طبیعیات یا فیزیک در ایران پس از اسلام

صفحه 1:
Lae ple Seed bY Slab we ** ‏در ایران يس نس از اسلام‎ 

صفحه 2:
بحث و مطالعه طبیعیات در جهان اسلام عموما با پیروی از روش ارسطویی صورت می گرفت . + بیشتر مسائلی که در طبیعیات طرح می شّد برپایه نظریه های هیولا و صورت . قوه و فعل , علت های چهارگانه و هدف شناسی یا غایت بود . * بمث و تحقیق در طبیعیات برپایه استدلال منطقی قرار داشت و معمولا وابسته به مشاهده مستقیم نبود . + گروه دیگری نیز بودند که به مشاهده مستقیم و تجربه می پرداختند « پدیدهای طبیعی را به روش تجربی تجزیه و تملیل می کردند مانند : قطب الدین شیرازی.ابن هیثم ابوریحان بیرونی و عبدالرهمان خازنی 

صفحه 3:
*ابن هیثم ۳۵۱۲-۱۶۳۰ د.ق. (۵۹۵-۱۰1۳۹) در شهر بصره ( که در آن زمان تحت فرمانروایی دودمان آل‌بویه ایرانی بوده و جزتّی از ایران به شمار می‌رفت) متولد شده است. 

صفحه 4:


صفحه 5:
۴ ابن هیثم اولین دانشمندی بود که دید درستی از نهوه دیدن اشیا توسط انسان ارائه کرد. ‎x‏ او به طور تجربی ثابت کرد که آن‌چه نظریه انتشار نور نامیده می‌شود. غلط است. این نظریه بیان می‌دارد که نور از شم ما به چیزهایی که می‌بينيم. ساطع می‌شود. او نظریه جدیدی را بنیان گذارد که تا امروز هم صادق است: ما می‌بینیم چون نور از اشیا به چشم ما می‌تابد. ‏* کار دیگری که وی انجام داد و هیچ دانشمندی تا آن زمان برای انجامش کوشش نکرده بود. استفاده از ریاضیات برای توضیم و اثبات این فرایند بود. در نتیجه او ر می‌توان اولین فیزیکدان نظری هم دانست. 

صفحه 6:
* او هم‌چنین آزمایش‌ها یی را روی پدیده تجزیه نور به رنگ‌های تشکیل‌دهنده‌اش انجام داد و سایه‌هاء (نگین‌کمان و خسوف را نیز بررسی کرد و با دیدن چگونگی شکست نور در جو, توانست تخمین خویی از ارتفاع جو زمین به دست | ورد که طبق محاسبات ۱و هدود یکصد کیلومتر بود. «شرم اصول تاریک‌فانه و اختراع ذره بین از کارهای برجسته این دانشمند مسلمان است. 

صفحه 7:
+همچنین در تشریح و بیماریهای چشم تحقیقاتی کرده است . * وى معتقد بود چشم مانند یک عدسی کار می کند. * ابن هیثم در زمینه انعکاس نور در آینه های سهمی و كروى تحقيق كرد و به اين نتيجه رسيد كه در آينه هاى سهمى همه شعاعها در یک نقطه متمرکز می شوند . *« ایوعلی هسن بن هسن بن هیثم یصری در غرب به آلهازن(<<۳()) شناخته می‌شود. 

صفحه 8:
* برخىع پژهوهشگران برانند او نفستین دانشمند جهان است که سرعت صوت را محاسبه کرده‌است. با معیارهای متعارف اندازه‌گیری در زمان خجده که واهد ذرع بود. سرعت. نور را محاسبه كرد و محيط كره زمین را اندازه گرفت. *«کتاب المناظر آبن هیثم در قرن شانزدهم میلادی به لاتینی به نام عممحح۳" امه به معنی فرهنگ مفهومى نور شناسى ترجمه شد و به جاب رسيد و تحقيقات كيلر در زمينه نور شناسع تحت تاثير اين كتاب بوده است . 

صفحه 9:
۴ برخی او را بزرگترین دانشمند فیزیکدان اسلامی می دانند +«ابن هیثم حدود ۲۰۰ اثردر ریاضیات . فیزیک . نجوم . پزشکی و دیگر موضوعات علمی تالیف کرده است . + کتاب المناظر وی بهترین کناب قرون وسطا در نورشناسی است . 

صفحه 10:
ابوریحان بیرونی ۴ ابو ریحان بیرونی در سال۳۵۲ خورشیدی برابر ۲ب۳ قمری( ‎٩۷۲۳‏ میلادی) در خوارزم . که در قلمرو سامانیان بود به دنيا آمد. زادگاه او که در آن زمان روستای کوچکی بود. «بیرون» نام داشت منطقه ای در ازبحستان كنونى كه امروزه آن ۱ به نام کارا کلپاکسکایا می شناسند. 

