مبانی و شاخص های علم سنجی

مبانی و شاخص های علم سنجی

اسلاید 1: به نام او

اسلاید 2: مبانی و شاخص های علم سنجیدکتر فیروزه زارع فراشبندیاز:گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی اصفهان

اسلاید 3: چه خواهیم گفت؟تعریف علم سنجی معرفی شاخص های علم سنجیشاخص های سنتیشاخص های جدیدشاخص های خاص و بومیآسیب شناسی علم سنجی و شاخص های آن

اسلاید 4: علم سنجی چیست؟ مطالعه اندازه گیری پیشرفت های علم و فناوری (اگه و روسو، 1990).دانش اندازه گیری علم (بوکشتاین، 1995).یافته های پژوهشی در مورد جنبه های کمّی و ویژگی های علم (انتشارات الزویر).مطالعه کمّی و ریاضی علم و فناوری (دیوداتو، 1994).بررسی جنبه های کمّی علم به عنوان یک رشته یا یک فعالیت اقتصادی (تیگ- ساتکلیف، 1992).

اسلاید 5: علم سنجی در یک کلامعلم سنجی عبارت است از تجزیه و تحلیل کمّی و تا حد امکان کیفی فرایند تولید، توزیع واستفاده از اطلاعات علمی و عوامل مؤثر بر آنبه منظور: برنامه ریزی، سیاست گذاری و آینده نگری علمی و پژوهشی در ابعاد فردی، گروهی، سازمانی، ملی و بین المللی.

اسلاید 6: معرفی شاخص های علم سنجیشاخص های سنتی علم سنجیشاخص های جدید علم سنجی شاخص های خاص و بومی

اسلاید 7: 1. شاخص های سنتی علم سنجیشاخص های سنتی علم سنجی که بیشتر به شاخص های تحلیل استنادی معروف هستند، عبارتند از: ضریب تأثیر مجلات (Journal Impact Factor= JIF)، ضریب تأثیر رشته (Discipline Impact Factor= DIF)، شاخص فوریت (Immediacy Index) نیم عمر متون یا کهنگی متون (Literature Obsolescence).

اسلاید 8: ضریب تأثیر مجلات (IF)یکی از رایج ترین شاخص های سنتی تحلیل استنادی و علم سنجی است که با عناوین دیگری هم شناخته می شود:ضریب تأثیر مجلات (Journal Impact Factor)، نفوذ مجلات (Journal Influence)، نرخ استناد (Citation Rate)، تأثیر (Impact)نخستین بار توسط گارفیلد (1955) برای مطالعه میزان تأثیرگذاری یک مجله در رابطه با مجلات دیگر و شاخص اندازه گیری انتشارات علمی مطرح شد. اما استفاده از اصطلاح ضریب تأثیر برای نخستین بار برای کمّی سازی انتشارات نمایه استنادی علوم (Sciences Citation Index = SCI) در سال 1963 صورت گرفت. یادآوری: نمایه مذکور یکی از مهم ترین تولیدات مؤسسه اطلاعات علمی (ISI) است.

اسلاید 9: دلایل استفاده از ضریب تأثیرمدیریت مجلات: در ابتدا تنها برای مدیریت مجلات و تصمیم گیری در خصوص ورود فهرست مندرجات مجلات معتبر در فهرست مندرجات جاری (Current Content) طراحی شده بود نه برای سنجش اعتبار تمامی آثار انتشاراتی، پژوهشی و پدیدآورندگان آنها. مطالعه میزان تأثیرگذاری یک مجله در رابطه با مجلات دیگر، کمّی سازی انتشارات نمایه استنادی علوم (SCI)، امروزه از این شاخص در موارد مختلفی مانند رتبه بندی و ارزیابی کشورها، دانشگاهها و دانشمندان هم استفاده می شود. یکی از دلایل استفاده از این شاخص، دسترس پذیری آسان داده های مورد نیاز برای محاسبات مربوط به آن است.

اسلاید 10: نحوه محاسبه ضریب تأثیرضریب تأثیر نسبت بین تعداد استنادهای دریافتی به مقالات انتشار یافته در طول یک دوره زمانی خاص است. گارفیلد این دوره زمانی را دو سال در نظر گرفته است.چرا که تجربه نشان داده است که حدود 20% از کل مراجع (رفرنس ها) به انتشارات دو سال قبل صورت می گیرد.

