مشـکلات معتبر سازی تأسیسات و تجهیزات در موسسه رازی

مشـکلات معتبر سازی تأسیسات و تجهیزات در موسسه رازی

اسلاید 1: مشـكلات معتبر سازي تأسيسات و تجهيزات در موسسه رازيابراهيم كمالي نژاد 23/8/1386

اسلاید 2: فاعتبروا يا اولي الابصارمطالعه و بررسي نقاط ضعف و قوت كارهاي گذشته مي تواند ما را در انتخاب روش مناسب براي ادامه راه كمك نمايد.

اسلاید 3: بحث كيفيت در مؤسسه رازي بحث كيفيت در مؤسسه رازي با تشكيل كنترل كيفي در مؤسسه آغاز شد ودوره هايي با موضوع GMP از طرف WHO برگزار گرديد. همچنين از طرف مسئولين و كارشناسان مؤسسه نيز كلاس ها و كارگاه هاي آموزشي مرتبط اجرا شده و اقداماتي به عنوان فرهنگ سازي هاي اوليه شروع شد. در واقع موضوع از اين قرار بود كه WHO براي تاييد وزارت بهداشت كشورمان اصولي تعيين كرده بود ويكي از آنها اين بود كه كارخانجات ومؤسسات توليد كننده مواد دارويي وبيولوژيك روش هاي كاري خود را بايد با مقررات GMP منطبق سازند كه مؤسسه رازي هم يكي از آن مؤسسات بود

اسلاید 4: تشكيل معاونت تضمين كيفيت درسال 1380 به منظور ساماندهي بهتر، جامع تر و گسترده تر در جهت ارتقاي كيفيت محصولات توليدي تصميم به تأسيس معــاونت سيستم كيفيت گرفته شد. چون در تشكيـــــلات مؤسسه چهار معاونت وجـود داشت و تشكيل معاونت جديد امكان پذير نبود معاونت هاي توليدات پزشكي و توليدات دامپزشــكي در هم ادغام و چهارمين معـاونت با نام معاونت سيستم كيفيت تأسيس گرديد. با مطالعه منابع مرتبط و در دسترس و بر اساس آنها به تدريج ادارات تابعه تشكيل گرديدند. ابتدا اداره مستند سازي، سپس ادارات بهبود فرايندها و آموزش GMP و نهايتاً اداره معتبرسازي شكل گرفتند. و در ادامه كار تشكيلات توسعه يافته و به شكل فعلي در آمد.

اسلاید 5: چالش هاي تشكيلاتي با اين تفكر كه تجهيزات و ساختمان از عوامل كليدي مؤثر درتوليد هستند براي هماهنگي و همراهي بيشتر مديريت فني در انجام كارها و سرعت در پيشرفت پروژه ها قرار شد مديريت مذكور براي مدت محدودي به معاونت سيستم كيفيت منتقل شود. با اختصاص بودجه قابل توجه و شروع پروژه هاي زير ساختي مختلف، جهت تفكيك اين پروژه ها از امور جاري و تعميراتي مديريت پروژه.به وجود آمد. بنا به عللي كه بررسي آنها بسيار ضروري بوده ويك مطالعه استراتژيك، مستقل و منصفانه را ميطلبد، مديريت فني منفك و به معاونت توليد منتقل شد و متعاقب آن مديريت پروژه ها نيز منحل گرديد.

اسلاید 6: كميته هاي معتبر سازيبراي معتبر سازي يك اصل اساسي تعريف شده بود وآن اينكه ”معتبرسازي يك كار تيمي است كه بايد همه عوامل در گير مانند توليد، فني، كيفيت، مالي و ... در انجام آن مشاركت داشته باشند“ .بر اساس اين تعريف، كميته معتبر سازي و زير كميته هاي تخصصي معتبرسازي به وجود آمدند.

اسلاید 7: معتبرسازي ساختمان و تأسيسات و تجهيزاتبا توجه به جديد بودن موضوع و نبودن كتب و مراجع فارسي در اين مورد با راهنمايي مدير معتبر سازي وقت مراجع، منابع ومقالات مرتبط شناسايي، مطالعه وترجمه آنها شروع شد كه كار وقت گير وطاقت فرسايي بود ولي ظاهراً چاره ديگري نبود.در اين ايام كارهاي ابداعي ديگري هم مطرح مي شد كه يكي از جالب ترين آنها پروژة روبات كانال روب براي تميز و ضد عفوني كردن كانالهاي هوارساني بود، كه مذاكرات و جلسات متعددي با اساتيد و مسئولين تيم روبات دانشگاه شريف برگزار شد وپيش نويس قرارداد هم تهيه شد ولي به امضاء نرسيد.

