مساجد در معماری اسلامی

مساجد در معماری اسلامی

اسلاید 1: مسجد

اسلاید 2:

اسلاید 3:

اسلاید 4: شد (چنانکه نیای نامدارش ابراهیم (ع) در ساختمان خانه خدا کرده بود که به گفته میبدیاسمعیل ساخت (مصالح) بردست پدر می نهاد و وی (ابراهیم) ساخت ها بر هم می آنبود .... ). پهنا و دانائی شبستان پیش از آن بود که فرد های چربین بتوانند آسان آنرا یکسره و دیوار به دیوار بپوشانند و ستونی با دیرکی از تنه خرما نی خشکیده در میان آن بر پای ساختند و فرسبها و تیرها و تیرچه ها را (که گمان می رود آنها نیز از خرما پن یا شاید از بده یا غربه ، سپیدار و کبودار، که نزدیکیهای مدینه کم و بیش می رویند بوده است) بر آن نهادند و روی آنها را بجای قدره (دوخ و بوریای ویژه پوشش) با شوره نی و پیژر آنگاه با پوست چهار پایان پوشاندند و بدینگونه خانه خدا بسیار آشنا و همانند خانه بندگان خدا ساخته شد و همین آموزشی آسمانی و بسیار ارجمند برای هنرمندان مسلمان بود که بتوانند از ساختمایه های بوم آورد و ایدری (چیزی که در جای ساختمان به دست می آید ) بهره گیری و به هر چه که در دسترسی دارند بسنده کنند و پیرامون نوآوری های بیهوده نگردند (و دیدیم که چنین هم کردند ) ،پروردگار جهان فرموده است «والله جعل لكم من بيوتكم سكنا و جعل لكم من جلود الانعام بيونة تستحقونها يوم ظنكم و بوم اقامتكم و من اصوافها و او بارها و اشعارها اثاثة و متاعة الى حين» .(النحل ۸۲) در کنار شیسان زیستگاه ساده و بی پیرایه ای برای یاران پاکباز و مسالوکان تهیدست که یکدم بر دوری پیامبر خدا شکیبا نبودند ساخته شد و پیشگاه سرگشاده شبستان نیز همواره و یا دارویی کوتاه از کوچه و گذری که پیرامون مسجد می گشت جدا گردید.همین ساختمان مردم و از روی پیرایه چند سالی پس از پایان کار (شاید کمتر از تیم صده) در سرزمینی بسیار دور از مدينه ، برگیره معماری نو مسلمان شد که بهره با فهرج (یکی از چهار شهر آن روز یزد )

اسلاید 5: با بهره گیری از آنچه که در دسترس داشت خدا خانه ای برای همشهریان خود بنیاد کرد که خوشبختانه تاکنون از آسیب ویرانی و دستکاری در کنار مانده است. این مسجد ساده اما با شکوه دارای شبستانی است با پنج کوچه (دهانه) و یک رده پیلیا (ستون و جرزسنبر) و چهار ایوانچه با جفته و دو راهرو کناری که ایوانچه ها را به شبستان می پیوندد و سرپوشیده های آن گرد سرایی کوچک سرگشاده را گرفته و دو گرمخانه (شبستان زمستانی) کشیده که هر دو به راهروها پیوسته و دربندی که در ایگاه مسجد است و در کنار آن (و جدا از ساختمان مسجد ) سرای کوچکی است که شاید برای پیشنماز یا نگهبان ساخته شده باشد (این سرا دستکاری شده و چهره نخستین خود را ندارد). پیرامون مسجد کوچه و گذر و ساباط میدانچه است و ساختمان دیگری به آن نچسبیده است.دیوار مسجد مدینه از سنگ لاسه و آسمانه آن تیرپوش بوده اما در فهرج که ته سنگی و نه چوبی در دسترس بوده نا گزیر دیوارهای مسجدش از چینه و خشت خام پوشش آن سغ (طاق پوش) می باشد و جز در ليه رخام خشت پخته در آن بکار نرفته است. پوشش کوچه های شبستان ، طاق آهنگ پاییز تند و چغد های زیر آن بپز کند و ایوانچه ها (چفته ها) گنه پوش (نیم گنبد) و کف شبستان بجای خشت پخته لوپينهه است. در معماری ایرانی هر گاه چند کوچه طاق پوش در کنار هم جای می گیرد دهانه کوچه میانی یا میان وار بیش از کوچه های دیگر است و از دهانه بروارها یا کوچه های دیگر کم کم کاسته می شود و کوچه کناری که طاق آن روی دیوار پرت (دیواری که پشت آن آزاد است) می نشیند کمترین دهانه را دارد، تا از رانش طاق کم کم کاسته شود و دیوار، پرت را نیاندازد، ناگزبر نمای میان وار که بر روی سرای سرگشاده باز می شود پر دهانه تر و بلند تر می شود و از مردم واری آن می کاهد.

