ها، مساجد و مدارس، بازارها، حمام ها، قلعه ها و باغ ها.چهار باغ و میدان عظیم نقش جهان دو جلوه از طرح های عمرانی شاه عباس در اصفهان هستند.طرح های عمرانی شاه عباس در اصفهان مستلزم خراب کردن اصفهان قدیم نبود و شهر جدید از جایی آغاز می شد که شهر قدیم پایان یافته بود.

اسلاید 47: فرهنگ و تمدن4. هنر و معماری معماری عصر صفوی در اصفهان و در بناهای مشهور عصر شاه عباس اول خلاصه نمی شود.بناهای متعددی در دوره های مختلف و در شهر های متعدد بنا گردید.پل ها، حمام ها، کاروانسراها، مدارس، مساجد، بقاع و دیگر بناها در ایران در عصر صفوی حکایت از شکوه و هنر معماری این دوره دارد.

اسلاید 48: فرهنگ و تمدن5. قالیبافی و صنعت نساجیگرچه قالیبافی در ایران ریشه ای کهن دارد، این صفویان بودند که آن را از سطح یک صناعت روستایی به فعالیتی در سطح کشور ارتقا دادند و به صورت بخش مهمی از اقتصاد کشور در آوردند.زیبا ترین قالی های ایران از آن دوره صفوی است. این امر دو عامل دارد: اول اینکه این شاخه از هنرهای ایران در این ایام بیشتر از گذشته به اوج ترقی خود رسید، دوم اینکه از قالی های دوره تیموری که تکامل آنها بر پایه تکامل نگارگری ایران بود، چیزی باقی نمانده تا درباره آنها داوری شود، حال آنکه قالی ها و پارچه های باقی مانده از دوره صفوی نشان دهنده مراحل پیشرفته فنی و تحولات زیبایی شناختی آنها است.

اسلاید 49: فرهنگ و تمدن5. قالیبافی و صنعت نساجیافزون بر قالیبافی، دوره صفوی نقطه اوج نساجی هم هست.استفاده ماهرانه ای از بافت های پیچیده، ترکیب رنگ های درخشان در طرح های رنگارنگ، نوآوری ظاهراً پایان ناپذیر در استفاده از نقش های اسلیمی و گلدار برای تزیین، ایرانیان را قادر ساخت منسوجاتی تولید کنند که از غنا و تنوع منحصر به فردی برخوردار بود.در عصر شاه عباس اول تولید و صدور ابریشم ترقی زیادی کرده بود.شاردن در این زمینه می نویسد:« کالای عمده تجارتی ایران ابریشم است ».

اسلاید 50: فرهنگ و تمدن6. سفالگریکوزه گری ایران تأثیر فراوانی بر کوزه گری، هم در شرق و هم در غرب نهاده است.کوزه گری ایران در عصر سلجوقیان و مغول به اوج خود رسید، کارهای کوزه گران صفوی کیفیت بالایی داشت و خشت های سفالین آنها بی نظیر بود.معادل فارسی برای خشت لعاب دار، کاشی است که از نام شهر کاشان گرفته شده و این شهر از اوایل دوران اسلامی مرکز صنعت سفال سازی بوده است.در زمان صفویه اصفهان و مشهد نیز مراکز عمده این صنعت شده بودند و رنسانسی در هنر سفال سازی در راه بود.کوزه گران صفوی به تقلید کورکورانه از سبک های دوران قبل نپرداختند، بلکه انواع جدید از محصولات سفالین را تکامل دادند و قوه تخیل و نوآوری خود را به کار انداختند.

اسلاید 51: فرهنگ و تمدن7. تأثیر اروپاییان در ایران ( گسترش هنرهای ظریف ) منابع اروپایی از دوران آغاز صفویه از هیچ خارجی مسیحی در دربار ایران نام نمی بردند.در دوره شاه تهماسب به ندرت چنین تماس هایی وجود داشته است، زیرا تحقیر مسیحیان در نزد او بسیار مشهود بود.نخستین بار در آغاز سلطنت شاه عباس اول است که به سبب اجرای سیاست آزاد اندیشی وی و علاقه به حضور اروپاییان در دربار خود، به مسیحیان در مناصب و مشاغل ایرانی بر می خوریم.از این رو مردانی بودند که به خدمت در آمدند و هنرهای ظریف را گسرش دادند و برای شاه آداب و رسوم اروپایی را متداول کردند.

اسلاید 52: فرهنگ و تمدن7. تأثیر اروپاییان در ایران ( گسترش هنرهای ظریف ) شاه معمولاً از دانش خارجیان استفاده می کرد، خارجیان در حکم مترجم و راهنمای مسافران در خدمت شاه بودند و حتی شاهان صفوی از آنها به جای سفیر استفاده می کردند.از برترین گروهی که در میان هنرمندان هنرهای دستی اروپا در دربار ایران بودند، می توان از نقاشان نام برد.نقاشان اروپایی مزایای زیادی از شاهان ایران به دست می آوردند.ساعت سازی یکی از هنرهای غربی مورد توجه در عصر صفوی بوده است.

