مسجد جامع ورامین

مسجد جامع ورامین

اسلاید 1: 1تعریف مسجد و نقش آن در جامعه اسلامی معنای لغوی مسجد برگرفته از سجود است به معنای محل سجده و در اصطلاح به مکانی اطلاق میشود که جایگاه عبادت است در برابر حقمسجد بایستی در مکانی باشد که زمینش از هر گونه نا پاکی و پلیدی مصون باشد و محلی هم برای عبادت است و هم برای یکپارچگی امتآشنایی با مسجد جامع ورامینمسجد جامع ورامین در تهران و در شهرستان ورامین قرار دارد و یکی از قدیمی ترین ساختمان های شهر ورامین است. ساختن مسجد در دوره سلطان محمد خدابنده آغاز و در دوره پسرش به پایان رسیده است. گچبری های این بنا از زیباترین نمونه های گچ بری ایرانی هستند.ویژگی های بناتهرنگ بنا میانسرای چهار ایواانی است. نیارش ساختمان دقیق است و آمودهای پایداری دارد. گنبد آن دو پوسته بوده که خود آن ریخته و آهیانه مانده است که گنبد ناری است. شبستان آن با تاق های آهنگ و جهاربخش پوشیده شده است. در ایوان جلوی گنبد خانه، گونه ای تّرّمیه پَتکانه بسیار زیبا کار شده است. مدخل مسجد دروازه‌اى ورودى است که تشکيل ايوان را مى‌دهد که سرتاسر ضلع شمالى مسجد است و صحن مسجد حياطى مستطيل شکل است وسط آن حوضى است که شبيه حوض‌هاى وسط قلعه‌هاى مسکونى و رباط‌‌ها است. ايوان شبستان بلند و زيباى مسجد جامع داراى کتيبه‌هايى ارزشمند است کتيبه‌هاى سوره جمعه در متن و در حاشيه کتيبه‌هاى کوفى آن از نمونه‌هاى خوب کتيبه‌هاى گچبرى اين عصر است. انواع طرح‌هاى اسليمى و خط‌هاى عربى، کوفى و فارسى را دارا است. در قسمت سر در اصل مسجد، در زير قوس اصلى سر در مسجد، همچنين دو ستون تزيينى که از دو طرف قوس تا بالا و راس آن ادامه پيدا کرده و در سر در حرم نيز زير قوس نيم گنبد کاشيکارى از پايه قوس تا راس آن از دو طرف به طور کامل و همانند سردر اصلى مسجد وجود دارد. بالاى محراب، تا گوشوارها هيچ کاشيکارى وجود ندارد. در قسمت پايين حرم در کتيبه 3 در ورودى به شبستان‌هاى شرقى و غربى که قبلا در مورد آنها صحبت کرديم نيز کاشيکارى زيبايى خودنمايى مى‌کند.

اسلاید 2: 2ژان دیو لافوا در سفر نامه اش در باره مسجد می نویسد:پس از تعارفات معموله و کمى استراحت به تماشاى مسجد جامع ورامين رفتيم. اين بنا در قديم بسيار عالى و با‌شکوه بوده ولى اکنون ويرانه‌اى بيش نيست. مومنين هم از ترس فرود آمدن طاق براى عبادت به آنجا نمى‌روند. و بنابراين سياحت آن مانعى ندارد و هر کس مى‌تواند آزادانه و بدون اشکال به تماشاى اين خرابه بپردازد.مسجدهای جامع در تمام دوران طلایی تمدن اسلامی، نشانه‌ای از عظمت و آبادانی یک شهر بوده‌اند.بهترین معماران و هنرمندان برای ساختن آن‌ها جمع می‌شده‌اند و سنگ تمام می‌گذاشته‌اند. از طرفی مراکز  مهم شهر مثل بازار و ساختمان‌های حکومتی در اطرافِ مسجد جامعِ هر شهر تشکیل می‌شد و نبض شهر در اطراف آن تندتر می‌زدمسجد جامعِ ورامین یکی از مساجد جامع شاخص ایران است. پس از چندین قرن، هنوز می‌شود اوج هنر معماری ایلخانی را در این مسجد دید. وقتی پا به آن می‌گذاری، کافی است چشمت را باز کنی و با سکوت سنگین آن‌جا کنار بیایی تا از لابه‌لای خرابی‌ها، سیر و سلوکی را آغاز کنی. دیدن کاشی‌کاری‌ها  و عبور از  ورودی‌ها، ایوان‌ها، حیاط و... تجربه‌ای برایت به جا می‌گذارند که شاید چند سال بعد، تکرار نشدنی باشد.شهر ورامین مرکز شهرستان ورامین در چهل کیلومتری تهران است. ورامین همیشه مرکز کشاورزی بوده و بر خلاف خیلی از شهرهای ایران، هنگام حملة مغول آبادتر شد. آن زمان خیلی از مردم ری و اطراف به ورامین کوچ کردند. چند سال بعد، ورامین از قریه‌ای بزرگ به شهر تبدیل شد.