اسلاید 11: مثالاگر به مقالات منتشره در مجله فصلنامه کتاب، 192 استناد در سال 1389، و 198 استناد در سال 1390صورت گرفته باشد،و تعداد مقالات منتشره در این مجله در سال اول 19 و در سال دوم 20 مقاله باشد، ضریب تأثیر آن طبق فرمول فوق، 10 خواهد بود (390 بخش بر 39). بدین ترتیب، رتبه بندی مجلات بر اساس ضریب تأثیر آن ها صورت می گیرد. یعنی هر چه ضریب تأثیر یک مجله بیشتر باشد، میزان تأثیرگذاری و استفاده از آن در مرتبه بالاتری قرار می­گیرد.

اسلاید 12: ضریب تأثیر رشته (DIF)ضریب تأثیر رشته توسط هیرست (Hirst) در سال 1978 معرفی شد.هدف آن: مطالعه اهمیت مجلات هسته در یک رشته علمی در این روش تعداد اندکی از مجلات که ضریب تأثیر بالایی در یک رشته دارند، شناسایی می­شوند. در واقع اندازه گیری تعداد دفعاتی است که یک مقاله در یک مجله از مقالات هسته مورد نظر مورد استناد قرار می گیرد.

اسلاید 13: نحوه محاسبه ضریب تأثیر رشتهروش محاسبه آن شبیه به محاسبه ضریب تأثیر مجلات است.در این روش هم معمولاً یک دوره دو ساله در نظر گرفته می­شود.در سنجش این ضریب: ابتدا تعدادی از مجلاتی که اهمیت آن­ها در رشته شناخته شده است، انتخاب می­شوند. سپس مجلات دیگر در همین حوزه را که اهمیت و اعتبار آن­ها روشن نیست به این تعداد می افزایند. درمرحله سوم، ضریب تأثیر رشته این دو گروه از مجلات به منظور تعیین مجلات هسته محاسبه می­شوند.

اسلاید 14: فرمول ضریب تأثیر رشته

اسلاید 15: مثالاگر مجله (الف) در دو سال متوالی، تعداد 20 مقاله منتشر کرده باشد که به این 20 مقاله، در این دوره زمانی 15 استناد تعلق گرفته باشد، و مجله (ب) هم در دو سال متوالی، 20 مقاله منتشر کرده باشد اما در این دوره زمانی 50 استناد به مقالات آن تعلق گرفته باشد، و مجله (ج)، 240 مقاله را منتشر کرده باشد که در این بازه زمانی تعداد 300 استناد به آن ها صورت گرفته باشد، ضریب تأثیر رشته این سه مجله در دوره زمانی مذکور به ترتیب زیر خواهد بود:مجله الف) 75/0= 20÷ 15مجله ب) 5/2= 20÷ 50مجله ج) 25/1= 240÷ 300

اسلاید 16: شاخص فوریتشاخص فوریت به منظور تعیین سرعت استناد مقالات یک مجله و با روشی شبیه ضریب تأثیر مجلات محاسبه می­شود:

اسلاید 17: مثالاگر تعداد 100 استناد به مقالات فصلنامه کتاب صورت گرفته باشد، و تعداد مقالات منتشره آن در همان سال 20 مقاله باشد، شاخص فوریت این مجله 5 می­شود. شاخص فوریت از شاخص­های ویژه استناد است که نشریه گزارش­های استنادی مجلات(JCR) به طور منظم آن را منتشر می­کند. از آن­جایی که برخی از شرایط فنی نظیر تأخیر در انتشار، فراوانی انتشار، سرعت فهرست کردن و ... بر اهمیت و ارزش این شاخص اثر می­گذارند، اهمیت آن به طور معناداری از ضریب تأثیر مجلات کم­تر است.

اسلاید 18: شاخص نیم عمر یا قاعده کهنگی متونشاخص نیم عمر، نقش زمان را در بهره­وری از اطلاعات روشن می­کند. نشان می­دهد که با گذشت زمان از میزان سودمندی مقالات و کتابها کم می­شود.یادآوری: در فیزیک هسته­ای مفهوم نیم­ عمر به مدت زمان زوال نیمی از ماده رادیواکتیو اطلاق می­شود. با وام­گیری از علم فیزیک، منظور از نیم عمر متون علمی: مدت زمانی است که در خلال آن نیمی از متون استنادکننده به متون علمی مورد استناد در حوزه­های علمی مورد نظر منتشر شده است.