صفحه 11:
يست اب ان #ایوریمان بیرونی در سال ۱۲۰ هجری در سن ۷۸ سالگ و مج هجری در سن ۷۸ سالگی در 

صفحه 12:
+در اواخر قرن چهاردهم و اوایل قرن پنجم در عالم اسلام شورش عظیمی بر پا شد و در منطقه ای که بیرونی در آن [ندگی می کرد جنگ های داخلی در حال وقوع بود .در این زمان خوارزم بخشی از فرمانروایی سامانیا 9۵ بخارا مركز آن به شمار می ی حكومت زيار با يا در کرگان در کنار دریای غزر از دیگر حكومت هاى اين منطقه بود .از طرف غرب .خاندان ال بویه بر سراسر ناهیه بین دریای خزر و خلیج فارس و همچنین بین ۱ لنهرین حکومت می کرد .سلسله پادشاهی دیگری که به سرعت طلوع کرد ء سلسله غزنویان بود که پا ان را شهر غزنه در افغانستان اختیار کردند .این حکومت نقش مهمی را در [ندگی بیرونی ایفا کرد . 

صفحه 13:
*در دربار مامون خوارزمشاهی قرب و منزلت زیادی داشته چند سال هم در دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر به سر برد. در هدود سال ۱۰۲ هجری قمری به خوارزم مراجعت کرد و موقعی که سلطان محمود غزتوی خوارزم را گرفت در صدد قتل او برآمد و به شفاعت درباریان از کشتن وی در گذشت . و او را در سال حهجری با خود به غزنه برد در سفر محمود به هندوستان. ابوریمان همراه او بود و در آنجا با حکما و علماء هند معاشرت كرد و زبان سانسکریت را آموفت و مطالبی برای تالیف کتاب خود موسوم به تحقیق ماللهند جمع آوری کرد. 

صفحه 14:
*فقیه ابوالمسن علی گوید : (( آنگاه که نفس در سینه او به شماره افتاده بود بر بالین وی حاضر آمدم. در آن ‎JL‏ ‏پرسید : حساب جدات فاسده را که وقتی مرا گفتی - بازگوی که چگونه بود؟ گفتم اکنون چه جای این سوال است؟ گفت ای مرد کدام یک از اين ده بهتر؟ این مساله را بدانم و بمیرم یا نادانسته و جاهل در گذرم؟ و من آن مساله بازگفتم - فرا گرفت و از نزد وی بازگشتم و هنوز قسمتی از راه را نپیموده بودم که شیون از خانه او برخاست.)) 

صفحه 15:
* شادروان علی اکبر دهخدا درباره ابوریمان بیرونی و آثار او مى كويد : ((در هزار سال ييش برد و تسطيح از تسطيحات ههار كانه كره متفطن گشتن - نوع چاه آرتزين كشف كردن - به استخراج ( جیب درجه واهد [سینوس یک درجه )) توفیق یافتن- بالاتر از همه بنای علوم طبیعی بر ریاضی نهادن و قرنها پیش از بیکن برای حل معضلات علمی و فنی متوسل به استقرا شدن و صدها سال مقدم بر کپرنیک و گالیله در مسمع م مرآی پادشاهی چون محمود در عقیده متمرک بودن زمین اصرار ورزیدن - برای معرفت اجمالی در این داهی کبیر کافی است )) 

صفحه 16:
+ هیدرواستاتیک موضوعی در علم فیزیک است که بیرونی مورد مطالعه قرار داد و از وزنهای ویژه .اندازه های دقیقی ارایه داد و به شرح نسبتهای بین ‎Es‏ ‏طلا .جيوه .سرب ءنقره ,برنز .مس ,برنج ‎٠١‏ هن و قلع پرداخت . * اپیکته‌گرام یعتی چگال سنج آلت برای سنجش وزن مخصوص در فیزیک را اختراع نمود كه با أن وزن مخصوص چیزها تعین می‌شود از اختراعات اوست 

صفحه 17:
* چکالی کانی‌ها. ابو‌ریمان در کتاب الجماهر فی معرفه الجواهر به شرح خلزها و جواهرهای قاره‌های آسیاء اروپا و آفریقا می‌پردازد و ویژگی‌های فیزیکی ماند بو رنگ» نرمی و زبری مدود م۳۰ نوع کانی و مواد دیگر را شرح می‌دهد و نظریه‌ها و گفتارهای دانشمندان یونانی و اسلامی را درباره‌ی آن‌ها بیان می‌کند. آو چگالی‌سنج دقیقی اختراع کرد و چگالی کانی‌های شنافته شده را اندازه‌گیری کرد. اندازه‌گیری‌های او با اندازه‌گیری‌های امروزی» که با ابزارهای پیشرفته انجام می‌شود. چندان تفامتی ندارد. شرم دستگاه چگالی‌سنج او در کتابی با نام "مقاله فی النسب التى بین الفلزات و الجواهر فی الحجم" آمده است. 

