طب سنتی ایران

طب سنتی ایران

اسلاید 1: بررسی ماکروسکوپیک ادرار در طب سنتی ایران در مقایسه با بررسی میکروسکوپیک آن در طب رایج روشنک قدس، فاطمه یوسفی* استادیار، متخصص طب سنتی، موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، دانشگاه علوم پزشکی ایران دستیار طب سنتی، موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، دانشگاه علوم پزشکی ایران زمینه و هدف: آنالیز میکروسکوپیک ادرار اطلاعاتی در مورد بیماریهای سیستم ادراری و بیماریهای سیستمیکی که ترکیب ادرار را تغییر می دهند در اختیار قرار می دهد. درحالیکه به نظر می رسد پرداختن به ویژگی های ماکروسکوپیک نمونه ادرار، می تواند اطلاعات کاملتری از وقایع داخل بدن در اختیار پزشک قرار دهد. لذا هدف از این مطالعه استخراج ویژگی های مهم ماکروسکوپیک ادرار که در طب سنتی اهمیت تشخیصی دارند، می باشد.مواد وروشها: ابتدا آخرین یافته های مرتبط با آنالیز میکروسکوپیک ادرار از سایت های معتبر شامل ,Pub Med ,Science Direct Google scholarاستخراج گردید. سپس مطالب مرتبط با ویژگی های ماکروسکوپیک ادرار از کتب مرجع طب سنتی نظیر قانون و مفرح القلوب فیش برداری شدند. آنگاه یافته ها جمع آوری، مقایسه، تجزیه و تحلیل شدند.نتایج: یافته ها نشان داد که طیف رنگ (سیاه ،سفید،سبز،قرمز،زرد)، غلظت یا رقت (سرعت سیلان ماده)، کدورت یا صفا (میزان نفوذ شعاع نور)، وجود کف در ادرار و خصوصیات رسوب آن از فاکتورهای مهمی هستند که در آنالیز امروزی نمونه ادرار بدانها توجه نمی شود. در حالیکه این موارد در طب سنتی ارزش زیادی در تشخیص بیماری ها اعم از سوء مزاج، بدی هضم، بیماریهای کبد دارد.بحث و نتیجه گیری: توجه به ویژگیهای فراموش شده نمونه ادرار که اتفاقاً می توانند به تشخیص دقیق تربیماری توسط پزشک کمک نمایند، باعث خواهد شد که با افزایش دقت تشخیص، درمان مناسب تری انتخاب شود و در نتیجه علاوه بر صرفه جویی در هزینه های درمانی به افزایش رضایت بیماران از خدامات ارائه شده منتهی شود. کلید واژه : طب سنتی، ادرار، آنالیز، میکروسکوپیک، ماکروسکوپیکبیان مسالهادرار یکی از مایعات دفعی بدن است که در پزشکی برای تشخیص و پیش آگهی بیماریها از آن استفاده می شود و از دیر باز مورد توجه بشر بویژه دانشمندان بوده است. آزمایش ادرار یکی از قدیمی ترین و شایعترین تستهای آزمایشگاهی موجود است و اطلاعات گسترده ای در مورد بیماریهای کلیه و قسمت تحتانی بیدستگاه ادراری و بیماریهای سیستمیکی که ترکیب ادرار را تغییر می دهند فراهم می کند (7و8) .