اسلاید 19: شاخص نیم عمر یا قاعده کهنگی متون (ادامه)به عبارت دیگر، نیم عمر عبارت است از مدت زمانی که در طول آن نصف ارجاعات یک مجله منتشر شده­اند.مطالعات نشان می­دهد که نیمی از ازجاعات (استنادها) مقالات تازه چاپ شده در دو سال اخیر، به نوشته­های همان سال برمی­گردد. بعد از مدت ده یا پانزده سال (بسته به موضوع) مقالات رشته­های مختلف، سودمندی خود را به عنوان منبع مورد استناد از دست می­دهند. با کمک مطالعات کهنگی، نیم عمر استنادها محاسبه می­شود:علوم که بیشتر جنبه نظری دارند (مانند ریاضیات) دارای نیم عمر طولانی و علومی که به مباحث نوین، روزآمدی و فناوری وابستگی دارند (مانند پزشکی) دارای نیم عمر کوتاهی هستند. مطالعات کهنگی و نیم عمر در مدیریت مجموعه منابع اطلاعاتی و توسعه خدمات اطلاعاتی مناسب به کاربران کاربرد دارد.

اسلاید 20: شاخص های جدیدشاخص هرششاخص جیشاخص وای ارزش متیو

اسلاید 21: شاخص هرش (Hirsch Index) یکی از جدیدترین این شاخص هاست که به لحاظ سادگی، سهولت کاربرد، و داشتن مزایای متعدد نسبت به سایر روشها در دستیابی به یک عدد معین مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.این شاخص در سال 2005 توسط هرش (استاد فیزیک دانشگاه کالیفرنیا) به عنوان شاخصی برای سنجش برونداد علمی- پژوهشی پژوهشگران به صورت انفرادی ابداع شد. شاخص اچ به این پرسش پاسخ می­دهد که هر یک از پژوهشگران به تنهایی چه نقشی در پیشبرد و گسترش مرزهای علوم در حوزه­های مختلف دانش بشری دارند؟

اسلاید 22: شاخص هرش (ادامه)شاخص H تنها مقالاتی را شامل می­شود که تعداد استناد به هر یک از آنها برابر با H یا بیشتر از آن است، بنابراین شاخص متعادل­تری است. شاخص H یک پژوهشگر، شامل H تعداد از مقالات اوست که به هر کدام از آنها حداقل H بار استناد شده باشد. برای مثال اگر یک نویسنده، 6 مقاله داشته باشد که به هر یک دست کم 6 بار استناد شده باشد، شاخص H آن نویسنده، 6 خواهد بود. اگر تعداد مقالات آن نویسنده، بیشتر از 6 ولی تعداد استنادها کمتر از 6 باشد، در شاخص H وی تأثیری نخواهد داشت. بدیهی است هر چه عدد H بزرگتر باشد، نشان از توان علمی و تأثیرگذاری بیشتر یک پژوهشگر بر علم خواهد بود.

اسلاید 23: نحوه محاسبه شاخص هرششاخص H با استفاده از شمارش استنادها به حاصل کار یک پژوهشگر در طول حیات وی امتیاز می­دهد. برای به دست آوردن عدد H، پس از انجام جستجو، باید مقالات را بر حسب استناد به ترتیب نزولی مرتب کرد و شماره مقاله را با تعداد استنادها مقایسه نمود تا تعداد استناد مساوی یا بیشتر از شماره مقاله باشد. شماره آن مقاله، نشان­دهنده عدد H نویسنده است.

اسلاید 24: مثالاز آن­جایی که از مقاله ششم به بعد، تعداد استنادها 6 یا بیشتر از 6 است، شاخص H این پژوهشگر فرضی برابر با عدد 6 می­باشد. یعنی فقط 6 مقاله از این پژوهشگر بیشتر یا مساوی 6 استناد دریافت کرده است.اندازه­گیری دقیق شاخص H به جامعیت پایگاه اطلاعاتی مورد جستجو بستگی دارد. به طوری که شاخص H به دست آمده از پایگاه مختلف اسکوپوس، گوگل اسکالر و وب آوساینس یکسان نیست. معتبرترین و مهمترین منبع برای به دست آوردن شاخص H پایگاه اطلاعاتی Thomson ISI Web of Science است و امکان اندازه­گیری خودکار این شاخص را نیز فراهم آورده است. شاخص H علاوه بر مقایسه نویسندگان، برای مقایسه مؤسسات، دانشگاهها و حتی کشورها نیز استفاده می­شود، اما بایستی برای چنین مقایسه­هایی به عوامل گوناگون اثرگذار بر این مقیاس توجه کرد.