اسلاید 8: اداره معتبر سازي ساختمان وتأسيساتپس از ناكار آمدي زير كميته معتبرسازي ساختمان و تأسيسات وعدم همكاري برخي از اعضاي آن اداره معتبر سازي ساختمان وتأسيسات شروع به كار كرد و در حال حاضر با نام اداره معتبر سازي تجهيزات و تأسيسات به فعاليت ادامه ميدهد. واحد كاليبراسيون اين اداره با داشتن روش كاري مصوب كه اخيراً مورد بازبيني و تجديد نظر قرار گرفته، پارامترهاي دما، فشار، جرم وحجم را در سطح مؤسسه تحت پايش قرار داده و قرارداد كاليبراسيون تجهيزات شعب نيز در شرف انعقاد مي باشد.

اسلاید 9: نگرشي بر مفاهيم معتبرسازيبيشتر كشورها قوانين و مقرراتي دارند كه توليد ، فروش و توزيع دارو و فرآورده هاي دارويي را پوشش مي دهد . اين قوانين و مقررات توسط مراجع قانوني كه وظيفه ارتقاءً سلامت و پيشگيري از به خطر افتادن سلامتي جامعه را به عهده دارند، مديريت مي شوند. مراجع قانوني مي خواهند مطمئن شوند كه فرآورده هاي دارويي مورد استفاده در كشورشان به درستي ساخته شده و از ايمني، اثر بخشي و كيفيت مناسب برخوردارند .در نتيجه ، مراجع قانوني دولت معمولاً سيستمي براي ثبت و گرفتن مجوز براي فرآورده هاي دارويي دارند و اجازه نميد هند كه دارويي تامين يا فروخته شود مگر اينكه به درستي ثبت و مجوز هاي لازم را گرفته باشد . در بيشتر كشورها انطباق با الزامات خاص GMP پايه و اساس گرفتن مجوز براي ساخت فرآورده هاي دارويي مي باشد .

اسلاید 10: GMP عنواني بين المللي براي توصيف قواعد و دستورالعمل هايي است كه استفاده از آنها توسط كارخانه هاي صنايع دارويي و درماني به تضمين اينكه فرآورده اي توليد شده كيفيت لازم را خواهند داشت، كمك مي كند.مستندات مربوط به GMP تحت عناوين مقررات (regulation)، آيين نامه(codes) راهنماها (guides) يا راهبردها ( directives) منتشر مي شوند.GMP بخشي از تضمين كيفيت است كه تضمين مي كند محصول به طور مستمر مطابق استاندارد هاي كيفي متناسب با موارد استفاده مورد نظر و مقررات توليد، كنترل و توليد شده است.

اسلاید 11: الزامات اساسي WHO براي GMP1- تمام فرايند هاي توليد به روشني تعريف شده و به طور سيستماتيك با در نظر گرفتن تجربيات عملي بازنگري مي شوند و شواهد نشان مي دهند كه اين فرايندها مي توانند به طور مداوم فرآورده هايي با كيفيت مورد انتظار و مطابق با جزئيات تعريف شده را توليد كنند .2- مراحل كليدي فرايند هاي توليد و تغييرات اساسي فرايند بايد معتبر سازي شوند .3- تمام امكانات و نيازهاي GMPكه شامل موارد زير مي شود بايستي فراهم شوند:پرسنل آموزش ديده و صلاحيت دار ساختمان و فضاي متناسب و كافي ظروف، مواد و بر چسب هاي درست و مورد تأييد دستورالعمل ها و روش هاي اجرايي مورد تاييد انبار و حمل و نقل مناسب تجهيزات ، آزمايشگاه و پرسنل كافي براي كنترل هاي حين توليد تحت مسئوليت مديريت توليد