صفحه 18:
مقایسه‌ی اندازه‌گیری چگالی کانی‌ها به روش بیرونی و روش‌های امروزی اندازه‌گیری امروزی | اندازه‌گیری بیرونی ‎ols‏ ‎Sono 09‏ طلا 66/08 2/9 جیوه 990 99/0 مس ‎erie 6‏ برنج 09 مه یاقوت آسمانی 46/0/9 99 یاقوت سرخ 2/949 66/9 لعل ‎PS/9-0S/9.‏ 299 زمرد 66-66 66/6 عقیق سرخ 994۸0 66 لاجورد 

صفحه 19:
* دستگاه چگالی‌سنج بیرونی که بر اصل ارشمیدوس کار مي‌کرد. تشکیل شده بود از یک ظرف ‎OT‏ که میزابی ظریف به آن وصل کرده بود و ترازویی که یک ‎GAAS‏ آن درست زیر میزاب جای گرفته بود و در کفه‌ی دیگر آن صد مثقال از کانی مورد نظر را می‌گذاشت. سپس ‎oly‏ به تعادل رسیدن ترازو در کفه‌ای که زیر میزاب جای داشت. آب مىريفت. ‎ool‏ وزن و حجم آب )\ می‌سنجید تا به جرم حجمی(چگالی) کانی مورد نظر دست یابد. او به درستی دریافته بود که خلوص و دمای آب به کار رفته در این [زمایش‌ها. در چگالی آن اثر دارد و از این روء ‎oly‏ [زمایش‌های فود همواره از بای مشخصی از رود جیهون و آن‌هم در آغاز پاییز آب بر می‌داشت. او پس از (فتن به غزنه. همین آزمایش‌ها رابا آب رودخانه‌ی غزنه ‎oil‏ داد. شرح اين پژوهش‌ها در کتاب میزان‌المکمه. اثر ایوالفتع عبدالرهمن خازنی. آمده است. 

صفحه 20:
*الجماهر فی معرفةٌ الجواهر: بیرونی این کتاب را ‎a‏ نام ابوالفتم مودود بن مسعود تاليف كرد و موضوع كتاب معرفى مواد معدنی و مخصوصا ججاهرات مختلف است. ابوريحان در اين كتاب فلزات را بررسی کرده و نوشته‌است. او نظریات و گفته‌های دانشمندانى مانند ارسطو اسحاق الكندى را درباره حدود سيصد نوع ماده معدنی ذکر کرده‌است. *«وى در اين كتاب به شرح فلزها و جواهرهای قاره‌های آسیا ۰روپا و آفریقا می‌پردازد 9 ويزكىهاى فيزيكى ماند بو. رنك. نرمى و (برى هدود ۳۰۰ نوع کانی و مواد دیگر را شرم می‌دهد و نظریه‌ها و گفتارهای دانشمندان یونانی و اسلامی را درباره آن‌ها بیان می‌کند 

صفحه 21:
* برای نمونه, در کتاب الجماهر خود چند آزمایش را شرم می‌دهد که برای بررسی علمی دو باور عامیانه انجام داده است. او زهرآ کین نبودن الماس را با خوراندن آن به سکی میا زماید و نشان می‌دهد که آن سگ پس از چند روز هم‌چنان سالم می‌ماند. هم‌چنین. گردن‌بندی از زمرد بر گردن ماری می‌اندازد و نشان می‌دهد که مار با دیدن زمرد نابینا نمی‌شود و این کار را در ‎٩‏ ماه و در گرما و سرما میآزماید و سرانجام به شیرینی می‌نویسد که اگر این کار بینایی آن مار را افزایش نداده باشد. چیزی از بینایی آن نکاسته است. 

صفحه 22:
بیروتی در آزمایش‌های خود مانند یک پژوهشگر امروزی می‌کوشد هنگام مقایسه‌ی ویژگی دو ماده. دیگر شرایط را برای آن‌ها یکسان سازد. برای نمونه. او برای بررسی این نظریه‌ی ارسطو که آب کم از آب سرد زودتر يخ می‌بندد. چنین آزمایشی انجام می‌دهد: " من ده ظرف یک‌شکل و یک اندازه برگرفتم و در هر دو ظرف. مقداری برابری از یک آب. یکی گرم و دیگری سرد. ریختم و هر دو ظرف را در هوای سرد و خشک نهادم. سطع آب سرد يخ بست. در حالی که درآب گرم هنوز گرمایی باقی مانده بود. اين را دیگر بار آزمودم. باز هم‌چنان شد." شگفتآور این که برفی از دانشمندان ایرانی که مقاله‌ها و کتاب‌هایی درباره‌ی هواشناسی نوشته‌اند. نظر او را نادرست دانسته و بی آن‌که دلیل روشنی برای سفن خود بیاورند. تنها به این خاطر که ارسطو و ابن‌سینا بر نظر دیگری هستند. او )| به فهم نادرست متهم کرده‌اند. 