اسلاید 25: شاخص جی (g Index)توسط لئو اگه برای اندازه­گیری کمّی برونداد علمی پژوهشگران علم فیزیک و سایر پژوهشگران پیشنهاد شده است. اگه برای اصلاح و بهبود شاخص H، شاخص جی را پیشنهاد نمود. یکی از مهمترین ایرادهای شاخص H این است که هر چند در امتیازدهی به مجموعه فعالیتهای علمی یک فرد، مجله، دانشگاه و کشور، کم استناد بودن یک مقاله بر رتبه آن تأثیری ندارد، اما به همان نسبت هم این شاخص به مقاله­های پراستناد بی­اعتناست و این قبیل مقالات بر شاخص H پژوهشگر تأثیر قابل توجهی ندارد.

اسلاید 26: شاخص جی (ادامه)شاخص جی با استفاده از مجذور تعداد مقالات و مقایسه آن با مجموع استنادها در محاسبات، در واقع مقاله­های پراستناد یک پژوهشگر را برجسته­تر می­کند.شاخص جی بالاترین تعداد (g) مقالات است که 2 بار یا بیشتر به آن استناد شده باشد. این شاخص با استفاده از ضرایب خود، سعی دارد تا از تأثیر مقاله­های پراستناد و کم­استناد بر نتیجه­گیری بکاهد و یکی از نواقص شاخص H را برطرف نماید.

اسلاید 27: شاخص وایشاخص وای توسط بولن، رودریگز و سمپل در سال 2006پیشنهاد شده است.سعی دارد با در نظر گرفتن کیفیت و کمیّت، نقاط ضعف دیگر شاخص ها را برطرف نماید. بدین منظور، از عامل تأثیر به عنوان شاخص کمّی و معادل مقبولیت و از رتبه بر اساس وزن یا رتبه پیچ (Page Rank) به عنوان شاخص کیفی و عامل ارزش استفاده می­کند. شاخص وای، حاصل ضرب عامل تأثیر در رتبه پیچ و در واقع حاصل ضرب کمیّت در کیفیت است و سعی دارد سنجش اعتبار علمی را تا حد امکان کیفی کند.

اسلاید 28: ارزش متیویکی از شاخصهای جدید علم­سنجی است که توسط موییج در سال 2006 معرفی شد. در واقع شکل اصلاح شده ضریب تأثیر است که آن را در یک دوره پنج ساله و در موضوعی خاص محاسبه می­کند. نحوه محاسبه آن تقسیم تعداد استنادها به مقاله­های یک مجله در یک دوره پنج ساله بر تعداد مقاله­های همان مجله در همان دوره زمانی است که عدد حاصل را با همین نسبت­ها در کل حوزه مورد پژوهش اندازه­گیری می­نماید.

اسلاید 29: مثالاگر تعداد استنادها به مقالات یک مجله در یک حوزه موضوعی خاص در یک دوره پنج ساله، A؛ تعداد کل مقالات منتشره در همان مجله در همین دوره پنج ساله، B؛ تعداد کل استنادهای دریافت شده در آن حوزه موضوعی خاص، C؛ و تعداد کل مقالات این حوزه را D بنامیم، ارزش متیو عبارت خواهد بود از:

اسلاید 30: شاخص های خاص و بومیامروزه ارزشیابی تولیدات علمی، مجلات، دانشمندان و ... به یک ضرورت تبدیل شده است و حتی از ملزومات توسعه دانش به حساب می آید. با توجه به نواقص شاخص­های موجود و به عنوان مکمل آنها، تعدادی از کشورهای پیشرفته، جهت ارزشیابی و مدیریت علم، پژوهش و فناوری در کشور خود بر اساس شرایط خاص خود، سیاستهایی را تعیین کرده و شاخص­های خاصی را تدوین نموده­اند:ارزشیابی پژوهشی انگلستان (Research Assessment Exercise= RAE) شاخص کرون (Crown Indicator) شاخص z (Citation Z Score)