اسلاید 3: 3ساختمان مسجد جامع ورامین در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده الجایتوکه یکی از معروف‌ترین ایلخانان مغول است آغاز شد. دوران الجایتو دوران نسبتا آرامی بود. الجایتو برخلاف مغولان چنگیزی فکر آبادانی ایران بود. او مسلمان شد و فرهنگ مردم ایران را رعایت کرد.در ساختمان آن از آجر استفاده شده این آجرها در قسمت‌های مختلف به شکل‌های مختلف  کنار هم قرار گرفته‌اند و جنبة تزئینی دارند. سبک معماری مسجد، ایلخانی است که در حقیقت ادامة سبک سلجوقی بوده است.ساخت مسجد در سال726 تمام شده. در آن سال الجایتو زنده نبود. دوران، دورانِ حکومت  ایلخانی دیگر، به نام ابوسعید بهادر بود. اگرچه این ابوسعید بهادرخان از جوانانِ نیک روزگار نبود، اما به هرحال در کتیبة مسجد نام او را ثبت کردند. البته آن کتیبه حالا دیگر وجود ندارد.مسجد جامع ورامین یک بار در سال815 هجری به دستور شاهرخ تیموری مرمت شد اما شدت تخریب در آن بسیار بالا بوده است. امروز این مسجد پر از داربست است اما به نظر نمی‌رسد مراقبت‌های خاصی در کار باشد. اگر خواستید از حال و روزش بیشتر با خبر باشید، در فهرست بناهای تاریخیِ ثبت شدة ایران سراغِ شمارة 176 را بگیرید.کتیبه‌های شاهرخ، کتیبة آیاتِ سورة جمعه، انواع نمونه‌های آجرکاری و کاشی‌کاری، نمازخانه و گنبد همه در این ضلع قرار گرفته‌اند. این‌جا نمای عمومی ایوان جنوبی است.مسجد جامع ورامین یک بنای چهار ایوانی است. ضلع شمالی که ورودی مسجد است از طریق ایوان‌های شرقی و غربی به ضلع جنوبی که نمازخانه در آن قرار گرفته، می‌رسد. ضلع شرقی هم نقش ورودی - خروجیِ فرعی را داشته. امروز اطراف مسجد خالی است و  معلوم نیست در گذشته، معماری اطراف آن چگونه بوده است.

اسلاید 4: 4این گنبد مسجد است. بخشی از دیوارهای ضلع غربی هم پیداست. سال‌ها پیش این ضلع کاملا تخریب شده بود. دیواری هم که حالا می‌بینید عمر چندانی ندارد. یک خانمی به نام مادام دیولافوا که در زمان قاجار به ایران سفر کرده در سفرنامه‌اش طرحی از مسجد دارد که جای دیوار غربی در آن خالی است. این را هم بگویم که گنبد بر روی پایه‌ای چهارگوش قرار دارد. بعد یک هشت ضلعی شده. بعد شانزده ضلعی و بعد به دایره تبدیل شد.آجر کاری و بخشی از کتیبه های ایوان جنوبی مسجد.