صفحه 23:
بیروتی در پژههشی بسیار ارزشمند با نام «لمعات» (در علم مناظر) در زمینهی دانش نورشناسی (۳۸۶) به ویژه ساختار نود بررسیهای بسیار گرانسنگی را بر دوش دارد. ابوریمان در چگونگی دیدن اجسام به وسیلهی چشم. برابر با نگرهی ابن هیثم است که: پرتو نور از جسم دیده شده(مرئی) به چشم باز می گردد. و نکتهی شگفت انگیز اين که در این بررسی بيرونى سرعت نور را ييش از شتاب آوا(صدا) دانسته كه دانش غربی چند سده پس از آبوریحان بدان دست یافت. او گونهی بالارفتن آبها را از خوارهها و چشمهها بیان كرده و روشن کرده است که چگونه چشمهها جوشان میشوند و چگونه می توان آبها را از ژرفای چاهها و چشمهها به قلاع و منارها جریان داد. 

صفحه 24:
* چاه‌های آرتزین. بیرونی در آثار الباقیه درباره‌ی خوران آب از برخی چشمه‌ها و چاه‌ها چنین می‌گوید: "اما فوران چشمه‌ها و صعود آب به سمت بالاء علتش این است که ‎Guha‏ آن از فود چشمه‌ها بالاتر جای دارد. مانند فوران معمولى و كرنه آب هركز به سوى بالا جز اين كه منبع آن بالاتر باشد. نفواهد رفت ... بسیاری از مردم که چون علت امری طبیعی را ندانند. به همین اندازه کفایت می‌کنند که بگویید ال اعلم. مطلبی را که ما گفته‌ایم انکار کرده‌اند و یکی از آنان با من به منازعه پرداخت .. البته ممکن است آب به قله‌ی کوه هم برود. به شرط آن که قله‌ی کوه از منبع و مفزن آب. پایین‌تر باشد. " 

صفحه 25:
»انحا (مثيري قطر و ممیط زمین. در کتاب قانون مسعودی نوشته در سرزمين هند. كوهى را مشرف بر صحراى هموارى ‎abl‏ که همواری آن همسان همواری سطم ‎Lys‏ بود. بر قلدى آن محل برخورد ظاهری آسمان با زمین. یعنی دایره‌ی افق را اندازه گرفتم که از خط مشرق و مغرب به اندازه‌ی اندکی کم‌تر از ثلث و ربع درجه. انمطاط داشت و من ‎ol‏ ۱ ۲۲ دقیقه محسوب داشتم. سپس ارتفاع کوه را از طریق رصد کردن ‎ous‏ آن ‎go jl‏ نقطه الحجر .اين قله. که بر یک امتداد بودند اندازه گرفتم که مساوی ششمصد و پنجاه و دو ذراع در آمد . .. و حون حساب كردم. تقریبا ۵۸ میل درآمد 9 از این‌جا به درستی اندازه‌گیری منجمان مامون اطمینان یافتم. " اودر پایان کتاب اسطرلاب. روش (یاضی به دست آوردن شعاع. محيط. مساحت 9 حجم كردى زمین 1 شرح داده است 

صفحه 26:
+ شعاع دایرهی زمین را اندازه گرفت. و شیب مدار خورشید را در برابر سطم استما با نبود ابزارهای امروزی. ۲۳ درجه و ۳۵ دقیقه آندازه گیری کرده و امروزه ۲۳ درجه و ۲۷ دقیقه اندازه گیری می شود! + او اندازهی روی زمین رابه دست آورده و در بخش پایانی کتاب «اسطرلابات» معادلههایی برای اندازه گیری نیمکرهی زمین [ورده که دانشمندان غربی این معادلهها )| به نام او نوشتهاند 

صفحه 27:
* تألیفات بیرونی به زبان عربی. یعنی زبان علمی عالم اسلام بودداست بجز كتاب النفهيم كه ان را براى ريحانه دفتر حسین خوارزمی که خواهنده کتابی در نجوم بود به فارسی نوشت . بیرونی خود التفهیم را به عربی ترجمه كرف ۴ ارویائیان او را «مستاراا) می» استاد بیرونی مى خواندند. 

