منبع شناسی طب اسلامی

منبع شناسی طب اسلامی

اسلاید 1: بسم الله الرّحمن الرّحیم هو الشافی

اسلاید 2: موضوع: منبع شناسی طبّ اسلامی احد ایمانی

اسلاید 3: بحث علم دینی در مقابل علم سکولار اوّل بار در سال 1930 میلادی توسّط ابوالعلای مودودی ـ اهل پاکستان ـ مطرح شد. بعد توسّط دکتر نقیب العطاس مالزیایی و اسماعیل الفارقی پی گرفته شد و توسّط دکتر حسین نصر ـ فیلسوف و دانشمند ایرانی مقیم آمریکا ـ در سطح وسیعی گسترش یافت؛ و در عصر ما و بخصوص در جمهوری اسلامی ایران، در حال تبدیل شدن به یک گفتمان جدّی است. در این فضا طبّ غربی موجود نیز از جهات مختلفی مورد نقد واقع شده و عدّه ای بر آن شده اند که طبّ اسلامی را جایگزین طبّ سکولار غربی کنند. امّا در این میان، ظاهراً برخی ها دچار خبط و خطایی شده اند؛ به این صورت که طبّ سنّتی ایران را با طبّ اسلامی یکی دانسته اند؛ حال آنکه طبّ اسلامی، دقیقاً همان طبّ سنّتی نیست.طبّ اسلامی غیر از طبّ سنّتی است .

اسلاید 4: طبّ اسلامی و تفاوت آن با طبّ غربی طبّ اسلامی با طبّ غربی در سه مورد تفاوت و بلکه تعارضات جدّی دارد.الف: در مبانی؛ یعنی در امور قبل از علم که مبنای آن علم هست.ب: در مبادی؛ یعنی در تعاریف و مسائل آغازین و بنیادی علم.ج: در آموزه ها و مسائل پسینی علم که مبتنی بر مبانی و مبادی اند.

اسلاید 5: طبّ اسلامی و تفاوت آن با طبّ سنّتیطبّ سنّتی برخلاف تصوّر رایج، صد در صد طبّ اسلامی نیست، بلکه ترکیبی از طبّ یونانی، هندی، ایرانی و اسلامی است، البته عمدتاً با مبانی و مبادی یونانی. البته از مکاتب طبّ چینی و مصری و ... هم در طبّ سنّتی استفاده شده است.

اسلاید 6: منابع مهمّ طبّ سنّتیالحاوی فی الطّب القانون فی الطّبذخیره ی خوارزمشاهیالاغراض الطّبیّةخفیّ علائیکامل الصناعة الطبّیّةمخزن الادویّهو...

اسلاید 7: الحاوی فی الطّب اثر ابوبکر محمّد بن زکریای رازیاین کتاب، از بزرگترین دایرة المعارف معتبر طبّ سنّتی شناخته شده است؛ ولی متأسفانه نسخه های آن پراکنده بوده و اختلاف نسخه ها ی آن نیز زیاد است.گفته شده که رازی، از حیث تفکّرات فلسفی، تابع مکتب فلسفی پیرون بوده است. برخی نیز او را از فیثاغورثیان دانسته اند، که این قول، اقوی است. بر این اساس، مبانی طبّ رازی، نمی تواند صد در صد اسلامی باشد. حتّی در برخی کتب او، شبهه افکنی صریح در مورد دین نیز دیده می شود، تا آنجا که برخی او را زندیق دانسته اند، که این نسبت، جای حرف دارد.

اسلاید 8: دیگر کتب رازی عبارتند از: المنصوری فی الطّبالفصول فی الطّبالطّب الملوکیمن لایحضره الطبیب: این کتاب برای عموم نوشته شده است. نام دیگر این کتاب، طبّ الفقراء می باشد.الجدری و الحصبة: که در این کتاب تحقیق عمیقی در آبله و سرخک شده، لذا از کتب مهمّ رازی است.التقسیم و التشجیر: در این کتاب، بسیاری از بیماری ها را معرّفی کرده است. قرابادین: در اصول مداواالحصیّ فی الکلیّ و المثانة: یعنی سنگ ریزه در کلیه و مثانهالقولنجفی النقرس و اوجاع المفاصلکتاب السکنجبینکتاب دفع مضارّ الاغذیة کتاب ما یقدم من الفواکه و الاغذیه و ما یأخّر (آنچه باید پیش یا پس انداخته شود، از میوه ها و غذاها)ابدال الادویه: در این کتاب، جایگزین داروها را معرّفی می کند.الادویة الموجودة فی کلّ مکان: معرّفی داروهایی که همه جا یافت می شوند.و ...