اسلاید 6: معمار هنرمند مسجد فهرج برای پیشگیری از این کاستی در کنار دو جرز میانوار پیلک های نغزی افزوده تا دهانه ها یکسان نماید این نغز کاری یکصد سال پس از آن در تاریخانه دامغان رها شده) کار بهره گیری از ساختمایه های بوم آورد در این مسجد بدانجا کشیده است که بجای گاه در کاهگل (که شاید در فهرج کمیاب بوده) ژار (خارشتر آدور) آسیا شده بکار برده اند و همین کار اندودها را از آسیب موریانه برکنار داشته است.اینکه نخست از مسجد جامع فهرج یاد کردیم از اینرو است که از آغاز برای مسجد ساخته شده و دستکاری و کست افزود چشمگیری در آن نشده که چهره نخستین را دگرگون کند و گرنه در شهرهای دیگر ایران که مردمش بیش از فهرجيان به دین خدا گرویده اند ناگزیر از ساختمانهای پا برجا (یا نیمه ویرانی که بازسازی شده برای نماز و نیایش پروردگار یکتا بهره گرفته اند، مثل مسجد یزد خواست ، جامع بروجرد ، مسجد تبریزاین مسجد تنها ششصد تن نماز گزار را پذیرا می شده با نگرشی ژرف به شیوه ساختمانی آن روزگار (با پیلاها و دیوارهای ستبر و دهانه های کم پهنای سرپوشیده) باز هم در می یابیم ساختمان و بنیادی شگرف بوده که پیش از آن مانند نداشته است. در آن روزگار نه تنها در نیشابور که در بیشتر شهرها و شهرک ها و روستاهای نام آور ایران مسجدهایی چون مسجد ابومسلم (شاید هم به دستور وی) با اندازه های کوچکتر بنیاد شد که نشان آنها را در جامع ساوه ، ابرفر، یزد (که شادروان ماکسیم سیر و پیش از ویرانی آنرا بازنگاری کرده) نایین و میبد می بینیم و تهرنگ برخی از آنها پس از کاوشهای باستان شناسی در اصفهان وارد ستان و شهرهای دیگر نیز بدست آمده است.

اسلاید 7: در سده سوم تا چهارم و آغاز سده پنجم هجری بیشتر مسجد های ایران به همین شیوه بنیاد می شده اما هر روز بر زیبایی و تغزی آن می افزوده اند تا به روزگار آل کاگویه که نغز کاری به والاترین پایه خود می رسد (شیستانهای جامع اصفهان به روزگار آل بویه و آل کاگویه) و سختی گزاف نیست اگر بگوییم هرگز دیگر هنر ما بدان پایگاه والا دست نیافته است. در همان روزگار در برخی شهرها و روستا ها مسجد های کوشکی (با گنبد خانه تک) نیز بنیاد می شده که نام آورترین آنها جامع بروجرد است.میگویند به روزگار بود لف عجلی ، وزیراوحمو په بن علی آتشگاه بروجرد را باز - پیرابی و مسجد کرده است اما با نگاهی به نمای دیوارهای گنید خانه آن (که در پایین به آجرهای تازه ، نما سازی شده و آجرهای پک ارشی کهنه در بالا و روی آنها بکار رفته) می توان گفت که بی گمان ساختمان آتشکده ویران یا نیمه ویران بوده و حمويه با بهره گیری از مصالح آماده که پیرامون آن ریخته بوده بر روی شالوده استوار سنگچین آن، مسجد را از نو بنياد کرده است.از سده پنجم هجری کم کم گنبد خانه در کنار مسجد شبستانی و پیشتر در پشت ایوان با پیشان بنیاد می شود که گاه گسیخته و گاه پیوسته بوده استخواجه نظام الملک چند چشمه از ستاوند های شبستان جامع اصفهان (و شاید هم صفه صاحب) را برمی دارد و بجای آن گنبد خانه ای می سازد و در همان روزگار تاج الملک فیروزان شیرازی (که با او هم چشمی و ستیز داشته ) روبروی در گاه مسجد ،