اسلاید 5: 5طرح‌های اسلیمی و رنگ‌های آبی و بنفش و فیروزه‌‌ای آدم را حیرت‌زده می‌کند... این نمونه‌ای از کاشی‌کاری ورودی ضلع شمالی  مسجد است.این کتیبه، تمام ایوان جنوبی را دور می‌زند و آیه‌هایی از سورة جمعه را می‌شود روی آن خواند. کاشی‌کاری کلمه علی در دل آجرها بی‌نظیر است. در  مسجد جامع ورامین عموما حال و هوای مساجد شیعی دیده می شود. بد نیست بگویم که در دورة ایلخانان، در وانفسای دعوای حنفیان و شافعیان، الجایتو حتی نام امامان شیعه را روی سکه‌ها زد. او از دعوای فرقه‌ها به تنگ آمده بود. این‌جا بخشی از دیوارِ ایوان جنوبی است.

اسلاید 6: 6 اگر در ضلع غربی مسجد بایستید ضلع شرقی را این‌طوری می‌بینید.است خوشبختانه این ضلع  تا حد زیادی سر پا مانده است. ایوان شرقی یک راهروی سرپوشیده است که ده طاقنمای کوچک و یک طاقنمای بزرگ دارد. شما هم دارید طاقنمای بزرگ را می‌بینید. اگر نزدیک‌تر بروید می‌بینید که بالای آن کلماتِ الله، محمد و علی در سه جهت دیده می‌شود.این‌ها کتیبه‌های شاهرخ تیموری هستند. نام شاهرخ را اگر خوب دقت کنید می‌بینید. غیر از آیات و اشعار که در کتیبه‌های تزئینی ساختمان‌های مساجد قدیمی دیده می‌شوند، اطلاعات ساخت، تعمیر و تاریخ بنا را می‌شود از کتیبه‌های مساجد به دست آورد. در زیر طاقنمای ایوان جنوبی دو کتیبة آجری وجود دارد که  این کتیبة سمت راستی است.

اسلاید 7: 7این طاق ایوان جنوبی است. پر از آجر. آجرها به شکل‌های مختلف کنار هم چیده شده‌اند. خوب که دقت کنید ظرافت‌های زیادی را کشف خواهید کرد. به طور کلی ضلع جنوبی این مسجد پرکارترین قسمت ساختمان است. از این ایوان می‌توانیم برویم داخل نمازخانه. از آن‌جا می‌توانیم داخل گنبد را ببینیم.. از داخل گنبد تا زمین، حدود بیست و دو سه متری می‌شود.دیدن بازی نور و آجرها چه کیفی دارد اما حیف که اصالتی ندارد. این‌جا همان ایوان بازسازی شده است. این چیزی را که حالا می‌بینید روی پِیِ اصلی که 5/2 متر زیر خاک بوده ساخته‌اند. این را بگویم که در مساجد اسلامی، ایوان نقش مهمی داشته و از آن بعنوان یک فضای ارتباطی استفاده می شده.

اسلاید 8: 8پلان موقعیت مسجد جامع ورامین

اسلاید 9: 91- ایوان شمالیسردر يا ايوان شمالي نسبتا كوتاه ساخته شده است و همانند سردر مسجد كبود تبريز است .ارتفاع آن حدود12 متر است و نسبت به گنبد(حدود 23 متر ارتفاع)كوتاه ساخته شده است. ظاهرا به اين علت كوتاه ساخته شده تا گنبد نمايان باشد، چيزي كه درحال حاضر امكان ديدن آن وجود ندارد به علت آنكه بعداز مرمت ارتفاع سردر شمالي بيشتر شده، و گنبد نمايان نيست و قرار است در آينده قسمت زيادي از بين برود.در دو طرف آن دو نغول مستطيل شكل دو طبقه ارتفاع بنارا شكسته است. دردوسوي ايوان دو ستون نما مي باشد. اندازه دهانه ايوان 80/5 و عمق آن 60/3 متر ذكرشده است.در بالاي مدخل ورودي مسجد كتيبه اي در يك كادر مستطيل شكل به ه .زمينه كتيبه لاجوردي و كاشي ها فيروزه اي است.قسمت اعظم اين كتيبه از بين رفته است.