اسلاید 9: القانون فی الطّب حسین بن عبدالله بن سینا (معروف به ابوعلی سینا و ابن سینا)این کتاب، یکی از معروف‌ترین آثار طبّی جهان و بلکه مشهورترین و پربارترین اثر طبّی در جهان قدیم است. این کتاب، یک دایره المعارف پزشکی است که از همه ی امور طبّی سخن گفته است.ابن سینا، دانشمندی مسلمان و تابع فلسفه ی ارسطو می باشد. لذا مبانی طبّ او، متأثّر از فلسفه ی ارسطویی و اسلام می باشد. از این رو، ما طبّ مطرح شده در القانون را صد در صد طبّ اسلامی نمی دانیم، با اینکه فراوان از آموزه های دینی بهره برده است.ابن سینا، اعتقاد به تاثیرات اندیشه بر جسم نیز بود و آثاری نیز در باب روانشناسی دارد.

اسلاید 10: دیگر آثار طبّی ابن سیناالادویة القلبیةدفع المضارّ الکلیه عن الابدان الانسانیة قولنج سیاسة البدن و فضائل الشّراب تشریح الاعضاء الفصد الاغذیة والادویة

اسلاید 11: ذخیره ی خوارزمشاهی حکیم سيد اسماعيل جرجاني این کتاب، مهمّترین دایرة المعارف طبّی به زبانی فارسی بوده از منابع بسیار ارزنده ی طبّ سنّتی است. دیگر آثار طبّی سیّد اسماعیل جرجانی الاغراض الطّبیّةخفیّ علائییادگار

اسلاید 12: کامل الصناعة الطبّیّة علی بن عبّاس اهوازیاین کتاب در ردیف قانون و الحاوی و ذخیره ی خوارزمشاهی، و در مواردی حاوی تحقیقات جدیدی است. از این کتاب با عنوان الملکی هم یاد می شود.

اسلاید 13: مخزن الادویّة محمد حسین عقیلی علوی خراسانی مخزن الادويه، كاملترين و معتبرترين منبع داروهاي طب سنتي با تلفظ صحيح آنها می باشد. در چاپهای امروزی این کتاب، همه ی عناوين و زيرعنوانهای كتاب را كُدگذاري نموده و حتی الامكان اصطلاحات انگليسي و لاتين مفردات دارويي را در ليست مندرجات آن گنجانده‌اند. این کتاب، در مقام بیان داروهای ساده و غیرترکیبی است.

اسلاید 14: کتب دیگر عقیلی علوی خراسانیوی کتاب دیگری نیز دارد به نام «مجمع الجوامع و ذخایر التراکیب که به قرابادین کبیر شهرت یافته و شامل داروهای ترکیبی است.

اسلاید 15: منابع طبّ اسلامیمنبع آموزه های اسلامی، دو چیزند: نقل و عقل.عقل نیز بر سه گونه است: 1ـ عقل استدلالی 2ـ عقل شهودی: شمّ، حدس، الهام، اشراق، مکاشفه 3ـ عقل تجربینقل نیز بر دو گونه است: 1ـ کتاب (قرآن و هر کتاب آسمانی معتبر) 2ـ سنّت و سخن معصوم (از آدم تا امام زمان ـ عجّل الله تعالی فرجه الشریف)

اسلاید 16: عقل، منبع دینعقل به شیوه های گوناگون فهم می کند و هر کدام از نحوه ی فهم آن نیز ارزش معرفت شناختی خاصّ خود را دارد که باید در معرفت شناسی دینی مورد بحث قرار گیرد. آنچه از متون دینی بر می آید این است که تمام اقسام فهم عقلی، در اسلام مورد توجّه قرار گرفته اند؛ اگر چه برخی از اقسام معرفت عقلی، ظنّ آور هستند. لکن ظنّ هم در مقام عمل، ارزش کارکردی دارد، اگر چه در امور نظری محض، ارزش چندانی ندارد. لذا ذمّ ظنّ در حیطه ی امور نظرّی از سوی شارع مقدّس، به معنی نفی کلّی آن نیست. حتّی در فقه اسلامی نیز، برخی ظنون، حجّیّت دارند، تاچه رسد در اموری مثل طبابت و درمان.