اسلاید 53: فرهنگ و تمدن8. تسلیحات نظامی جنگ چالدران اولین برخورد جدی دولت نوپای صفوی با امپراتوری عظیم و مقتدر عثمانی بود که عثمانی ها به سبب برخورداری از سلاح آتشین و توپخانه سنگین بر صفویان غلبه کردند.راجر سیوری بر این باور است که صفویان از آن رو از سلاح های آتشین در چالدران بهره نبردند که این کار دلخواه آنان نبود، نه اینکه این سلاح ها تا آن هنگام در ایران معمول نشده یا ایشان با این جنگ افزارها نا آشنا بودند.شواهد بسیاری، هم در منابع اروپایی و هم در منابع ایرانی هست که ایرانیان مدت ها پیش از روزگار شاه عباس اول با بهره گیری از توپخانه آشنا، و قشون ایرانی مجهز به تپانچه بودند.

اسلاید 54: فرهنگ و تمدن8. تسلیحات نظامی تا پیش از روی کار آمدن شاه عباس و تشکیل ارتش نوین و منظم ستون فقرات سپاه ایران قشون قزلباش بود که متشکل از ترکمانان بود.این مردان، که در اصل سواره نظام بودند، زرههای سبک به تن می کردند و مسلح به تیر و کمان، تیغ و خنجر و گاه تبرزین بودند.قزلباشان انسجام صنفی محکمی داشتند و نیروی جنگی سهمناکی را تشکیل می دادند که حتی نزد عثمانیان محترم بود و توانایی آن را اروپاییان نیز می دانستند زیرا برخورد با آنان را تجربه کرده بودند.ضرورت تحول در ساختار ارتش پس از جنگ چالدران کاملاً آشکار گردید و از این به بعد شاهان صفوی درصدد بر آمدند برای حفظ موجودیت خود در منطقه با تسلیحات روز خود را مجهز سازند.

اسلاید 55: فرهنگ و تمدن8. تسلیحات نظامی شاه تهماسب اول، با انتخاب زبده ترین جوانان کشور، هنگ پاسداران دائمی شاهی را مرکب از پنج هزار تن که به آنها قورچی می گفتند، به صورت هسته اصلی ارتش کوچکی در آورد.در زمان شاه تهماسب تعداد نفرات ارتش به شصت هزار سوار می رسید.همچنین شواهد موجود نشان می دهد که پرتغالیان در ساختن اسلحه تهماسب را کمک کردند.به هر حال در این دوره در ایران اسلحه تولید می شد.

اسلاید 56: فرهنگ و تمدن8. تسلیحات نظامی شاه عباس درصدد تشکیل ارتشی برآمد که آن را « شاهسون » نام نهاد.در ارتش جدید عنصر اصلی سازمان قئیم که وفاداری به طایفه و قبیله بود از میان رفت و خدمت به شاه جانشین آن گردید.عامل دیگری که به ارتش نوبنیاد شاه عباس کمک کرد آن بود کخ افراد غیر مسلمان مانند ارمنی ها و گرجی ها با دیگر اقوام ایرانی در سازمان جدید مستحیل گشتند. در این ایام آنتونی شرلی و رابرت شرلی به قزوین نزد شاه عباس آمدند و مقرب شدند.

اسلاید 57: فرهنگ و تمدن8. تسلیحات نظامی شاه عباس از دانش نظامی آنها بهره برد و آنان با کسب اجازه از شاه عباس شالوده ارتشی نوین را ریختند، شامل صفوف مختلف پیاده نظام و سواره نظام و توپخانه.بدین گونه شاه عباس ارتشی نیرومند بوجود آورد که به خوبی در رویارویی های داخلی و خارجی موفق بود.متأسفانه اساسی که شاه عباس در ارتش ایران بنیاد نهاد، از سوی جانشینان او دنبال نشد و روز به روز ارتش ضعیف گردید تا بار دیگر نادر شاه افشار، که سرباز لایقی بود، جان دوباره ای به آن بخشید.

اسلاید 58: فرهنگ و تمدن9. نظام اداری صفویان در ساختار قدرت صفویان شاه در رأس امور قرار داشت و مملکت را با کمک مقام ها و صاحب منصبانی اداره می کرد.یکی از مقامات وکیل نفس نفیس همایون بود که شاه به او قدرت دنیوی و اقتدار روحانی اش را تفویض کرده بود.در آغاز، در عصر شاه اسماعیل اول، این مقام به صوفیان واگذار می شد، ولی شاه اسماعیل برای کاستن از مقام قزلباش ها به تدریج این مقام را به دیگران واگذار کرد.

اسلاید 59: فرهنگ و تمدن9. نظام اداری صفویان پس از جنگ چالدران این مقام هم اهمیت خود را از دست داد و از دست قزلباشان خارج شد و دیگر نایب السلطنه شاه در امور دینی و دنیوی نبود بلکه به عنوان رئیس دستگاه اداری، نماینده دولت صفوی تلقی می شد. در اواخر عهد صفوی دیگر خبری از وکیل نیست.مقام دیگر امیر الامرا بود.در عهد صفویان اصطلاح امیرالامرا از آن سپهسالار قوای قزلباش بود که بنیاد قدرت صفویان را تشکیل می دادند.امیرالامرا جدای از قدرت نظامی، سلطه شایان توجهی بر امور اداری داشت که پیامد فقدان مرزی مشخص میان شعبات گوناگون دولتی بود.