اسلاید 10: 102- ایوان شرقیشامل ده طاق كوچك و يك طاق نماي بزرگ در وسط است،كه بر روي هم راهروي قوس هاي ايوان غربي . بافت ايوان شرقي چه از نظر رنگ آجرها و تزيينات انجام شده بسيار ظريف تر و ملموس تر از ايوان غربي است.براي ساخت اين ايوان از آجر و ساروج استفاده شده است

اسلاید 11: 113- ایوان غربیدر ضلع غربي گرچه در سالهاي اخير قرينه ضلع شرقي بنا احداث شده ولي قبل از آن اثري آن نبوده ، البته بعد از حفاري در عمق حدود 5/2 متر اثري از پايه ستون ها در زير خاك نمايان شد ، كه قرينه ايوان شرقي بود و به همين علت آن را بازسازي كردند .عده اي از محققين عقيده دارند ، ضلع غربي قرينه ضلع شرقي نبوده بلكه ضمايمي داشته كه شامل مدارس معروف فتحيه و رضويه مي شده كه از مدارس شيعي معروف آن زمان بوده است و در حال حاضر نيز به صورت قرينه ساخته نشده است. در این ایوان نیز دو ورودی به پشت بام به صورت قرینه با ایوان شرقی وجود داشته،که در حال حاضر بعد از بازسازی یک ورودی به صورت قرینه درقسمت جنوبی آن گذاشته اند . این ایوان در حال حاضر هیچ تزئینی ندارد . در کل این مسجد فقط از آجر ساخته شده حتی در درون دیوارها نیز فقط آجر مصرف شده است، آجرهای خراب و شکسته و چارک نیز در درون آن استفاده شد.

اسلاید 12: 124- ایوان جنوبیایوان جنوبی مسجد جامع ورامین که به گنبد خانه منتهی می شود ، این ایوان 55/10 طول و 10/4 عرض و ارتفاع آن15 ذرع ذکر شده است . این ایوان از نظر تزیینات پرکارترین و زیباترین قسمت مسجد است و تزیینات آن شامل کاشی کاری ،آجرکاری با آجر تراش ، مقرنس کاری و کتیبه هایی با خط بسیار خوش از نوع ثلث و بنایی ایجاد کرده اند . در دو قسمت شرق و غرب به وسیله دو طاق به شبستان راه پیدا می کند که این طاقها با لچکیها گچبری یا طرحهای گل و بوته گلهای شش پر تزئین شده است . در ابتدای ورودی به ایوان توسط ستون نمایی که در جنب ایوان می باشد و با کاشی فیروزه ای رنگ و آجر تزئین شده قسمت جنبین ایوان نیزبه وسیله آجرکاری با شکلهای ستاره ای هشت پر و صلیبی تا زیرکتیبه به صورت آجرهای برجسته تزئین شده است.در قسمت روبه روی ایوان تزئینات تا زیر کتیبه سه وجهی ایوان بدین شرح می با شد . در وسط به وسیله یک طاق با قوس جناقی به گنبد خانه راه پیدا می کند. دور قوس طاق دارای گچبری بسیار زیبا و پیچکهای گچبری می با شد با طرحهای گیاهی در جنبین این طاق (مدخل ورودی(درون قابهای مستطیل شکل چهار کتیبه گچی وجود دارد . دور تا دور در بالا کتیبه های زیری قرینه هم می باشد . از کتیبه به سمت راست چیزی باقی نمانده ولی نیمی از کتیبه سمت چپ باقی مانده ، این کتیبه ها درون طاق نمایی با عمق بسیار کم با حاشیه گچبری ساخته شده اند و در بالای این دو ، دو کتیبه دیگر است که زمان تعمیر مسجد در زمان شاهرخ را بیان می کند.