اسلاید 17: اصل تبیّن یا تهذیبقرآن کریم می فرماید: « يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصيبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى‏ ما فَعَلْتُمْ نادِمين‏ ــ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! اگر فاسقى خبرى براى شما بياورد، درباره آن تحقيق كنيد، مبادا به گروهى از روى نادانى آسيب برسانيد و سپس از كرده ی خود پشيمان شويد!» (الحجرات:6)طبق این آیه، ما با هر ادّعایی از سوی افراد دارای مبانی فکری غیر اسلامی ـ اعمّ از مسلمان و غیر مسلمان ـ مواجه شدیم، حتماً باید در مورد تطابق آن با مبانی و مبادی اسلامی، تحقیق کنیم تا ندانسته مطلبی غیر اسلامی یا ظاهراً اسلامی را، اسلامی نپنداشته و زمینه ی عمل مسلمین به آموزه های غیر اسلامی را فراهم نسازیم.

اسلاید 18: عمل به هر سخنی، عبادتِ مصدر آن سخن است.در روایات وارد شده که ما از هر سخنی تبعیّت کنیم، عبد صاحب سخن خواهیم بود. اگر سخن، حقّ باشد، عبد حقّ خواهیم بود و الّا عبد باطل خواهیم بود.تحلیل این سخن آن است که آموزه ها و مدّعیّات، دو گونه بیشتر نیستند؛ یا مورد تأیید اسلامند یا مورد تأیید اسلام نیستند. در صورت نخست، سخن، سخن خداست، از زبان هر که خارج شود.

اسلاید 19: کتاب، منبع دینبه حکم عقل و به حکم آنکه قرآن کریم، تمام کتب آسمانی را تصدیق می کند، تمام آنها سخن خدا بوده، منبع اسلام می باشند.امّا باید توجّه داشت که کتب آسمانی موجود، تحریف شده اند. لذا برخورد ما با این کتب، مثل برخوردمان با احادیث اسلامی خواهد بود؛ یعنی آموزه های آنها را بعد از بررسی سندی و متنی و بعد از عرضه به قرآن و عقل (عقل استدلالی یا شهودی یا تجربی)، خواهیم پذیرفت.

اسلاید 20: سنّت و سخن معصوم، منبع دینسخن معصوم، حقّ است. لذا از آدم(ع) تا امام زمان(عج) همگی سخنگوی خدا هستند. پس با رعایت ضوابط علم الحدیث، می توان از هر سخنی که منسوب به معصوم است، بهره برد. گفته شده که طبّ یونان را هرمس پایه گذاری کرده است؛ و هرمس همان ادریس(ع) است. همچنین یوسف(ع) در پیدایش و رشد طبّ مصری مؤثّر بوده است. نیز گفته شده که خواصّ بسیاری از گیاهان را داود(ع) بیان داشته است. محصول تمام اینها وقتی به دست جالینوس رسید، او همه را در یک قالب علمی ارائه نمود. بر این اساس، می توان طبّ یونانی را هم طبّ دینی دانست.

اسلاید 21: حتّی قرائنی وجود دارد که طبّ چینی و هندی و ایرانی هم منشاء وحیانی دارند؛ لکن همان گونه که دیگر تعالیم انبیاء، تحریف شده اند، در آموزه های طبّی آنها نیز تحریفاتی رخ داده است. لذا ما با طبّ یونانی و هر مکتب طبّی دیگری که منشاء دینی دارند، یا احتمال دینی بودن دارند، باید با اصل تبیّن و تهذیب برخورد کنیم؛ یعنی آنها را در چهارچوب طبّ اسلامی خواهیم پذیرفت؛ لکن با به کار بستن فرایند تبیّن و تهذیب.

اسلاید 22: قرآن کریمتفاسیر قرآن کریم، بخصوص تفاسیر رواییکتب روایی جامع مانند: بحارالانوار محمدباقر مجلسی (تولد۱۰۳۷ ه.ق در اصفهان - وفات ۱۱۱۰ ه.ق در اصفهان) (۱۰۰۶ - ۱۰۷۷ شمسی) این کتاب به موضوعات غیرفقهی بیش از موضوعات فقهی پرداخته‌است. در چاپ قدیم ۲۵ جلد و در چاپ جدید در ۱۱۰ جلد منتشر شده‌است.در بحار الانوار احادیثی نامعتبر و ناصحیح وجود دارد که تماماً از سوی مؤلف مشخص شده‌است. البته برخی بر این باورند که این گونه نیست و علامه مجلسی فقط این احادیث را جمع آوری کرده‌است.منابع اساسی طبّ اسلامی