اسلاید 31: شاخص های خاص و بومی (ادامه)ارزشیابی پژوهشی انگلستان (RAE): هر چهار سال یک بار شاخص­های خود را منتشر می­کند. از مهمترین مؤلفه­های ارزشیابی آن انتشارات دانشگاهها و بروندادهای پژوهشی استادان (به ویژه مقالات) دانشگاه است. شاخص کرون (Crown Indicator): مزیت آن امکان بررسی یک پژوهشگر، گروه یا مؤسسه پژوهشی، در دوره­ای معین، در موضوعی خاص و در نوع خاصی از منابع (مقاله، کنفرانس، و ...) است. محاسبات آن بر مبنای تعداد استنادهاست و منبع استخراج استنادها وبگاه علوم (WOS) است (در هلند). شاخص z (Citation Z Score): بر مبنای شاخص کراون است و امکان ارزشیابی و مقایسه بر اساس دوره زمانی، موضوع و نوع مقالات در آن وجود دارد. از دقت بالایی نسبت به سایر شاخص­ها برخوردار می­باشد (در سوئد).

اسلاید 32: آیا ما نیازمند یک شاخص بومی در کشور خود هستیم؟؟

اسلاید 33: آسیب شناسی علم سنجی و شاخص های آنبرخی معتقدند که IF نمی تواند تأثیر واقعی مجلات را نشان دهد. چرا که برخی از مجلات کم حجم­تر هستند و تعداد مقالات کمتری را در هر سال منتشر می کنند. به این ترتیب در مقایسه با مجله ای که تعداد مقالات بیشتری را در سال منتشر می­کند (مخرج کسر در فرمول فوق) در ظاهر ضریب تأثیر بالاتری کسب می­کنند. برای رفع این نقص و نواقص دیگری از این دست که به حوزه علم سنجی وارد است، برخی انواع دیگری از ضرایب تأثیر مانند ضریب تأثیر مؤلف، ضریب تأثیر مورد انتظار، ضریب تأثیر رشته و ... را پیشنهاد کرده اند.

اسلاید 34: آسیب شناسی علم سنجی و شاخص های آن (ادامه)به منظور رفع ایرادات سنجه ضریب تأثیر مجلات و ایجاد بهبود و تعدیل در آن، معیارهای دیگری عرضه شده است:ضریب اعتبار (Prestige Factor)،ضریب تأثیر برابر (Equivalent Impact Factor)، ضریب مرور (Review Factor)، شاخص مرور (Review Index)، شاخص تعامل (Interaction Index)، شاخص انتشارات (Publication Index) مقیاس وزن نفوذ (Influence Weight) ضریب تأثیر وزنی (Weighted Impact Factor)یادآوری می­شود که بنای تمامی این شاخص­ها به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر اساس تعداد استنادهاست.

اسلاید 35: آسیب شناسی علم سنجی و شاخص های آن (ادامه)در یک جمع­بندی نهایی می­توان نتیجه گرفت که: درباره ابعاد مثبت و منفی ضریب تأثیر مجلات (IF) و روش محاسبه آن، نقدهای بسیاری صورت گرفته است. اما همان­طور که گارفیلد (مبدع این ضریب) می­گوید: ضریب تأثیر ابزار کاملی برای سنجش کیفیت مقاله نیست، ولی در حال حاضر، مورد بهتری وجود ندارد و مهم­تر این که این ابزار هم­اکنون در دست ماست. بنابراین بایستی توجه داشت که ضریب تأثیر به عنوان یک ابزار کنترل کتابشناختی، قدرت توجیهی محدودی دارد و به کارگیری و استفاده درست از آن مستلزم آگاهی از تمام نواقص و محدودیت­های آن است.

اسلاید 36: آسیب شناسی علم سنجی در یک کلامضریب تأثیر تنها: یک شاخص غیرمستقیم در سنجش کیفیت پژوهش است، و برای نتایج دقیق­تر بایستی در کنار ابزارهای سنجش مکمل و توجه به ابعاد کیفی به کار رود.

اسلاید 37: مروری بر آن چه گفتیم:در این مختصر تلاش شد تا:علم سنجی تعریف شود،شاخص های سنتی، جدید و بومی آن معرفی شوند،آسیب شناسی علم سنجی شرح داده شود.

اسلاید 38: سيستم عامل