اسلاید 8: گنبد خانه دیگری بنیاد می کند که هیچکدام از این دو هنوز اندام پیوسته مسجد بشمار نمی رفته است اما پیشان با ایران پیش از آن جای ویژه خود را در مسجد گرفته بود. چنانکه می دانیم در همین مسجد صاحب بن عباد (در سده چهارم ) میانوار شبستان بزرگ را بازسازی با بازپیرایی کرده و چهره پیشان بدان داده است که تا امروز هم با اینکه دیگر چیزی از آن بر جای نمانده ) به صفه صاحب نامور استدوستان گرامی و ارجمند نگارنده (آقایان مهندس شیرازی و مهندس دانشدوست) که هر دو از پژوهشگران ژرف نگر ما بشمار می آیند، در جامع اردستان و جامع فردوس پیله های چهار پری یافته اند که طاق سنگین پیشان بر آنها می نشسته و نشان می دهد که پیش از سده پنجم دست کم پیشان بزرگ، جای خود را در مسجد های ایران باز کرده ، اگر چه هنوز نشانی از سه ایوان دیگر مانند مسجد چهار ایوانی) در مسجدهای کهن نیافته ایم. گمان کرده اند که مسجد جامع زواره کهن ترین مسجدی است که از آغاز به گونه چهار ایوانی بنیاد شده اما با بازدید سردابه ای کهن که زیر راسته در آیگاه آن است (و بسپار به سردابه مسجد سر کوچه محمدیه پایین می ماند دشوار می توانیم آنرا بپذیریم.

اسلاید 9: نشان مسجد دو ایوانی را بی هیچ گفتگو از سده هفتم در دست داریم و خوشبختانه | دو ایوان مسجد روزن هنوز بر پای است و پس از آن مسجد فریومد را می بینیم که دو ایوانی ساخته شده و شگفتا که اینگونه مسجد تنها در استان خراسان دیده می شود و اگر در استانهای دیگر هم باشد در آغاز چنین نبوده، در پی دستکاریها و کست افزوده های تازه چنین چهره ای به خود گرفته است، چنانکه بیشتر مسجد های چهار ایوانی امروز هم مانند جامع اصفهان و مسجد نوشیراز از آغاز شبستانی بوده که چند دهانه از شبستانهای چهار بر آنرا برداشته و بجای آن ایران ساخته اند. به همین گونه در مسجد جامع ساوه دو ایوان پدید آمده که (روبروی هم نیست) و روبروی پیشان مسجد علویان نابین ایرانی کمر پوش (دو اشکوبه ) ساخته اند که گمان می رود بنیاد آن کهن باشد و در سده هشتم (همزمان با کمر پوشهای شبستان) دو اشکوبه شده است. مسجد جامع سمنان یک ایران در پیش گنبد خانه | دارد که پیش از سده هفتم روبروی شبستان کهن تر (ابوحرب بختيار ممدوح منوچهری) ساخته شده است اما مسجد جامع یزد هم (بخشی را که میرركن الدين در سده هشتم بنیاد کرده) بازیک ایرانی است با اینکه بیشتر مسجد های هم زمان آن (یا نزدیکتر به زمان بنیاد آن) چون مسجد جامع ورامین چهار ایوانی است.مسجد یک ایرانی تا یکی دو سده پیش ساخته می شده ، چنانکه مسجد جامع رجبعلی در خونگاه و مسجد جامع تهران نیز چنین است. روبروی پیشان هر دو مسجد بجای ایوان ، شبستانی تابستانی در زیر زمین و روی آن مهتابی ساخته اند که شاید یادگاری از مسجد های کهن ری باشد که بدبختانه هیچ تشان و آگاهی از آنها در دست نداریم.