اسلاید 23: حاج میرزا حسین نوری، مشهور به محدث نوری (م 1320 ق). این کتاب در موضوع احادیث و روایات ائمه اطهار - علیهم السلام - درباره مسائل و احکام شرعی است که در استدراک وسائل الشیعه شیخ حرعاملی نگاشته شده است. محدث نوری با جمع آوری بیش از 23 هزار روایت، که در وسائل الشیعه نیامده اند، خدمت بزرگی در حفظ آثار و روایات اهل بیت - علیهم السلام - نموده است. کتاب مستدرک الوسائل از مجموعه های روایی معتبر شیعه به شمار می آید که در قرن اخیر نگاشته شده است. این کتاب در 18 جلد به زبان عربی و به همت انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، در سال 1408 هـ .ق در قم چاپ و منتشر شده است.مستدرک الوسایل

اسلاید 24: کنزل العمال فى سنن الأقوال و الأفعال نگاشته علاء الدين على بن عبد الملك ابن قاضى خان قادرى شاذلى هندى معروف به متقی هندی (م 975 یا 977 هـ) از اهل سنّت.این کتاب از گردآوری و تنظیم روایات سه کتاب الجامع الکبیر، الجامع الصغیر و زوائد الجامع الصغیر اثر جلال‌الدین سیوطی بوجود آمده و در ۱۸ جلد منتشر شده‌است.این کتاب در نزد علماى اسلام اعم از شيعه و سنى داراى منزلت والايى استنکته: باید دانست که کتب روایی جامع، لزوماً تمام روایات را دارا نیستند؛ بلکه تدوین کنندگان این کتب، به دلائلی از ذکر برخی روایات یا کتب روایی، خود داری کرده اند. لذا باید روایات غیر منقول در جوامع روائی را هم از نظر دور نداشت.

اسلاید 25: قـــــرآن کـــــریم آیات فراوانی وجود دارند که صریح یا غیر صریح در ارتباط با زیست شناسی و طبّ می باشند. بخصوص اگر طبّ روان را هم در نظر بگیریم، دامنه ی این گونه آیات، گسترده تر خواهند شد. بسیاری از آیات که ظاهراً ربطی به طبّ ندارند، با دقّت نظر، به مسائل طبّی ربط پیدا می کنند. در اسلام، چیزی به نام دعا درمانی وجود داردآیاتی وجود دارند که در روایات، از آنها با عنوان تعویذ یا درمان برخی بیماری ها یاد شده استپس برای استخراج آیات طبّی، باید به تمام این نکات توجّه شود تا استخراجی کامل صورت گیرد. و باید پیش فرضهای برآمده از علم زدگی را در استخراج آیات و روایات طبّی کنار گذاشت. در استخراج موادّ خام از متون، نباید به بهانه های گوناگون، از آوردن تمام موادّ موجود، حذر کرد. بلی در مرحله ی طبقه بندی روایات، باید میزان اعتبار سندی آنها ذکر شود.

اسلاید 26: روایات معصومین(ع) در کتب حدیثی مثل بحارالانوار، روایات زیست شناسی و طبّی، یکجا بیان شده اند. جلدهای 57 و 58 و 59 بحارالانوار، مربوط به این مباحث هستند. لکن باید دانست که تدوین کنندگان این کتابها، اوّلاً دقّت کافی در طبقه بندی احادیث نداشته اند. ثانیاً توجّه چندانی به طبّ روان و... امثال آن نداشته اند. اینها در بر اساس ابواب علم طبّ موجود در زمان خودشان، روایات را طبقه بندی کرده اند. پس برای تهیّه یک دائرة المعارف احادیث طبّی، باید تک تک روایات موجود، با دقّت فروان، مورد بررسی قرار گیرند، و حتّی اگر حدیثی ارتباط احتمالی با طبّ دارد، آن را هم باید در چنین دایرة المعارفی ذکر نمود.

اسلاید 27: ویژگی های دایرة المعارف آیات و روایات طبّ اسلامی هیچ آیه و روایتی نباید جا انداخته شود. حتّی اگر روایتی با اندک تفاوت تعبیری دو یا چند بار در منابع آمده، همه ی آنها باید ذکر شوند. چه بسا همین تفاوتهای جزئی، راهگشا باشند. روایات، حدّ الامکان نباید تقطیع شوند، مگر در مواردی که قطعاً تقطیع آنها اشکالی تولید نمی کند. اگر روایتی به چندین موضوع پرداخته، کلّ آن در ذیل هر عنوانی باید تکرار نشود، تقطیع نشود.