اسلاید 12: الزامات اساسي WHO براي GMP (ادامه)4- دستورالعمل ها و روش هاي اجرايي به صورت تعليمي/ آموزشي و با زبان روشن و واضح نوشته شود .5-اپراتورها بايد براي انجام صحيح روش هاي اجرايي آموزش ببينند .6- سوابق ثبت اطلاعات بطور دستي يا توسط ثباتها ، هنگام توليد ايجاد شده تا نشان دهند كه تمام مراحل مورد نياز روش هاي اجرايي تعريف شده و دستورالعمل ها ، اجرا شده اند و كيفيت و كميت محصول ، مطابق شرايط مورد انتظار هستند . انحرافات اساسي ثبت و بررسي شوند .7- سوابق ثبت اطلاعات كه توزيع و توليد را در بر مي گيرد ، و رديابي تاريخچه كامل بچ را ممكن مي سازد ، در فرم هاي قابل دسترس و جامع حفظ و نگهداري شوند .8-شرايط انبار و توزيع صحيح فراورده ها بايد ريسك كيفيت محصولات را به حداقل برساند .9- بايد سيستم بازخواني هر بچ محصول، از بازار يا سيستم توزيع، در دسترس باشد .10- شكايات در خصوص فراورده هاي وارد بازار شده بررسي گرديده ، علت نقص هاي كيفي بررسي شود و تمهيدات مناسب با توجه به محصول معيوب اتخاذ شوند تا از تكرار آن پيشگيري گردد .منبع : WHO ، GMP فراورده هاي دارويي ، 2000

اسلاید 13: ليست بعضي از مشكلات مشاهده شده تاسيسات توسط بازرسان FDA به هنگام مميزي GMP كارخانه هاي دارويياتاق براي تسهيل تميزي و مواد ضد عفوني كننده طراحي و احداث نشده بودند سيستم هاي HVAC و جمع آوري گرد و غبار معتبر سازي نشده اند .هيچ دستورالعملي براي نگهداري سيستم هاي HVAC و كنترل گرد و خاك در كل كارخانه وجود ندارد.ادوات ثبت دما و رطوبت بخش وجود ندارد .سنسورهاي بررسي دماي انبار از زمان نصب (3سال پيش ) كاليبره نشده اند .معتبر سازي سيستم هوارسان ناقص است .تفكيك بخش هاي توليد و تست براي فراورده هاي با ريسك بالا از بخش هاي توليدي ناقص است .سيستم تهويه ، درست كار نمي كند و سبب انتقال مواد بين بخش هاي توليدي شده است

اسلاید 14: ليست بعضي از مشكلات مشاهده شده تاسيسات توسط بازرسان FDA به هنگام مميزي GMP كارخانه هاي دارويي(ادامه)و هم چنين مشكلات تجهيزاتي مشاهده شده نيز، توسط بازرسان FDA ليست شده است كه موارد زير نمونه هاي از اين مشاهدات رايج هستند: هيچ مطالعه شايسته سازي در مورد تضمين صحت عملكرد تجهيزات انجام نشده است.هيچ سوابق نگهداري براي ماشين هاي قرص ساز ثبت نشده است تا نشان دهد كه تعمير و تعويض روتين قطعات چه زماني انجام شده است . گروه تعميرات نگهداري، دستورالعمل استاندارد منسوخ را براي نگهداري و كاليبراسيون تجهيزات، مورد استفاده قرار داده است .اطلاعات ثبت شده هنگام كاليبراسيون سنسورهاي خشك كن بستر سيال (fluid bed drier) و ثبت كننده چارت ناقص به نظر مي آيد چون هيچ پروتكل مكتوبي براي اين عمليات وجود ندارد .

اسلاید 15: ليست بعضي از مشكلات مشاهده شده تاسيسات توسط بازرسان FDA به هنگام مميزي GMP كارخانه هاي دارويي(ادامه)برنامه معتبر سازي تميز كردن كارخانه مشخص نكرده است كه چه مدت محصول مي تواند در تجهيزات فرآوري باقي بماند قبل از اينكه تجهيزات تميز شوند .نواقص برنامه تميزي كه در برنامه معتبر سازي جاري تميزي مشخص شده بررسي و تصحيح نشده اند .تجهيزات كليدي مطابق جزئيات تعريف شده عمل نمي كنند .تجهيزات مورد استفاده براي عمليات پيچيده توليد فراورده هاي كليدي ، شايسته سازي نشده اند .دما و رطوبت در جاهايي كه لازم است كنترل و بررسي نشده اند .