این آزمایش شامل دو قسمت تجزیه شیمیایی و تجزیه میکروسکوپی است و از نظر ماکروسکوپی فقط رنگ وبو و وزن مخصوص ادرار بررسی می شود. در طب سنتی ایران ادرار فقط از نظر ظاهری بررسی می شود و در آن به رنگ ادرار ، قوام ، بو ، کدورت و صفا ، کف ، کمی یا زیادی حجم و رسوب آن پرداخته می شود و از این طریق به مشکلات کبد و اخلاط حاصل در آن ، کلیه و مثانه و با درجه کمتر قفسه سینه ، مغز ، درد مفاصل ، قلب ، معده و طحال پی می برند (1و2و3و4و5). در این مطالعه با مقایسه این دو آزمایش با یکدیگر مشخص شد این دو روش شباهتهای بسیاری با یکدیگر دارند و استفاده از هر دوی آنها در کنار هم می تواند برای رسیدن سریعتر به تشخیص بیماریها و پاسخ به درمان آنها کمک بزرگی باشد .مواد و روشهاابتدا آخرین یافته های مرتبط با فاکتورهای مهم جهت سنجش در نمونه ادرار از سایتهای معتبر مثل pubmed, science direct, Google scholar استخراج گردید .در کتب مرجع مثل اورولوژی اسمیت، اورولوژی برنر و ارزیابی اورولوژیک بیماران نیز فاکتورهای مورد بررسی در آزمایش تجزیه ادرار فیش برداری شد. همچنین مطالب مرتبط با نحوه نمونه گیری و فاکتورهای ارزیابی ادرار از دیدگاه طب سنتی نیز از متون قدیمی نظیر قانون ، مفرح القلوب ، خلاصه الحکمه و ذخیره خوارزمشاهی جمع آوری شد .یافته هابحث و نتیجه گیریهدف از این مطالعه استخراج پارامترهای مورد ارزیابی در ادرار در طب جدید و طب سنتی و سپس تحلیل و مقایسه آنها بود. لذا یافته های مربوط به هر کدام، از منابع معتبر استخراج شد و به ترتیب مورد ارزیابی قرار می گیرد:1-قوام: قوام یعنی سرعت یا بطوء سیلان (سرعت یا کندی حرکت مایع). قوام یکی از فاکتورهای مهم است که در طب سنتی هنگام ارزیابی ادرار مد نظر قرار داده می شود.حکیم ارزانی، ابن سینا، عقیلی خراسانی و جرجانی ادرار را از نظر قوام به سه نوع تقسیم می کردند:رقیق ، غلیظ ، معتدل. در مقایسه با این یافته، در طب رایج وزن مخصوص یا specific Gravity ادرار اندازه گیری می شود. وزن مخصوص، توانایی کلیه ها در تغلیظ و دفع ادرار را نشان می دهد. هیدراسیون بیمار، سن بالا، وجود گلوکز یا پروتئین در ادرار بر روی آن تاثیر می گذارند. مقدار طبیعی آن 1030-1003 می باشد. (7) پس از مقایسه تعاریف فوق اینطور بنظر می رسد که قوام و وزن مخصوص ادرار می توانند متناظر با یکدیگر در نظر گرفته شوند.2-کدورت و صفا: براساس منابع طب سنتی صفا به این معنی است که اشیا به وضوح از پشت مایع ادرار دیده شوند و کدر خلاف آن است (1و2و3و4و5). در مقایسه، در طب جدید کدورت یا Turbidity مورد بررسی قرار می گیرد. در منابع اشاره شده که ادرار ابری (مجازاً معادل تیره نیز به کار رفته است) یا cloudy می تواند ناشی از وجود فسفات، لکوسیت و باکتری در ادرار باشد. (6و7) دکتر شمسی و همکاران وی طی مقایسه ای که بین عقاید ابن سینا ، جرجانی و رازی با طب مدرن در ارتباط با آزمایش ادرار انجام دادند نیز به همین نتیجه دست پیدا کردند (7). در نتیجه می توان این دو فاکتور را نیز معادل یکدیگر دانست.3-قلت و کثرت: در منابع قدیمی طب ایرانی تعریف حجمی (عددی) برای آن ارائه نشده است و در پزشکی نوین نیز در آزمایش روتین تجزیه ادرار حجم آن اندازه گیری نمی شود مگر در موارد خاص که از