اسلاید 28: ...................................... اگر مطلبی مشکوک به حدیث بودن است، باید حتماً در این دائرة المعارف بیاید، لکن باید ذکر شود که مشکوک به روایت بودن است؛ و وجه شکّ نیز بیان شود. احادیث مشابه در کنار هم ذکر شوند یا به هم دیگر آدرس داده شوند، تا محقّق راحتتر بتواند به نتیجه برسد. برخی آیات و روایات، آیات و روایات مفسّر نیز دارند، که باید مفسّر آنها نیز در کنار خودشان ذکر شود، یا آدرس داده شود.اگر در منابع روایی، تدوین کنندگان کتاب، حدیث را تقطیع کرده اند، لازم است، اصل روایت تقطیع نشده ذکر شود.

اسلاید 29: ....................................اگر راوی یا مدوّن کتاب، ذیل حدیثی سخنی گفته است، در صورت ارتباط داشتن به طبّ، آن نیز ذکر شود. توجّه شود که در ثبت روایات، اشتباهاتی از سوی تدوین کنندگان رخ داده است. با رجوع به منبع اصلی، باید متن بدون خطا را در این دایرة المعارف آورد. اگر حدیث از جوامعی مثل بحارالانوار نقل می شود، افزون بر آدرس آن منبع، آدرس منبع اصلی نیز داده شود، تا در صورت لزوم، محقّق بتواند به آن مراجعه کند.

اسلاید 30: .................................اگر آیه یا روایتی شأن نزول و شأن صدوری دارد، یا معصوم(ع) در مورد خاصّی به آن استشهاد نموده است، این موارد نیز در کنار آیه یا روایت ذکر شود. چون در فهم مقصود، مؤثّر است. چنین دائرة المعارفی حتماً باید ترجمه ای دقیق داشته باشد؛ و اگر در یک عبارت چندین احتمال معنایی وجود دارد، همگی باید به ترتیب اهمّیّت، ذکر شوند. حتّی در مواردی لازم است که معانی گوناگون یک لفظ به کار رفته در آیه یا روایت، در کنار آن ذکر شود تا محقّقین بهتر بتوانند از آن استفاده کنند. به هیچ بهانه ای نباید حدیثی را در چنین کتابی کنار گذاشت؛ حتّی رکیکترین تعابیر هم باید آورده شوند.

اسلاید 31: کتابهایی که در ارتباط با اسلام و طبّ نوشته شده اند دانش نامه احادیث پزشکی، محمّد محمّدی رس شهری مفاتیح الحیاة، عبد الله جوادی آملی پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، جلد دوم، دکتر علی رضا اصفهانی اعجاز قرآن در علم پزشکی، مریم بیگلری ابهریاسلام و طبّ جدید، اسماعیل پاشا و دکتر عبدالعزیز، مترجم: غلامرضا سعیدی اسلام پزشک بی دارو، احمد امین شیرازی مقایسه ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، موریس بوکای، مترجم: ذبیح الله دبیر عهدین و قرآن و علم، موریس بوکای، مترجم: حسن حبیبی (این کتاب، همان قبلی است) مطهرات در اسلام، مهندس مهدی بازرگان اوّلین دانشگاه و آخرین پیامبر، دکتر سیّد رضا پاک نژاد گیاهان در قرآن، دکتر محمّد اقتدار حسین فاروقی باورهای مذهبی و اثرات آنها در بهداشت روان، دکتر باقر عبادی ثبات نظریّه ی تکامل از دیدگاه قرآن، مسیح مهاجری تکامل در قرآن، علی مشکینی

اسلاید 32: ................................. بررسی میزان تأثیر آوای قرآن کریم بر کاهش درد در بیماران، بعد از عمل جرّاحی شکم، پایان نامه علیرضا نیکبخت نصر آبادی تأثیرات قرآن بر کاهش اضطراب و افسردگی، (خلاصه مقالات همایش نقش دین در بهداشت و روان)، مجید یوسفی لویه و فاطمه حسن پور الطّب الوقائی فی الاسلام، عمر محمود عبد الله العمید الصیدلی اعجاز القرآن فی حواسّ الانسان، دکتر محمّد کمال عبد العزیز القرآن و الطّبّ الحدیث، دکتر صادق عبد الرّضا علی الاعجاز الطّبی فی القرآن، دکتر سیّد الجلیلی الاعجاز الطّبّی فی الکتاب و السّنة، حسین یاسین عبد القادر الاعجاز الطّبی فی القرآن الکریم، دکتر عبد الحمید محمّد عبد العزیز طبّ در قرآن، عبد الحمید دیاب، مترجم: علی چراغی قرآن و طبّ، محسن عبّاس نژاد کتاب خلاصه مقالات همایش سراسری قرآن پژوهی و طب زنجان، حسین یاوری طب چهارده معصوم، طب در قرآن، دعاهای شفابخش، محمود جعفری (گردآورنده)خلاصه مقالات کنگره ی داخل دانشگاهی قرآن پژوهی و طب، مهدی مصری و اسلام آقاپور (ویراستار)خلاصه مقالات همایش کشوری قرآن و طب، ناشر: بوستان کتاب قم