صفحه 28:
* از دیگر ویژگی‌های پژوهشی بیرونی آشنا بودن به چند زبان است. او فارسی. ترکی. عربی. عبری. سریانی و سانسکریت را به‌خوبی می‌دانسته و با زبان یونانی نیز آشنایی داشته است. او به‌خوبی دریافته بود که برای پژههش در فرهنگ مردمان و دانش تمدن‌های گوناگون. بايد نخست زبان آنان را فراگرفت. و بهره‌گیری از مترجم یا کتاب‌های ترجمه شده. در پژههش‌های دقیق چندان راه‌گشا نیست. 

بنام خدا طبیعیات یا فیزیک در ایران پس از اسالم * بحث و مطالعه طبیعیات در جهان اسالم عموما با پیروی از روش ارسطویی صورت می گرفت . * بیشتر مسائلی که در طبیعیات طرح می شد برپایه نظریه های هیوال و صورت ،قوه و فعل ،علت 3های چهارگانه و هدف شناسی یا غایت بود . * بحث 3و تحقیق در طبیعیات برپایه استدالل منطقی قرار داشت و معموال وابسته به مشاهده مستقیم نبود . * گروه دیگری نیز بودند که به مشاهده مستقیم و تجربه می پرداختند و پدیدهای طبیعی 3را به روش تجربی تجزیه و تحلیل می کردند مانند :قطب 3الدین شیرازی،ابن هیثم ابوریحان بیرونی و عبدالرحمان خازنی ابن هیثم *ابن هیثم 354-430ه.ق965-1039( .م) در شهر بصره آلبویه ایرانی ( که در آن زمان تحت فرمانروایی دودمان ‌ بوده و جزئی از ایران به شمار می‌رفت) متولد شده است. * ابن‌هیثم اولین دانشمندی بود که دید درستی از نحوه دیدن اشیا توسط انسان ارائه کرد. آنچه نظریه انتشار نور * او به طور تجربی ثابت کرد که ‌ نامیده می‌شود ،غلط است .این نظریه بیان می‌دارد که نور از چشم ما به چیزهایی که می‌بینیم ،ساطع می‌3شود. او نظریه جدیدی را بنیان گذارد که تا امروز هم صادق است :ما می‌بینیم چون نور از اشیا به چشم ما می‌تابد. * کار دیگری که وی انجام داد و هیچ دانشمندی تا آن زمان برای انجامش کوشش نکرده بود ،استفاده از ریاضیات برای توضیح و اثبات این فرایند بود .در نتیجه او را میتوان اولین فیزیکدان نظری هم دانست. ‌ * او هم‌چنین آزمایش‌ها یی را روی پدیده تجزیه نور به دهندهاش انجام داد و سایه‌ها، ‌ رنگهای تشکیل‌ ‌ رنگین‌کمان و خسوف را نیز بررسی کرد و با دیدن چگونگی شکست 3نور در جو ،توانست تخمین خوبی از ارتفاع جو زمین به دست آورد که طبق محاسبات او، حدود یکصد کیلومتر بود. ذره بین از کارهای برجسته *شرح اصول تاریک‌خانه و اختراع ‌ این دانشمند مسلمان است. *همچنین در تشریح و بیماریهای چشم تحقیقاتی کرده است . * وی معتقد بود چشم مانند یک عدسی کار می کند. * ابن هیثم در زمینه انعکاس نور در آینه های سهمی 3و کروی تحقیق کرد و به این نتیجه رسید که در آینه های سهمی 3همه شعاعها در یک نقطه متمرکز می شوند . * ابوعلی حسن بن حسن بن هیثم بصری در غرب به آلهازن( )Alhazenشناخته می‌شود. * برخی 3پژوهشگران برانند او نخستین دانشمند جهان است که سرعت صوت را محاسبه کرده‌است. *او با معیارهای متعارف اندازه‌گیری در زمان خود ،که واحد ذرع بود ،سرعت 3نور را محاسبه کرد و محیط کره زمین را اندازه گرفت. *کتاب المناظر ابن هیثم در قرن شانزدهم میالدی به التینی به نام opticae Thesaurusبه معنی فرهنگ مفهومی نور شناسی ترجمه شد و به چاپ رسید و تحقیقات کپلر در زمینه نور شناسی 3تحت تاثیر این کتاب بوده است . * برخی او را بزرگترین دانشمند فیزیکدان اسالمی می دانند *ابن هیثم حدود 200اثردر ریاضیات ،فیزیک ،نجوم ، پزشکی و دیگر موضوعات علمی تالیف کرده است . * کتاب المناظر وی بهترین کتاب قرون وسطا در نورشناسی است . ابوریحان بیرونی * ابو ریحان بیرونی در سال ۳۵۲خورشیدی برابر ۳۶2 قمری( ۹۷۳میالدی) در خوارزم ،که در قلمرو سامانیان بود به دنیا آمد .