اسلاید 13: 13در این بخش علاوه بر کتیبه فوق کتیبه دیگری بشرح زیر وجود دارد:گنبد وگنبد خانه مسجد جامع: گنبد مسجد جامع از سایر بخش های بنا ارتفاع بیشتری دارد و در سر در ورودی و سر در شبستان هر دو کوتاه ساخته شده است تا گنبد به خوبی نمایان باشد . گنبد مسجد جامع بعد به دایره تبدیل شده است . اظلاع مربع 5/10 در 5/10 و ارتفاع طاق سفلای گنبد 25/17 متر و ارتفاع طاق 25/23 متر می رسد . گر چه بعضی از محققین (مهندس پیر نیا) گنبد مسجد را دو پوسته پنداشته اند ولی نظر اکثریت محققین بر یک پوسته بودن گنبد است . در داخل گنبد عناصر اجزا تزئین بسیاری به چشم می خورد که عبارتند از اضلاع شرقی و غربی گنبد خانه که هر کدام به وسیله دو طاق جناقی به محوطه های جنب گنبد خانه منتهی می شود . دور این طاق ها که درون کادر مستطیل شکل قرار دارند با نقوش دایره ای و برگی شکل گچکاری شده است، با لچیکیهایی که بین پاکار قوس تاتیزه آن و کادر مستطیل شکل ایجاد شده نیز با نقوش گل و برگ گچکاری شده و در وسط هر کدام از آنها درون دایره کلمه ((الله)) نوشته شده است . طرح گچبری هر کدام از لچکیها با طرح روبه روی خود کاملا شبیه است . دور این کادر مستطیل شکل در یک کادر دیگربه عرض 48 سانتی متر بر زمینه کاشی فیروزه ای با آجر تراش دار و قالبی کتیبه ای کوفی گوشه دار نوشته شده است . این کتیبه ها سه طرف طاقها را دور می زنند و تا ارتفاع 5/2 متری آنها ریخته است. فاصله بین دو طاق را با طرحهای تزئینی آجر کاری به صورت 7 یا 8 با آجرهای برجسته و فرورفته ایجاد کرده اند که در قسمتهای پایین مسجد از بین رفته اند ولی قسمتهای بالا باقی مانده است ،در بالای مربع در زیر گنبد کتیبه ای به خط ثلث از ابتدا تا پایان آیه هشت سوره جمعه کتیبه شده در انتها سنه 726 مشهود است. در بالای کتیبه فوق الذکر مربع و به وسیله سه کنجی هایی در گوشه مربع تبدیل به هشت ضلعی شده و در سه کنجها بوسیله مقرنس کاری نیم گنبدهایی ایجاد شده و در لچکیهای آن به وسیله کاشی وآجر تزئین شده است. در هشت ضلعی در ضلغی غربی و شرقی دو نور گیر ایجاد شده که علاوه بر تامین نور گنبد را نیز سبکتر کرده است. پس از این مرحله 8 ضلعی را تبدیل به 16 ضلعی کرده و در هشت ضلع از شانزده ضلع به صورت یک در میان نور گیرهای دیگری تعبیه شده است که همان عملکرد نور گیرهای پایین را دارند، پس 16 ضلعی تبدیل به دایره شده و گنبد را استوار کرده است.