اسلاید 33: نقد راهگشا ارزنده ترین حرکتی که در گرد آوری آیات و احادیث طبّی انجام گرفته، دانش نامه احادیث پزشکی است. لکن این دانش نامه اشکالاتی نیز دارد که ذکر آنها می تواند در تدوین دائرة المعارف بزرگ آیات و روایات طبّی، سودمند باشد.

اسلاید 34: در مقدمه این دانش نامه آمده است: « طبّ تن و طبّ روان، ارتباط بسیار نزدیکی با هم دارند ... امّا طبّ تن و طبّ جان، در نوشتارهای اسلامی، دو موضوع مستقل اند. طبّ روان، موضوع علم اخلاق است و اصطلاحاً به آن طبّ اطلاق نمی شود. بنا بر این، دانش نامه احادیث طبّی، تنها احادیثی را در خود جای داده است که در آنها، بهداشت و یا درمان بیماری های جسمی مطرح شده است.»در این گفتار، چند اشتباه فاحش وجود دارد. 1ـ چه در روایات و چه در طبّ سنّتی و چه در فلسفه، جان و روان، دو مقوله ی متفاوتند. جان، معادل روح بخاری اطّباء، و روان، معادل نفس مجرّد فلاسفه است. علّامه حسن زاده آملی، فرق این دو را در درس 129 و 130 دروس معرفت نفس و همچنین در شرح عین یازدهم از سرح العیون فی شرح العیون، آورده اند. 2ـ موضوع روانشناسی، غیر از موضوع اخلاق است. روانشناسی هم از روح بخاری بحث می کند هم از نفس مجرّد، ولی اخلاق فقط با نفس مجرّد سر و کار دارد. حتّی در بخش مشترک نیز زاویه ی نگاه این دو علم، متفاوت است. نتیجه: عدم ذکر بسیاری از آیات و روایات به این بهانه، در دانش نامه احادیث پژشکی، کاری نادرست بوده که در دایرة المعارف آیات و روایات طبّی نباید تکرار شود.

اسلاید 35: در مقدمه این دانش نامه آمده است: « ارزیابی احادیث طبّی از طریق آزمون، انگیزه ی اصلی نگارنده از برنامه ریزی برای تألیف دانش نامه احادیث طبّی بوده است.»اینکه بخواهیم آموزه های دینی را با متدهای علوم سکولار مورد ارزیابی قرار دهیم، کاری است غیر منطقی، اگر چه در مواردی منجر به تأیید آموزه های دینی هم بشود. چرا که متد به کار رفته در علوم سکولار، کاملاً وابسته به مبانی فلسفی سکولار است. توجّه شود که تجربه در علم دینی، تفاوتهایی با تجربه در علوم سکولار خواهد داشت. از آنجایی که مؤلّف، شدیداً تحت تأثیر علوم سکولار و بلکه مرعوب این علوم بوده، در استخراج آیات و احادیث، کاری ناشایست کرده و بسیاری از روایات متعارض با علوم سکولار موجود را در دانش نامه نیاورده است. از آنجایی که مؤلّف، شدیداً تحت تأثیر علوم سکولار و بلکه مرعوب این علوم بوده، در طبقه بندی احادیث نیز طبق سر فصلهای طبّ سکولار رفتار نموده است. و این مطلب باعث شده که بسیاری از احادیث طبّی، که در این سرفصلها نمی گنجند، نادیده گرفته شوند. در حالی که با توجّه به برخی روایات طبّی، ما در طبّ اسلامی یقیناً سر فصلهای کاملاً بدیعی خواهیم داشت.