زادگاه او که در آن زمان روستای کوچکی بود، «بیرون» نام داشت. 3منطقه ای در ازبكستان کنونی که امروزه آن را به نام كارا كلپاكسكایا می شناسند. *ابوریحان بیرونی در سال 440هجری در سن 78سالگی در غزنه بدرود حیات گفت. *در اواخر قرن چهاردهم و اوایل قرن پنجم در عالم اسالم شورش عظیمی بر پا شد و در منطقه ای كه بیرونی در آن زندگی می كرد جنگ های داخلی در حال وقوع بود .در این زمان خوارزم بخشی از فرمانروایی سامانیان و بخارا مركز آن به شمار می رفت. حكومت زیار با پایتختش در گرگان در كنار دریای خزر از دیگر حكومت های این منطقه بود .از طرف غرب ،خاندان آل بویه بر سراسر ناحیه بین دریای خزر و خلیج فارس و همچنین بین ا لنهرین حكومت می كرد .سلسله پادشاهی دیگری كه به سرعت طلوع كرد ،سلسله غزنویان بود كه پایتختشان را شهر غزنه در افغانستان اختیار كردند .این حكومت نقش مهمی را در زندگی بیرونی ایفا كرد . *در دربار مامون خوارزمشاهی قرب و منزلت زیادی داشته چند سال هم در دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر به سر برد .در حدود سال 404هجری قمری به خوارزم مراجعت کرد و موقعی که سلطان محمود غزنوی خوارزم را گرفت در صدد قتل او برآمد و به شفاعت درباریان از کشتن وی در گذشت ،و او را در سال 408هجری با خود به غزنه برد در سفر محمود به هندوستان، ابوریحان همراه او بود و در آنجا با حکما و علماء هند معاشرت کرد و زبان سانسکریت را آموخت و مطالبی برای تالیف کتاب خود موسوم به تحقیق ماللهند جمع‌آوری کرد. (( آنگاه كه نفس در سينه او *فقيه ابوالحسن علي گويد ‌ : به شماره افتاده بود بر بالين وي حاضر آمدم .در آن حال پرسيد :حساب جدات فاسده را كه وقتي مرا گفتي - بازگوي كه چگونه بود؟ گفتم اكنون چه جاي اين سوال است؟ گفت اي مرد كدام يك از اين دو بهتر؟ اين مساله را بدانم و بميرم يا نادانسته و جاهل در گذرم؟ و من آن مساله بازگفتم -فرا گرفت و از نزد وي بازگشتم و هنوز قسمتي از راه را نپيموده بودم كه شيون از خانه او برخاست)). * شادروان علي اكبر دهخدا درباره ابوريحان بيروني و آثار او مي گويد : ((در هزار سال پيش برد و تسطيح از تسطيحات چهار گانه كره متفطن گشتن -نوع چاه آرتزين كشف كردن -به استخراج ( جيب درجه واحد {سينوس يك درجه }) توفيق يافتن -باالتر از همه بناي علوم طبيعي بر رياضي نهادن و قرنها پيش از بيكن براي حل معضالت علمي و فني متوسل به استقرا شدن و صدها سال مقدم بر كپرنيك و گاليله در مسمع م مرآي پادشاهي چون محمود در عقيده متحرك بودن زمين اصرار ورزيدن -براي معرفت اجمالي در اين داهي كبير كافي است )) * هیدرواستاتیك موضوعی در علم فیزیك است كه بیرونی مورد مطالعه قرار داد و از وزنهای ویژه ،اندازه های دقیقی ارایه داد و به شرح نسبتهای بین چگالی طال ،جیوه ،سرب ،نقره ،برنز ،مس ،برنج ،آهن و قلع پرداخت . * اپیکتوگرام یعنی چگال سنج آلت برای سنجش وزن مخصوص در فیزیک را اختراع نمود که با آن وزن مخصوص چیزها تعین می‌شود از اختراعات اوست کانیها .ابوريحان در کتاب الجماهر فی معرفه الجواهر به ‌ * چگالی شرح فلزها و جواهرهای قاره‌های آسيا ،اروپا و آفريقا می‌پردازد و ويژگیهای فيزيکی ماند بو ،رنگ ،نرمی و زبری حدود 300نوع ‌ نظريهها و گفتارهای ‌ میدهد و کانی و مواد ديگر را شرح ‌ آنها بيان می‌کند .او دانشمندان يونانی و اسالمی را درباره‌ی ‌ چگالیسنج دقيقی اختراع کرد و چگالی کانی‌های شناخته شده را ‌ گيریهای امروزی ،که گيریهای او با اندازه‌ ‌ اندازهگيری کرد .