طریق جمع آوری ادرار 24 ساعته، کم یا زیاد بودن مقدار آن سنجیده می شود. بر همین اساس حجم کمتر از cc 400 در 24 ساعت را الیگوری و دفع ادرار بیش از cc/kg 50 در شبانه روز را پلی اوری می نامند (7). در کتب مرجع اورولوژی و نفرولوژی، الیگوری و پلی اوری بعنوان علایمی از بیماریهای سیستم ادراری تعریف شده اند ولی در آزمایش تجزیه ادرار امروزی این دو مورد به صورت روتین مورد ارزیابی قرار نمی گیرند. 4-رنگ: در طب سنتی 5 رنگ مختلف وجود دارد که شامل سیاه ، سفید ، زرد ، قرمز و سبز می باشد . هر یک از این رنگها دارای طیف هستند و هر کدام از اجزای هر طیف دلالت بر نوع یا انواع خاصی از اختلالات در سیستمهای درونی بدن دارد که در طب قدیم ارزش تشخیصی بالایی داشته است. در طب جدید هر بیماریی ممکن است تغییری در رنگ ادرار ایجاد کند که در قسمت یافته ها به آنها اشاره شده است؛ اما بطور روتین در آزمایش تجزیه ادرار این رنگ ها بررسی نمی شوند. مثلا رنگ سیاه در طب سنتی، نشانه احتراق شدید است(1و2و3و4و5)، در حالیکه در طب رایج نشانه بیماری آلکاپتونوریا می باشد(6و7). با این تعاریف این گونه به نظر می رسد که بیماری آلکاپتونوریا می تواند تظاهری از احتراق شدید از دیدگاه طب سنتی باشد. همچنین رنگ سفید در طب سنتی به دو نوع ابیض حقیقی (رنگ مشابه شیر) و غیر حقیقی (رنگ مشابه آب) تقسیم می شود که هر دو مورد می توانند بر سردی دلالت کنند(1و2و3و4و5). در طب رایج علت رنگ سفید را وجود پیوری شدید و رقت زیاد می دانند(6و7). رنگ سفیدِ ادرار در هنگام افزایش رقت آن در طب رایج می تواند همان ابیض غیر حقیقی یا رنگ سفید مشابه به رنگ آّب در طب سنتی باشد. در نتیجه به نظر می رسد بین افزایش سردی بدن و افزایش رقت ادرار رابطه مستقیم وجود دارد. تأکید رژیم های جدید بر مصرف حدود 8 تا 10 لیوان آب در روز علیرغم احساس نیاز به مصرف آب یا همان تشنگی، با توضیحات فوق و دانستن اینکه مصرف میزان زیاد آب در روز حجم ادرار را افزایش می دهد می تواند دلیلی بر سرد شدن تدریجی بدن به دنبال مصرف بی رویه آب که مزاجش سرد و تر است، باشد. به همین دلیل در تدابیر خوردن و آشامیدن، بر مصرف بی رویه آب برای حفظ صحت، تأکیدی صورت نگرفته است. رنگ قرمز در منابع طب سنتی، نشانه زیادی خون و افزایش حرارت و یا وجود زخم در مجرای ادرار می باشد (1و3و4و5) و در طب جدید علت آن را وجود هموگلوبین یا میوگلوبین می دانند (6و7). همچنین رنگ زرد هرچه پررنگ تر باشد و به نارنجی میل کند نشانه زیاد شدن حرارت بدن می باشد و برعکس زرد کمرنگ یا تبنی به دلیل سردی و تری مزاج ایجاد می شود. در مقایسه در طب رایج رنگ زرد پررنگ نشانه از دست دادن مایعات و دهیدراته شدن بیمار است و ادرار نارنجی به دلیل وجود پیگمانهای صفراوی در ادرار، مصرف ریفامپین، هپاتیت یا رابدومیولیز می باشد (6و7). شاید بتوان ادعا کرد ابتلا به هپاتیت با ازدیاد حرارت ارتباط