اسلاید 16: ارتباط بين معتبر سازي و GMPقبل از اينكه كلمه“معتبر سازي“ براي اولين بار در مقررات دولتي ظاهر شود، اين فرايند براي اثبات اينكه ”يك فرآيند مي تواند همواره محصولي با مشخصات از قبل تعريف شده توليد كند“ در صنعت دارو سازي به مرحله اجرا در آمد. چندين دليل مجاب كننده براي اجراي اين كار پرهزينه و وقت گير كه سبب شكوفايي معتبر سازي محصول مي شود، وجود دارد . سه دليل پايه و مهم معتبر سازي ، انطباق ، تضمين كيفيت و اقتصاد مي باشند .

اسلاید 17: انطباقكارخانه هاي دارويي با دستوالعمل هاي cGMP وGMP راهبري مي شوند و ملزم به پيروي از اين دستورالعمل ها هستند. معتبر سازي ابزاري است كه بوسيله آن انطباق با اين دستوالعمل ها نشان داده شده و به طور سيستماتيك ارائه مي شود.

اسلاید 18: تضمين كيفيتدومين و مهم ترين دليل قانع كننده معتبر سازي اين است كه بايد، تا جايي كه امكان دارد، يقين حاصل شود كه تمام فرايند ها و تجهيزات و پرسنل و ... در فرايند توليد دارويي طوري استفاده شده اند كه ايمني ، خلوص ، كيفيت و قدرت يك فرأورده براي مصرف مردم را تضمين مي كنند. بنابراين معتبر سازي كفايت و اعتبار يك سيستم يا فرايند را به چالش مي كشد تا معيارهاي از پيش تعيين شده بر يك مبناي ثابت را ، در تمام بچ ها محقق سازد.

اسلاید 19: اقتصادجداي از دلايل فوق الذكر ، معتبر سازي يك روش تجارتي سود آور مي باشد. معتبر سازي باعث ارزيابي و ارزيابي مجدد هر فعاليت موجود در فرايند مي شود. و تقريباً بالاجبار بهبودهايي حاصل مي شود كه در نتيجه اين فعاليت هاي معتبر ساز ي، امتيازات اقتصادي غير مستقيم هم ممكن است ايجاد شود. ثبات و اعتبار فرايند معتبر سازي شده براي توليد فراورده با كيفيت، مي تواند صرفه جويي هاي اقتصادي غير مستقيمي را ايجاد كند كه پيامد كاهش يا حذف عدم ترخيص ،اقدامات و تست هاي مجدد مي باشد.

اسلاید 20: از سه دليل ذكر شده براي معتبر سازي، انطباق تاثير چشمگيرتري بر عمليات و سود آوري شركت، به علت پتانسيل اقدامات اجرايي و قانوني كه پيامد عدم انطباق است، دارد. هدف نهايي از تلاش معتبر سازي انطباق با الزامات قانوني و بازنگري رضايت بخش بازرسان مراجع قانوني مي باشد . واضح است كه مراجع قانوني در مورد الزامات معتبر سازي شان ، يا با مكتوب كردن اصول معتبر سازي و الزامات در مقررات GMP ، يا يا با صدور مستندات راهنماي معتبر سازي ، صريح هستند .به هر حال مفاهيم معتبر سازي ، با وجود تعاريف مراجع قانوني و صنايع ، گفتگوها، بحث ها و برنامه هاي آموزشي هنوز هم مبهم هستند .اين ابهام همواره با عدم راهنمايي كافي در مورد اجراي مفاهيم معتبر سازي ، منجر به مشاهده نقص هاي معتبر سازي توسط مراجع قانوني مي شود .

اسلاید 21: معتبر سازي علم دقيقي نمي باشد و مفاهيم و دستورالعمل هاي قديمي معتبر سازي كه سال ها پيش مورد قبول بودند، حالا ديگر با عمليات و تجهيزات امروزي قابل اجرا نمي باشند و اين مفاهيم بايد همواره تعريف و ارزيابي مجدد شوند تا اين تغييرات تكنولوژيك را در خود جاي دهد.

اسلاید 22: ISO از موسسات استانداردهاي ملي كشورهاي بزرگ و كوچك، صنعتي و درحال توسعه و تمام مناطق دنيا، تشكيل شده است . ISO ‌ استانداردهاي فني اختياري را ايجاد مي كند كه ارزش بيشتري به تمام انواع عمليات تجاري مي بخشد . اين استاندارد ها به ايجاد توسعه ، توليد و تامين فراورده ها و خدمات كارآتر ، ايمن تر و تميز تر كمك مي كند . معرفي ISO-9000 در سال 1987 ، كه با پذيرش جهاني همراه بود ، شناخت بين المللي از اهميت استانداردهاي كيفيتي را فراهم ساخت .