اسلاید 36: در مقدمه این دانش نامه آمده است: « مخاطب اصلی دانش نامه احادیث طبّی، پژوهشگران علوم پزشکی اند.» به نظر حقیر، این دانش نامه برای عوام نوشته شده نه برای پژوهشگران. دانش نامه ی پژوهشگران، باید جامع تمام آیات و احادیث مربوطه باشد، حتّی احادیث ضعیف و احادیث ظاهراً کم ارتباط با امور طبّی. در چنین کتابی حتّی برخی احادیث مربوط به طبیعت و موادّ و فیزیک و نجوم و ... نیز بیایند. چون گاه منطقاً یا به تجربه، با علم طبّ در ارتباطند، و گاه خود خدا و اهل بیت(ع) این گونه امور را به مسائل طبّی ربط داده اند. مثلاً « فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ ؛ فَقالَ إِنِّي سَقيم » ابراهیم(ع) چگونه از نظر به ستارگان، فهمید که بیمار خواهد شد؟

اسلاید 37: در مقدمه این دانش نامه آمده: « طرح جمع آوری این احادیث، بر اساس تقسیم بندی فیزیوژیک بدن ... تهیّه شد.» روشن است که با این رویکرد، احادیث و آیات فراوانی بر زمین خواهند ماند. مثلاً آیات « فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ ؛ فَقالَ إِنِّي سَقيم » به کدام دستگاه بدن نسبت دهیم؟ یا «وَ مِنْ آياتِهِ مَنامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهار» به کدام عضو بدن نسبت دهیم؟ در این دانش نامه، بهداشت خواب، مغفول واقع شده است. یا روایات بهداشت ذهن و حافظه، که بحثی روانشناختی است، تحت موضوع مغز و اعصاب آمده است. خلاصه آنکه با این سبک، بسیاری آیات و احادیث، مغفول می مانند. ابتدا باید بدون پیش فرض، و لحاظ هر احتمال ممکنی، آیات و روایات را استخراج، و سپس بر اساس آیات و روایات موجود، موضوع بندی نمود، نه آنکه بر طبق موضوع بندی موجود در علوم، احادیث و آیات را از متون استخراج کرد.

اسلاید 38: در مقدمه این دانش نامه آمده: « احادیث مربوط، از طریق کلید واژه های اصلی و مرتبط، جمع آوری شد.» روشن است که با این شیوه ی گرد آوری موادّ خام، بسیاری از آیات و روایات طبّی مغفول خواهند بود. چون گرد آورنده در واقع دنبال آن کلید واژه هاست نه دنبال هر آیه یا حدیث مرتبط با طبّ. روش درست آن است که تک تک آیات و روایات، توسّط افراد مختلف با تخصّصهای متفاوت، مورد مطالعه ی دقیق قرار گرفته و استخراج شوند، تا احتمال بر زمین ماندن آیات و احادیث مرتبط با طبّ، به صفر نزدیک شود.

اسلاید 39: در مقدمه این دانش نامه آمده: « پس از جمع آوری احادیث و مرتبط ساختن آنها با طرح اوّلیّه ... » این طرح اوّلیّه از کجا آمده است؟ روشن است، از پیش فرضهایی که طبّ سکولار برای ما درست کرده است. این یعنی تحمیل پیش فرضهای نهان، بر روند تحقیق. روش درست آن است که بدون هیچ طرح پیشین، فقط آیات و احادیث مرتبط با طبّ را استخراج کنیم و آنگاه بر اساس موادّ خام موجود، دست به طبقه بندی آنها بزنیم. اساساً خود همین طبقه بندی موادّ خام موجود، قدم دوم تأسیس علم دینی است. قدم نخست، گرد آوری موادّ خام از متون دینی است.

اسلاید 40: در مقدمه این دانش نامه آمده:« بخشی از موارد مورد نیاز را از منابع تهیّه شده در دارالحدیث، خود انتخاب کردم، و بخش دیگر ... » و باز آمده: « مسئولیّت ارزیابی و انتخاب احادیث، ... » «موارد مورد نیاز» یعنی چه؟ این تعبیر نشان می دهد که گردآورنده، با یک سری پیش فرضها دنبال احادیث و آیات می گردد؛ در حالی که گردآورنده فقط باید هر آیه و حدیث مرتبط با طبّ را گرد آوری کند، حتّی آنهایی را که صرفاً احتمال مرتبط بودن با طبّ را دارند. تعبیر «خود انتخاب کردم» نیز نشان می دهد که گرد آورنده، بی طرف نبوده و در گرد آوری موادّ خام، اِعمال سلیقه کرده است. در دانش نامه آیات و احادیث طبّی، باید هر آیه و حدیث مرتبطی گرد آوری شود بدون اِعمال هیچ سلیقه و قضاوتی در مورد صحّت و سقم روایات. قضاوت در مورد صحّت و سقم موادّ گرد آوری شده، بر عهده ی استفاده کننده از دانش نامه است. بلی گرد آوری کننده، ذیل احادیث می تواند بررسی های سندی و متنی هم داشته باشد، ولی اگر بررسی اش به این نتیجه رسید که سند حدیثی ضعیف است یا حتّی جعلی است، حقّ ندارد حدیث را کنار بگذارد، بلکه نظر خود را ذیل حدیث بیان کرده و قضاوت را به پژوهشگر وا می گذارد.