اسلاید 60: فرهنگ و تمدن9. نظام اداری صفویان این مقام طبعاً به قزلباشان تعلق می گرفت که هم به طور سنتی نیروی جنگی بودند و هم در شکل گیری دولت صفوی نقش مهمی ایفا کرده بودند. قورچی باشی هم از مناصب دولت صفوی محسوب می شد که فرماندهی هنگ های عشایری را عهده دار بوده است.وزیر اعظم در مرتبه بعد از شاه قرار داشت و ملقب به اعتمادالدوله بود.در رأس دیوان وزیر اعظم قرار داشت، در زیر دست وزیر اعظم عده ای از وزیران، منشیان و مأموران دیگر بودند که هر کدام یکی از کارهای اداری وزیر اعظم را، که دفترخانه همایون نامیده می شد بر عهده داشتند.

اسلاید 61: فرهنگ و تمدن9. نظام اداری صفویان صدر از دیگر مقام های عصر صفوی بود که برقراری یکپارچگی عقیدتی را بر عهده داشت.این کارکرد از دوره شاه اسماعیل به بعد کاستی گرفت.مهم ترین منصب مذهبی در دولت صفوی صدر بود که البته در حکومت های پیش از صفویان هم وجود داشت.صدر رئیس تمام مقام های مذهبی و نیز متصدی تمام موقوفات مذهبی بود.گرچه او در رأس نهاد مذهبی قرار داشت، مستقل از تشکیلات سیلسی عمل نمی کرد.

اسلاید 62: بررسی علل سقوط صفویهصفویان دولتی شیعی بودند و از همان ابتدا تشیع را در قلمرو خود رسمیت بخشیدند، چنانکه کروسینسکی، سیاح لهستانی اواخر عصر صفوی، اشاره می کند، مذهب در سقوط دولت صفوی بی تأثیر نبوده است، زیرا دو سده جنگ و کشمکش با دول سنی منطقه خسارت های جبران ناپذیری بر دولت صفوی وارد آورده، و پیش از شاه عباس عوامل انقراض به وجود آمده بود.ایمان مریدان صفوی به مرشد کاملاً از بین رفته بود و قدرت معنوی که اساس تشکیل سلسله بود کم شده بود، ولی به علت نبودن مدعی و مهاجم خارجی و نیز پیدایش یک منجی به نام شاه عباس این سلسله سقوط نکرد.

اسلاید 63: بررسی علل سقوط صفویهاگر چه شاه عباس عظمت و شکوه این کشور را به طور نمایانی تجدید کرد، در نتیجه برخی از اعمال خود تخم بدبختی آن را کاشت.سیاست شاه عباس اول در کشتن و زندانی کردن شاهزادگان، مملکت را از وجود مردان کافی و کارآمد تهی کرد و نیز سیاست تبدیل املاک ممالک به خاصه که شاه عباس برای تحصیل درآمد بیشتر و ساماندهی ارتش نوین انجام داد تأثیر منفی بر ساختار دولت داشت.

اسلاید 64: بررسی علل سقوط صفویهعوامل سقوط دولت صفوی را می توان در علل کلی، خصوصی و تصادفی دسته بندی کرد.علل کلی، که از علل مهم انقراض سلسله ها بوده است، عبارت است از فشار حکام و فرمانروایان، فشار مالیات ها، بی توجهی به اوضاع عمومی مملکت، نارضایتی مردم، اختلاف بین سرداران قشون و اولیای امور، بی لیاقتی شاهان و ضعف تشکیلات اداری و نبود حکومت مرکزی.علل خصوصی در هر سلسله وضع خاصی دارد، در سلسله صفویه، تقویت روحانی نماها، تربیت ولی عهد در حرم سرا و از میان رفتن قدرت معنوی و ایمان مریدان به مرشد کامل(شاه) را می توان بر شمرد.

اسلاید 65: بررسی علل سقوط صفویهعلل تصادفی هجوم افغان ها بود که از قندهار به اصفهان حمله کردند و بساط دولت صفوی را برچیدند.این علت تصادفی را باید علت تامه سقوط دولت صفوی دانست.ضعف، سستی و بی ارادگی شاه سلطان حسین زمینه را برای چنین هجومی فراهم کرده بود و نهایتاً هجوم افغان ها، بدون جنگ و کشمکش طولانی، به سقوط دولت صفوی انجامید.

اسلاید 66: TitleLorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Vivamus et magna. Fusce sed sem sed magna suscipit egestas. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Vivamus et magna. Fusce sed sem sed magna suscipit egestas. برای عضویت در شبکه دانشجویان ایران عدد 1 را به شماره زیر پیامک کنید100080809090برای ورود به شبکه آموزشی دانشجویان کلیک کنیدMadsg.comلطفا آدرس ما را به خاطر داشته باشید