دارد یا ریفامپین می تواند حرارت بدن را افزایش دهد؛ البته وجود پیگمانهای صفراوی در ادرار نیز تایید کننده زیادی حرارت می باشند. و اما رنگ سبز در طب سنتی نشانه سردی مزاج یا در نقطه مقابل آن نشانه احتراق شدید (در مورد رنگ کراثی و زنگاری ) می تواند باشد. در طب جدید پیگمانهای صفراوی، عفونت با پسودوموناس یا مصرف دارو می تواند این رنگ را بوجود بیاورد (6و7). شاید مصرف بعضی داروها با سرد کردن بدن منجر به دفع ادرار سبز می گردند و یا در احتراق شدید، پیگانهای صفراوی در ادار دفع خواهند شد.  5-زبد: وجود کف یا حباب هوا در سطح ادرار را زبد می گویند. طبق نظر حکما زبد معتبر زبدی است که بدون تکان دادن ظرف آزمایش ایجاد شود و پس از گذشتن یکساعت از جمع آوری ادرار در سطح ادرار بماند و محو نشود و دلالت بر بر بسیاری نفخ و ریح غلیظ در بدن می کند(1و2و3و4و5). در منابع اورولوژی وجود کف یکی از علایم اصلی پروتئینوری است.دکتر ژانگ در چین، سال 2014 طی مطالعه ای اعلام کرد ادرار کف آلود یکی از علایم مولتیپل میلوما می باشد (9). در تحقیقی که توسط دکتر آتوود و لاپلانته در سال 2007 در اوکلاهامای آمریکا انجام شد نیز به این نتیجه رسیدند که به دنبال مصرف تلاوانسین، ادرار بیمار ممکن است کف آلود شود (10). این پارارمتر در آزمایش ادرار امروزی بطور روتین مورد بررسی قرار نمی گیرد. اما شاید در تحقیقات آینده بتوان اثبات کرد که پروتئینوری با وجود ریاح غلیظ در بدن ارتباط دارد.6-رسوب: منظور از رسوب از دیدگاه طب سنتی، چیزی است که ته ظرف ادرار پس از یک ساعت ته نشین می شود و تنها تا 6 ساعت پس از نمونه گیری ارزش گزارش کردن دارد. این تعریف با مفهوم رسوب از دیدگاه طب رایج که شیء باقیمانده ته ظرف پس از سانتریفوژ کردن نمونه ادرار است، بسیار متفاوت می باشد. بر اساس منابع طب سنتی، رسوب طبیعی سفید رنگ و متخلخل و سبک است و با حرکت دادن سریعاً منبسط و منتشر می گردد و به سرعت ته نشین نمی شود. حکما معتقد بودند رسوب با حجم اندک در افراد لاغر، ورزشکاران و مشاغل سخت دیده می شود و رسوب کثیر المقدار در افراد چاق و کم تحرک دیده می شود . رسوب غیر طبیعی نشانه سوء حال بیمار است و انواع مختلف دارد که شامل خراطی، دشیشی، لحمی، دسمی، مدی، مخاطی، شعری، خمیری، رملی، رمادی، علقی و دموی می باشد. نوع خراطی خود به 5 دسته تقسیم می شود(1و2و3و4و5). قدما هر کدام از انواع رسوب را از جهات متفاوتی مثل کمی و زیادی رسوب، قوام (معتدل و هموار بودن یا نبودن آن)، مکان رسوب (قرار گرفتن آن در بالا، وسط و ته ظرف) ، زمان تشکیل شدن (آیا رسوب به سرعت از ادرار جدا می شود یا نه)،کیفیت مخالطت رسوب با ادرار مورد مشاهده قرار می دادند، چون ارزش تشخیصی بسیاری داشته است. به عنوان مثال رسوبی که در مدت زمان کوتاه از ادرار جدا می شود نشانه نضج خوب و بر عکس آن، نشانه عدم نضج می باشد (1و2و3و4و5). 