اندازه‌ ‌ ‌ میشود ،چندان تفاوتی ندارد .شرح با ابزارهای پيشرفته انجام ‌ چگالیسنج او در کتابی با نام "مقاله فی النسب التی ‌ دستگاه بين الفلزات و الجواهر فی الحجم" آمده است. مقايسهی اندازه‌گيری چگالی کانی‌ها به روش بيرونی و روش‌های امروزی ‌ کانی اندازه‌گيری امروزی اندازه‌گيری بيرونی 26/19 26/19 طال 56/13 74/13 جيوه 85/8 92/8 مس 4/8 67/8 برنج 09/4-01/4 97/3 ياقوت آسمانی 14/4-95/3 85/3 ياقوت سرخ 7/3-5/3 58/3 لعل 75/3-65/3 75/3 زمرد 8/2-5/2 56/2 عقيق سرخ 8/2-4/2 6/2 الجورد چگالیسنج بيرونی که بر اصل ارشميدوس کار می‌کرد، ‌ * دستگاه تشکيل شده بود از يک ظرف آب که ميزابی ظريف به آن وصل کفهی آن درست زير ميزاب جای کرده بود و ترازويی که يک ‌ کفهی ديگر آن صد مثقال از کانی مورد نظر را گرفته بود و در ‌ کفهای که زير میگذاشت .سپس برای به تعادل رسيدن ترازو ،در ‌ ‌ آنگاه ،وزن و حجم آب را میريخت‌ . ميزاب جای داشت ،آب ‌ میسنجيد تا به جرم‌ حجمی(چگالی) کانی مورد نظر دست يابد .او ‌ به درستی دريافته بود که خلوص و دماي آب به کار رفته در اين آزمايشها ،در چگالی آن اثر دارد و از اين رو ،برای آزمايش‌های ‌ آنهم در آغاز پاييز خود همواره از جای مشخصی از رود جيحون و ‌ میداشت .او پس از رفتن به غزنه ،همين آزمايش‌ها را با آب بر ‌ رودخانهی غزنه انجام داد .شرح اين پژوهش‌ها در کتاب ‌ آب الحکمه ،اثر ابوالفتح عبدالرحمن خازنی ،آمده است. ‌ ميزان ‌ *الجماهر فی معرفة الجواهر :بیرونی این کتاب را به نام ابوالفتح مودود بن مسعود تألیف کرد و موضوع کتاب معرفی مواد معدنی و مخصوص ًا جواهرات مختلف است .ابوریحان در این کتاب فلزات را بررسی کرده و نوشته‌است .او نظر ّیات و گفته‌های دانشمندانی مانند ارسطو اسحاق الکندی را درباره حدود سیصد نوع ماده معدنی ذکر کرده‌است. *وی در این کتاب به شرح فلزها و جواهرهای قاره‌های آسیا ،اروپا و ویژگیهای فیزیکی ماند بو ،رنگ ،نرمی و زبری ‌ میپردازد و آفریقا ‌ میدهد و نظریه‌ها و حدود ۳۰۰نوع کانی و مواد دیگر را شرح ‌ میکند آنها بیان ‌ گفتارهای دانشمندان یونانی و اسالمی را درباره ‌ * برای نمونه ،در کتاب الجماهر خود چند آزمايش را شرح می‌دهد که برای بررسی علمی دو باور عاميانه انجام داده است .او میآزمايد و زهرآگين نبودن الماس را با خوراندن آن به سگی ‌ همچنان سالم می‌ماند. میدهد که آن سگ پس از چند روز ‌ نشان ‌ میاندازد و نشان گردنبندی از زمرد بر گردن ماری ‌ ‌ همچنين، ‌ میدهد که مار با ديدن زمرد نابينا نمی‌شود و اين کار را در 9ماه ‌ میآزمايد و سرانجام به شيرينی می‌نويسد که و در گرما و سرما ‌ اگر اين کار بينايی آن مار را افزايش نداده باشد ،چيزی از بينايی آن نکاسته است. بيرونی در آزمايش‌های خود مانند يک پژوهشگر امروزی می‌کوشد مقايسهی ويژگی دو ماده ،ديگر شرايط را برای آن‌ها ‌ هنگام نظريهی ارسطو که ‌ يکسان سازد .برای نمونه ،او برای بررسی اين میبندد ،چنين آزمايشی انجام آب گرم از آب سرد زودتر يخ ‌ میدهد ":من دو ظرف يک‌شکل و يک اندازه برگرفتم و در هر دو ‌ ظرف ،مقداری برابری از يک آب ،يکی گرم و ديگری سرد ،ريختم و هر دو ظرف را در هوای سرد و خشک نهادم .سطح آب سرد يخ بست ،در حالی که درآب گرم هنوز گرمايی باقی مانده بود .اين را همچنان شد ".