اسلاید 23: سئوالي كه معمولاً پرسيده مي شود اين است كه آيا در نهايت ممكن است روش هاي GMP‌ براي مطابقت با استاندارد ISO-9000 اصلاح شوند يا اينكه حداقل در تركيب و شكل ، بيشتر شبيه به استانداردها شوند . كه اين فكر الان با در نظر گرفتن تلاش هاي هماهنگ سازي گروه كاري ICH ، بعيد مي باشد . هدف از استانداردهاي ISO -9000 ، ايجاد راهنماي كلي در مورد كيفيت فرايندهاي توليدات صنعتي و فروشندگان عرضه كننده صنعت مي باشد .

اسلاید 24: جدول زير اصول اصلي و اختلافات دو سيستم كيفي ISO و GMP را مشخص كرده است.

اسلاید 25: مراجع قانوني انتظار دارند كه صنايع دارويي براي مدتهاي متمادي در وضعيت كنترل عمل كنند يعني اينكه بيشتر مشكلات بالقوه كيفيتي در مرحله اول با برنامه تضمين كيفيت پيشگيري شوند يا در صورت بروز مشكل غير منتظره توسط سيستم كنترل كيفيت ، كنترل شوند . فهم عملي از مفاهيم معتبر سازي و زمان و چگونگي استفاده از آنها مهم است تا يك برنامه معتبر سازي معني دار ، كارآمد ، موثر و اقتصادي را تضمين نمايد . به علت اينكه قابليت اجرا و انطباق هر دو از ابعاد مهم معتبر سازي هستند ، متخصص معتبر سازي بايد با مقررات روزآمد و نقطه نظرات صنايع ، الزامات و روش هاي معتبر سازي آشنا باشد .

اسلاید 26: خلاصه ، معتبر سازي اصلي اساسي است كه با قانون حاصل مي شود. عدم موفقيت در اجراي آن در بعضي از كشورها به عنوان جرم تحت پيگرد قانوني است . بدون معتبر سازي ، يك كارخانه نمي تواند اميدوار باشد كه مجوز هاي توليد و بهره برداري را بدست آورد. معتبر سازي علم دقيقي نيست اما به اين حقيقت تكيه دارد كه كيفيت بايد جزئي از ساختار محصول باشد و نمي تواند در آن آزمايش شود

اسلاید 27: سازمان دهي معتبر سازيفعاليت معتبر سازي با استفاده از نيروي ويژه با آموزش هاي متفاوت، گروه متعهد و يا مشاوران سازمان داده مي شود .مفهوم نيروي ويژه به رويكردي سازماني اشاره دارد كه در آن پرسنل تعيين شده براي تلاش معتبر سازي ، افرادي از بخش هاي مختلف از شركت مي باشند . اين پرسنل به عنوان كميته مديريت معتبر سازيِ يا تيم پروژه به هر جايي كه فعاليت معتبر سازي نياز باشد، معرفي مي شوند. يك تيم معتبر سازي كه مهارت هاي لازم متناسب با حجم و پيچيدگي پروژه را دارد ، احتمالاً از اعضاي توليد ، مهندسي / نگهداري ، كنترل كيفيت ، تضمين كيفيت ، خدمات فني يا تحقيق و توسعه و يا بخش هاي IT تشكيل مي شود .

اسلاید 28: امتيازات اصلي ساختار تيمي : نياز به منابع اختصاصي معتبر سازي اضافي با استفاده از رويكرد قواعد مختلف مرتفع مي شود .اعضاي تيم دامنه وسيع از تجارب براي بكارگيري در پروژه معتبر سازي به همراه مي آورند.اعضاي گروه ويژه مي توانند تغيير كنند كه بستگي به كاري كه بايد انجام شود نيز دارد .وقتي پروژه تمام مي شود ، اعضاي تيم مي توانند به طور تمام وقت به كارهاي قبلي خود بازگردند.به طور غير مستقيم ، دانش كسب شده توسط اعضاي تيم هنگام پروژه معتبر سازي ، انتقال دانش را به كاربر نهايي ميسر مي سازد .و معايب اين ساختار عبارتند از :اعضاي تيم هنگام پروژه معتبر سازي در شركت دو مسئوليت خواهند داشت .اين ساختار امكان بالقوه بي علاقگي به هنگام كم توجهي به پروژه معتبر سازي را به همراه دارد .با تغيير اعضاي تيم براي هر پروژه، ممكن است كه اين ساختار منجر به رويكردهاي معتبر سازي ناپايدار از يك پروژه به پروژه ديگر شود .