7-بو: در طب سنتی ادرار دو نوع می باشد: دارای بو و بدون بو. ادرار بودار ممکن است سه نوع بوی متفاوت یعنی ترش ، شیرین ، منتن ( بد بو) داشته باشد. در طب سنتی نداشتن بو بر سردی و سقوط قوت، بوی خیلی کم بر سردی مزاج و ضعف حرارت غریزی، بوی حامض یا ترش بر عفونت، بوی حلو یا شیرین بر غلبه خون، بوی بد بر زخم یا عفونت در مجاری ادرار دلالت می کند(2و3و4و5). در منابع طب رایج ذکر شده که بوی ادرار تازه به علت وجود اسیدهای فرار معطر می باشد. در کتو اسیدوز دیابتی بوی استون و در عفونت دستگاه ادراری بوی بسیار بد که در اثر تجزیه اوره به آمونیاک توسط باکتریها تولید می شود به مشام می رسد. بیمارانی که ادرارشان بوی مدفوع می دهد ممکن است فیستول روده به مثانه داشته باشند. ادرار بیماران مبتلا به بیماری شربت افرا بویی شبیه درخت افرا یا شکر سوخته خواهد داشت. در سیستینوریا و هموسیستینوریا بوی گوگرد، در فنیل کتونوریا بوی موش، در تیروزینمی بویی شبیه کلم یا ماهی و در بوتیریک اسیدمیا یا هگزانوییک اسیدمیا بویی شبیه پای عرق کرده از ادرار استشمام می شود (11). همانطور که ملاحظه می فرمایید بوی بد در طب رایج مشابه طب سنتی به عفونت ارتباط داده شده است. ادرار چرب در طب سنتی نشانه ذوب شدن گوشت (بافتها) و چربی های بدن ناشی از شدت حرارت بدن است و در طب رایج، نشانه ابتلا به سندرم نفروتیک و آمبولی چربی می باشد. این پدیده را شاید بتوان چنین توضیح داد که با فزونی یافتن حرارت در کلیه یا بدن ، شحم یا پیه اطراف کلیه یا سایر اعضا ذوب شده و از طریق ادرار دفع می گردد. همانگونه که ملاحظه فرمودید بررسی ماکروسکوپی ادرار در طب سنتی ایران و بررسی میکروسکوپی آن در پزشکی رایج ، هر کدام می توانند در تشخیص نوعی خاص از بیماری کمک کننده باشند. در نتیجه اگر از هر دو روش در کنار هم استفاده شود هرکدام می تواند مکمل دیگری باشد. همچنین پزشکان می توانند با بررسی دقیق تر یکی از مهمترین مواد دفعی بدن به عملکرد و اختلالات بسیاری از سیستمهای مختلف درونی بیمار پی ببرند و به تشخیص و به تبع آن درمان سریع تر دست یابند که نتیجه آن رضایتمندی بیمار و ارتقای سلامت جامعه و کاهش خطا در تشخیص بیماری ها می باشد.منابع1-ابن سینا ، حسین ، قانون در طب ، اول ، تهران ، مرسل ، اسفند 1386 ، صفحه171-1612-ابن سینا ، حسین، قانون در طب ، دهم ، تهران ، سروش ، 1389 ، 340-3123-عقیلی خراسانی شیرازی ، محمد حسین ، خلاصه الحکمه ، اول ، قم ، اسماعیلیان ، 1385 ، 740-6404-جرجانی ، سید اسماعیل ، ذخیره خوارزمشاهی ، اول ، تهران ، موسسه احیای طب طبیعی ، 290-2525-ارزانی ، محمد اکبر ، مفرح القلوب ، اول ، تهران ، المعی ، 1391 ، 695-5806 -Shamsi M , Haghverdi F, A Brief review of Rhazes, Avicenna , and Jorjani,s view on Diagnosis of Diseases Through urine examination ,Iranian Journal of kidney Diseases ,July 2014, 7 -Brenner M &Rector,s , The Kidney ,9 ,Philadelphia ,Elsevier saunders , 2012,880-892. 