اسلاید 41: در مقدمه این دانش نامه آمده: « اگر متن قوی تری یافت شد، جایگزین متن اصلی گردید.» وقتی که محصول کار، مورد استفاده ی متخصّصان خواهد بود، این کار هم در گردآوری اطّلاعات، کار ناشایستی است. در چنین مواردی، باید هم متن قوی ذکر شود و هم متن ضعیف؛ و اگر گرد آورنده ، نظری در قوّت و ضعف احادیث دارد، باید در ذیل آنها بیان کند، نه آنکه با تشخیص خود، یک نسخه از حدیث را کنار بگذارد و نسخه ی دلخواه خود را ذکر نماید. چه بسا بنده از همان نسخه ی کنار گذاشته شده، بتوانم نکته ای علمی استخراج بکنم که از نسخه ی ذکر شده نتوان آن نکته را استخراج کرد. توجّه شود که ضعف سندی یا پریشانی متن یا عجیب بودن یم متن نیز، لزوماً به معنی جعلی بودن آن نیست.

اسلاید 42: در مقدمه این دانش نامه آمده: « متن انتخابی در صورت امکان، جامع ترین، استوارترین و معتبرترین متون است.» باز همان کار ناشایستی که قبلاً گفتیم. روش درست، آوردن تمام موادّ خام موجود است. حتّی اگر یک حدیث در دو منبع آمده، ولی فقط در یک کلمه با هم تفاوت دارند، باز لازم است در دانش نامه به این مطلب اشاره شود. چون گاه از یک کلمه و بلکه از یک حرف، می توان نکته ها استخراج نمود.

اسلاید 43: در دانش نامه، الفاظ احترامی که راوی برای اهل بیت(ع) به کار برده، حذف شده و به جای همه ی آنها، «صلی الله علیه و آله» و «علیه السلام» گذاشته شده است. حتّی این کار هم تصرّف بی جا در روایت است. گاه خود همین نحوه ی ابراز ارادت راوی، نکته ها دارد. و چه بسا از این گونه الفاظ به ظاهر کم اهمّیّت، بتوان مشکل یا حالات روحی و روانی راوی یا سوال کننده را حدس زد. مثلاً فرض کنید روای می آید و می گوید: « ای فرزند رسول خدا! خداوند نوجوانت را به سلامت دارد، برای سر درد چه تجویز می فرمایید!» از این کلام می توان حدس زد که آن شخص، در مورد سردرد نوجوانی سوال می کند؛ با اینکه تصریح به این مطلب نکرده است. و اهل فنّ می دانند که دانستن این نکته های ظریف، تا چه اندازه در علم طبّ، کارساز است.

اسلاید 44: نتیجه ی نهایی منبع طبّ اسلامی، عقل و نقل (کتاب و سنّت معصوم) است. ایده ی تأسیس طبّ اسلامی، به معنی دور انداختن مکاتب مختلف طبّی نیست، بلکه اسلام ما را توصیه می کند که از تمام مکاتب موجود، اخذ علم کنیم، لکن با به کار بستن اصل تبیّن و تهذیب. اصل تبیّن و تهذیب، وقتی در مورد امور علمی قابل اجراست که ما ابتدا مبانی و مبادی و چهارچوب یک علم را از عقل برهانی و قرآن و احادیث چهارده معصوم، استخراج کرده باشیم. قدم نخست در تأسیس طبّ اسلامی، استخراج آیات و احادیث طبّی از منابع دینی است؛ که متأسفانه هنوز این قدم، به طور کامل برداشته نشده است. قدم دوم، این است که آیات و روایات استخراج شده را به اشکال گوناگون و با ملاکات گوناگون، طبقه بندی کنیم.قدم سوم، ترجمه ی دقیق آیات و روایات استخراج شده است.قدم بعدی، استخراج مبانی و مبادی و چهارچوب طبّ اسلامی از آیات و روایات است. بعد از این مرحله می توان تمام کتب طبّ سنّتی و طبّ سکولار را هم در خدمت شکوفایی طبّ اسلامی قرار داد، البته با به کار بستن اصل تبیّن و تهذیب. در مقاله ی جداگانه ای با عنوان« گامهای نظری و عملی برای تأسیس طبّ اسلامی» تفصیلاً به این بحث پرداخته شده.