اسلاید 29: ساختار گروه اختصاصيگروه اختصاصي ، گروهي از افراد را كه كار اصلي شان معتبر سازي است را توصيف مي كند .واحد يا بخش معتبر سازي معمولاً جايگاهي است كه در چارچوب بخش بزرگتر ديگري جاي دارد .

اسلاید 30: امتيازات ساختار گروه اختصاصي :پرسنل چنين گروهي مختص تلاش هاي معتبر سازي در چارچوب شركت مي باشند .پرسنل دانش و مهارت هاي خاص معتبر سازي را دارا هستند .پرسنل مسئول و پاسخ گوي تمام تلاش معتبر سازي هستند .هيچ امكان بالقوه براي تضاد علاقه در اين ساختار وجود ندارد .پرسنل رويكرد معتبر سازي ثابت از پروژه به پروژه ديگر را تضمين مي كنند .معايب اين ساختار نيز عبارتند از : سازماندهي اضافي براي تامين اين گروه اختصاصي مورد نياز است .اين گروه ممكن است قدرت تاثير محدود داشته باشد كه به ساختار آن بستگي دارد

اسلاید 31: مراجع قانوني و صنايع دارويي، در طي چندين سال تعاريف گيج كننده اي از معتبر سازي ارائه داده اند و اين مساله، موجب اختلالات زيادي در صنايع شده است .معتبرسازي ثابت كرده است كه موضوع پيچيده اي است ، فهم روشن از آن بيشتر به استفاده از زبان رايج براي افراد مورد نظر ، بستگي دارد .

اسلاید 32: كلمه مظلوم « معتبرسازي » كلمه « معتبرسازي » هنوز در صنعت داروسازي مفهوم مبهمي دارد و متاسفانه هنوز بعضي ها از آن به عنوان بوروكراسي، كاغذ بازي، و دستورالعمل هايي كه منطق و ريشه شان مبهم است، ياد ميكنند كه فقط منجر به كندي پيشرفت مي شود . خلاصه اينكه ،فكر مي كنند معتبرسازي هيچ نقش سودمندي براي پروژه ندارد و فقط هزينه تراشي ميكند .

اسلاید 33:

اسلاید 34: مستندات تهيه شده در اداره معتبر سازي با مطالعه و مراجعه به سايت هاي اينترنتي مختلف سندي تحت عنوانuser requirements specification blank template انتخاب، ترجمه و به عنوان راهنماي تهيه URS ثبت آن شد .ترجمه و تدوين check list طراحي تأسيساتترجمه طرح جامع صحه گذاري و به روز كردن تأسيسات وساختمان ترجمه بخش هايي از راهنمايISPE تدوين شايسته سازي تجهيزات موجودSOP انشاي URS (در دست تهيه)روش تدوين VMP(در دست تهيه)

اسلاید 35: مشكلات معتبرسازي در موسسه رازيعلاوه بر مشكلات و پيچيدگي هاي فعاليت هاي معتبرسازي مسائل خاص مؤسسه رازي مختصراً به شرح مي باشد:جديد و پيچيده بودن كار و آگاهي نداشتن به جوانب آنضعف فرهنگ كار تيمي در مؤسسهتعطيل شدن زير كميته تخصصي تأسيسات وتجهيزات به علت عدم همكاري برخي اعضاءداشتن برداشت هاي مختلف از تعـــريف و فعاليت هاي معتبر سازي

اسلاید 36:

اسلاید 37: چه مي توان كرد؟اختصاص اعتبار كافي و اعزام كارشناس به دوره ها و كارگاه هاي آموزشي بين الملليشناسائي شركتهاي داخلي و خارجي فعال در اين زمينه و تبادل اطلاعات با آنهاشركت فعال در سمينارهاي تخصصي

اسلاید 38:

اسلاید 39: و اين هم شعري كه وحشي بافقي در سنه 970 هجري قمري در مورد معتبرسازي سروده است : رقيبان را ز وصل خويش تا كي معتبرسازي مكن جانا كه هست اين موجب بي اعتباري ها

اسلاید 40: با تشكر از توجهتان