اسلاید 14: 14 بر روی دایره گنبد بر روی آجرها در کادرهای مربع کلمات الله و محمد وعلی به صورت متداخل کتیبه شده اند. در بعضی هم دو کلمه الله متداخل کتیبه شده است،هر کدام از این مربع ها به رنگی می باشد که رنگهای بکار گرفته سفید قهوه ای روشن،وفیروزه است. در اطراف طاق های متداخل شرقی و غربی گنبد که به فضای جنبین گنبدخانه منتهی می شود. کتیبه هایی به خط کوفی تزئینی بر زمینه ای از کاشی فیروزه ای به کاشی بدون لعاب نوشته شده، این کتیبه ها سه طرف طاق ها را دور می زنند. در عرقچین گنبد نیز طرح های آجر و کاشی و شکل شمسه دیده می شود. طاق های مسجد جامع ورامین از نوع طاق های چهاربخش (چهار ترک) می باشد. این سبک که ظاهرا به تقلید از معماری غرب ایران رایج شده در واقع یک طاق چهار ترک پیکره ای است که از تقاطع دو طاق هم آهنگ،هم ارتفاع وهم عرض حاصل شده است. فایده این نوع طاق آن است که می توان دیوارهای تالاری را که طاق آنرا می پوشاند کاملا حذف کرد. نظیر چنین طاق هایی در مسجد جامع نطنز و مسجد قدیمی شیراز وجود دارد.محراب:محراب مسجد جامع ورامین حدود 90/3 متر عرض 35/1 متر عمق و حدود 6 متر ارتفاع دارد، از پایین تا ارتفاع 3 متری محراب عاری از هرگونه تزئینی است که بعضی محققین اعتقاد دارند که این محراب از ابتدا به همین صورت بوده و در حقیقت بنا به دلایلی نیمه کاره باقی مانده است. نظر دیگری وجود دارد مبنی بر اینکه دست حوادث و گذشت روزگار گچبری ها و تزئینات پایین محراب را از بین برده است. محراب مسجد جامع ورامین قابل مقایسه با محراب مساجد مرند و مسجد جامع ارومیه قابل مقایسه است. در محراب این مسجد کتیبه هایی وجود دارد که به خط ثلث و کوفی ساده و کوفی تزئینی نوشته شده اند. کتیبه ها در لابه لای نقوش گیاهی و اسلیمی با طرحهای لانه زنبوری به گونه ای پر کار و استادانه در سطوح و قالبهای مستطیل شکل در اندازه های بزرگ به روش تراش و برجسته کاری خاص دوره سلجوقی است، ولی در دوره ایلخانی با ضخامت و برجستگی بیشتروبه مراتب پرکارتر انجام گرفته است، گچ را با لوازمی مانند نقاله، بوم خوار،دمبروغیره تراش داده اند.

اسلاید 15: 15در این مسجد شش محراب وجود دارد که بزرگترین و با شکوه ترین آن در داخل گنبد خانه است. دلیل اینکه این مسجد شش محراب دارد این است که این محراب ها مربوط به قبایل مختلفی بوده است ،که در این مسجد نماز می خوانده اند. محرابی که در گنبد خانه وجود دارد ، محراب اصلی محسوب می شود که در زمان میرزا شاهرخ موقع تعمیر مسجد ساخته شده است.

اسلاید 16: 16کتیبه ها و لوایح محراب به شرح زیر است: لوح اول: که به صورت یک کادر(حاشیه) کل بقایای موجود محراب را دربرمی گیرد که در بعضی از نقاط آن به خط کوفی گوشه دارد،کلمات لا اله الا الله والله اکبر مشاهده می شود.لوح دوم: گیرد وخوددرون کادر مستطیل شکل به عرض نیم متر سه طرف محراب را دور می زندودارای کتیبه ای کوفی با حروف پهن وباریک که اصطلاحا (مادروبچه یا جلی وخفه نامیده می شود) کتیبه مادر آیاتی از سوره هفدهم قرآن مجید (الاسراء) می باشد.لوح سوم: این لوح دور تا دور محراب وقوس محراب را در برمی گیرد و به خط کوفی ساده می باشد. لوح چهارم: در منتهی الیه بخش بالای تزئینات گچ بری در سمت چپ محراب لوح مستطیل شکل و عمودی که با حواشی طول و عرض حدود ((3.1)) است.

اسلاید 17: و من الله توفیق...