8-Vandepitte.J,Verhaegen.J,Basic laboratory procedures in clinical Bacteriology,2th,Geneva,WHO,2003,30-36. 9-Zhang JJ,Hungz X,Ligh chain Multiple Myeloma,clinic features,responses to therapy and survival in along term study,World J of surgical oncology,2014,28.10-Attwood RJ,La plante KL,Telavancin:anovel lipoglycopeptide antimicrobial agent,American Journal of health system pharmacy,2007,nov15,642. فاکتورهاطب سنتی طب رایج توضیحاتزبد(Foamy urine)بسیاری نفخ ، ریح غلیظیکی از علایم اصلی پروتیین اوریمولتیپل میلوما ، از عوارض تلاوانسینتلاوانسین انتی بیوتیکی از دسته گلیکوپپتیدها  رنگ :سیاه سفید    قرمز  احتراق به افراط ،جمود اخلاطحمیات سوداوی1-حقیقی : نضج ماده ، ذوبان اعضای اصلی ، ذوبان شحم و سمین2-غیر حقیقی : برودت و عدم نضجسده ناکامل در مجاری بول  زیادی خون وحرارت آلکاپتونوریا حجم زیاد ادرار و غلظت کم ، پیوری شدید فسفاتوری شدید ، پروتیین اوری شدید   هموگلوبین ، میوگلوبین ، داروها غذاهاصورتی کمرنگ : خوردن گوشت به دنبال جراحی معده در اشخاص خیلی چاق زرد :تبنی اترجیاشقرنارینارنجی زعفرانی سبز : فستقیآسمانجونینیلجیکراثیزنگاری سوء هضم ، بلغم رقیق ، سردی و تری مزاج طبیعیزیادی حرارت    برودت مزاج احتراق زیاداحتراق خیلی شدید    زرد پررنگ : از دست دادن مایعاتوجود پیگمانهای صفراوی ، مصرف ریفامپین ، ویتامین ب زیاد ، فنازوپیریدیننارنجی پررنگ تا قهوه ای : هپاتیت ، رابدو میولیزمصرف دارو ، عفونت با پسودومناسپیگمانهای صفراوی   فاکتورها طب سنتی طب رایجتوضیحاتبو :1-بدون بو2-با بو :قلیل الرایحه حامضحلومنتن سردی ، سقوط قوت سردی مزاج ،ضعف حرارت غریزی عفن شدن ماده سردغلبه خونقرحه مجاری یا عفونت  Other cell سلولهای اپیتلیالی اسکواموسبندرت پاتولوژیکfat  سندرم نفروتیک ، سندرمهای مغز استخوان ، آمبولی چربیاغلب پاتولوژیکcast بیماری گلومرولی ،نفریت ،آسیب توبولیاغلب اطلاعات مفید می دهدCristal &other elements غلظت ادرار ، اسیدی بودن ادراربندرت پاتولوژیکمیکروارگانیسم: باکتری ، قارچ ، پارازیت اگر همراه با WBC باشد به معنی عفونت استاغلب ناشی از آلودگی استPH 1-قلیایی : استفراغ ، عفونت با ارگانیسمهای اوره از مثبت2-اسیدی : اسیدوز متابولیک ، خوردن زیاد گوشت بیلیروبین و اوروبیلینوژن در ایکتر انسدادی و یرقان ناشی از آسیب سلول کبدی مثبت است لکوسیت استراز و نیتریت جهت تشخیص UTI گلوکز اسکرین دیابت کتون: استون و استواستات در کتواسیدوز دیابتی و الکلی مثبت است هموگلوبین و میوگلوبین همولیز و رابدومیولیز پروتیین صدمه به توبولها ، تولید زیاد پروتیین در پلاسما130-30NL: گلبول سفید آلودگی ، عفونت گلبول قرمز نفروپاتی ، بدخیمی ، تروما ، التهاب ، اختلال انعقادی ، عروق کلیه