شگفت‌آور اين که برخی از ديگر بار آزمودم ،باز ‌ مقالهها و کتاب‌هايی درباره‌ی هواشناسی ‌ دانشمندان ايرانی که نوشتهاند ،نظر او را نادرست دانسته و بی آن‌که دليل روشنی برای ‌ سخن خود بياورند ،تنها به اين خاطر که ارسطو و ابن‌سينا بر نظر ديگری هستند ،او را به فهم نادرست متهم کرده‌اند. بیرونی در پژوهشی بسیار ارزشمند با نام «لمعات» (در علم مناظر) در زمینهی دانش نورشناسی ( ،)Opticبه ویژه ساختار نور، بررسیهای بسیار گرانسنگی را بر دوش دارد. ابوریحان در چگونگی دیدن اجسام به وسیلهی چشم ،برابر با نگرهی ابن هیثم است که :پرتو نور از جسم دیده شده(مرئی) به چشم باز می گردد .و نکتهی شگفت انگیز این که در این بررسی بیرونی سرعت نور را پیش از شتاب آوا(صدا) دانسته که دانش غربی چند سده پس از ابوریحان بدان دست یافت. او گونهی باالرفتن آبها را از فوارهها و چشمهها بیان کرده و روشن کرده است که چگونه چشمهها جوشان میشوند و چگونه می توان آبها را از ژرفای چاهها و چشمهها به قالع و منارها جریان داد. * چاه‌های آرتزين .بيرونی در آثار الباقيه درباره‌ی فوران آب از برخی چشمهها و صعود ‌ چشمهها و چاه‌ه3ا چنين می‌گويد" :اما فوران ‌ آب به سمت باال ،علتش اين است که خزانه‌ی آن از خود چشمه ها باالتر جای دارد ،مانند فوران معمولی و گرنه آب هرگز ‌ به سوی باال جز اين که منبع آن باالتر باشد ،نخواهد رفت ... بسياری از مردم که چون علت امری طبيعی را ندانند ،به همين میکنند که بگوييد اهلل اعلم ،مطلبی را که ما اندازه کفايت ‌ گفتهايم انکار کرده‌اند و يکی از آنان با من به منازعه پرداخت ... ‌ البته ممکن است آب به قله‌ی کوه هم برود ،به شرط آن که قلهی کوه از منبع و مخزن آب ،پايين‌تر باشد". ‌ *اندازهگيری قطر و محيط زمين .در کتاب قانون مسعودی نوشته ‌ است " :در سرزمين هند ،کوهی را مشرف بر صحرای همواری قلهی يافتم که همواری آن همسان همواری سطح دريا بود .بر ‌ آن محل برخورد ظاهری آسمان با زمين ،يعنی دايره‌ی افق را کمتر از اندازه گرفتم که از خط مشرق و مغرب به اندازه‌ی اندکی ‌ ثلث و ربع درجه ،انحطاط داشت و من آن را 34دقيقه محسوب قلهی آن از دو داشتم .سپس ارتفاع کوه را از طريق رصد کردن ‌ نقطه الحجر اين قله ،که بر يک امتداد بودند ،اندازه گرفتم که مساوی ششصد و پنجاه و دو ذراع در آمد ...و چون حساب کردم، تقريبا 58ميل درآمد و از اين‌جا به درستی اندازه‌گيری منجمان مأمون اطمينان يافتم ".او در پايان کتاب اسطرالب ،روش رياضی به دست آوردن شعاع ،محيط ،مساحت و حجم کره‌ی زمين را شرح داده است * شعاع دایرهی زمین را اندازه گرفت ،و شیب 3مدار خورشید را در برابر سطح استوا با نبود ابزارهای امروزی، 23درجه و 35دقیقه اندازه گیری کرده و امروزه 23 درجه و 27دقیقه اندازه گیری می شود! * او اندازهی روی زمین رابه دست آورده و در بخش پایانی کتاب «اسطرالبات» معادلههایی برای اندازه گیری نیمکرهی زمین آورده که دانشمندان غربی این معادلهها را به نام او نوشتهاند * تألیفات بیرونی به زبان عربی ،یعنی زبان علمی عالم بودهاست،3بجز کتاب التفهیم که آن را برای ریحانه اسالم ‌ دختر حسین خوارزمی که خواهنده کتابی در نجوم بود به فارسی نوشت .بیرونی خود التفهیم را به عربی ترجمه کرد. می * اروپائیان او را « »maitr ALbironاستاد بیرونی خواندند. * از ديگر ويژگی‌های پژوهشی بيرونی آشنا بودن به چند زبان است .3او فارسی ،ترکی ،عربی ،عبری ،سريانی و سانسکريت 3را به‌خوبي می‌دانسته و با زبان يونانی نيز آشنايی داشته است .او به‌خوبی دريافته بود که براي تمدنهای گوناگون، ‌ پژوهش در فرهنگ مردمان و دانش بهرهگيری از مترجم بايد نخست 3زبان آنان را فراگرفت 3و ‌ يا کتاب‌های ترجمه شده ،در پژوهش‌های دقيق چندان راهگشا نيست. ‌